Færsluflokkur: Fornminjar

Syndafall á Þjóðminjasafni

Screenshot_2019-12-27 Smycke

Sumarið 1883 stundaði starfsmaður Forngripasafnsins í Reykjavík furðuleg forngripa(við)skipti með þjóðararfinn. Hann lét útsendara frá Nordiska Museet i Stokkhólmi hafa forláta brjóstkringlu frá 16. öld, sem hafði verið búningasilfur kvenna á Íslandi í aldaraðir. Brjóstkringlu þessa, sem sem er úr logagylltu silfri, fékk Nordiska Museet að því er virðist að gjöf þann 8. júlí 1883.

Árið 2008 fékk Þjóðminjasafnið brjóstkringluna aftur að láni í óákveðinn tíma og hefur hún nú hlotið safnanúmerið NMs-38867/2008-5-185. Það vekur hins vegar furðu að starfsmaður Þjóðminjasafnsins, sem fært hefur brjóstkringluna inn í Sarp, skráningarkerfi flestra safna á Íslandi, lætur þetta eftir sér hafa á Sarpi:

í skiptum fyrir R.A., 8.XII.  Brjóstkringla. Efni silfur, gylt. Þverm. 6 cm. Sjá Afb. 2 - 3 , Pl. 3, 12 a - b. Fengin frá Forngrs. í skiptum af R.A., 8.XII.1883 kom hún. 

Eitthvað virkar þetta eins og endasleppt ruglumbull. En með góðum vilja má ætla, að menn á Þjóðminjasafni viti á einhverju stigi ekki hvort brjóstkringlan hafi komið frá Svíþjóð, en þó er ég ekki viss, því mig grunar að starfsmaðurinn sem skrifar þessa þvælu kunni líklegast ekki setningarfræði og notkun spurningarmerkja. En kom kringan til Íslands? Það má vera eðlileg spurning miðað við allt þetta rugl á Sarpi.

Meðan að brjóstkringlan góða var í Svíþjóð, hafði enginn í Stokkhólmi burði til að rannsaka þennan grip eða uppruna hans, því ekki er hann íslenskur. Kringlan var aðeins skráð þar sem "smycken"  frá Íslandi og upplýst er að Forngripasafnið hafi gefið hana Nordiska Museet.


Önnur kringla í "Endurlifnunarstíl"

Nú vill svo til að Forngripasafnið átti annan, sams konar grip og kringluna, sem gefin var til Stokkhólms. Hún ber númerið 2156 (sjá hér) og henni fylgir löng keðja; hvortveggja er logagyllt. Kringlunni þeirri í Forngripasafninu lýsti Sigurður Vigfússon á eftirfarandi hátt:

sigur_ur_vigfussonHálsfesti úr silfri, algylt, l.um 135 cm., br. 6 mm., þ. 2 mm. Öll samfelld; kveiktir hlekkir, grannir, dálítið undnir, svo festin verður sljett; hún er svo sem tvöföld öll, samsett af tvennum hringum; kemur það glegst í ljós er undið er öfugt upp á hana. Á henni leikur lítill grafinn silfurlás, gyltur, með hring í, og í honum hangir kringlótt  kinga, 5,9 cm. að þverm. og 48 gr. að þyngd, steypt úr silfri og gylt, með mjög upphleyptu verki beggja vegna og steyptri snúru umhverfis.   Annars vegar er syndafallið, Adam og Eva standa hjá skilningstrjenu góðs og ills;  Eva tekur ávöxt af trjenu og Adam heldur á öðrum.  Ormurinn (djöfullinn) hringar sig um trjeð.  Dýr merkurinnar (einhyrningur, uxi, svanur, hjörtur o.fl.) eru til beggja hliða. Yzt vinstra megin virðist vera Jahve og sendir frá sjer engil á flugi: en yzt hægra megin virðist engill(inn) reka Adam burtu; eru þær myndir miklu smærri en aðalmyndin. Trjeð er með mikilli krónu og fyrir neðan hana er letrað: MVLIER . DE - DIT. MIHI/ ET . COMEDI . - GE . 2. ( þ.e. konan gaf mjer og jeg át með. Genesis  [1. bók Móse ] 2. [kap.]). Hins vegar er friðþægingin fyrir syndafall og syndir mannkynsins; Krossfesting Krists. Umhverfis Krist að ofan eru geislar í hálfhring.  Sinn ræninginn er til hvorrar handar.  María frá Magdölum krýpur við kross Krists og heldur um hann.  Önnur kona ( María móðir Krists?) snýr sjer undan og gengur frá. Hermaður (Longinus) ætlar að stinga spjóti í síðu Krists; annar að brjóta með kylfu fótleggi annars ræningjanna. Höfuðsmaðurinn (Longinus) situr á hestsbaki hjá krossi Krists og hefur spjót sitt á lopti.  Beggja vegna við krossana og milli þeirra er leturlína yfir þvera kinguna: MIS-ERERE. NO-BIS - DOMI-NE(  þ.e. Miskunna oss drottinn ). Alt er þetta í endurlifnunarstýl og líklega frá 16.öld.  Sennilega gjört í Þýzkalandi, í upphafi, að minsta kosti. - Festin (og kingan) er sögð að vera frá Jóni biskupi Arasyni, en seinast hefur átt hana Sigurður á Vatnsleysu (Jónsson) (S.V.).

Öll þessi fræðsla Sigurðar Vigfússonar var góð og blessuð, eins langt og hún náði, og Sigurður Vigfússon gerði sér eins og sannur síðendurlifnunarstílisti far um að fræðast, sem og upplýsa þá sem áttu þjóðararfinn. Mættu menn taka hann sér til fyrirmyndar, bæði í á Nordiska Museet og á Þjóðminjasafni nútímans.

Medalía en ekki brjóstkringla

hans-reinhard-d.AE.-taetig-1535-1568-fuer-johann-friedrich-den-grossmuetigen-von-sachsen-1532-1547-1066510
Þó Sigurður Vigfússon hafi miðlað haldgóðum upplýsingum  og komist nærri um flest hvað varðar "brjóstkringlu", og sem sögð var frá Jóni Biskupi Arasyni komin, hafði hann ekki aðgang af öllum þeim upplýsingum sem fólk hefur í dag, en sem sumir virðast þó ekki geta nýtt sér til gagns eða gamans.

hans-reinhard-d.AE.-taetig-1535-1568-fuer-johann-friedrich-den-grossmuetigen-von-sachsen-1532-1547-a-1066510

Með örlítilli fyrirhöfn er fljótt hægt að komast að því að þær tvær "brjóstkringlur" sem varðveittust á Íslandi eru í raun medalíur, sem Jóhann fyrsti Friðrik hinn mikilfenglegi, kjörfursti af Saxlandi (Johann Friedrich der Großmütige von Sachsen;1532-1547) lét steypa (og ekki slá) einhvern tíma stuttu eftir árið 1535 - eða um það bil - eða að minnsta kosti áður en hann hrökk upp af vegna offitu og lystalifnaðs. Hann var mikill fylgisveinn Marteins Lúters og átu þeir kumpánar greinilega sams konar mat. 

Lucas_Cranach_d.J._-_Kurfürst_Johann_Friedrich_der_Großmütige_von_Sachsen_(1578)Lukas Cranach eilífaði Jóhann kjörfursta eins og kæfu í dós.

Medalíumeistarinn, eða listamaðurinn sem steypti medalíurnar, var Hans Reinhard inn eldri, sem starfaði á tímabilinu 1535 fram til 1568.

Nýlega var á uppboði í Vínarborg seld medalía af þeirri gerð, sem frekt og ríkt siðbótarfólk bar um hálsinn á Íslandi er það rændi og hlunnfór aðra. Medalían fór á 700 evrur (sjá hér).

Fornleifur vonar nú að Þjóðminjasafnið taki við sér og fari á árinu 2020 að skrá ókeypis upplýsingar um gripi safnsins sem Fornleifur hefur nú í allmörg ár miðlað hér á blogginu til almennings. Safnið verður vitaskuld að vitna í Fornleif og éta orðrétt eftir honum - Eða eins og ritað stendur ANTIQUUS DETID MIHI ET COMEDI og étið það!


Fornleifafundur sumarsins 2019

aaa

Nýlega greindi RÚV frá fundi (sjá hér) sem að öllum líkindum kemst á blöð sögunnar sem fornleifafundur sumarsins.

Slær hann við "Stöðinu" í Stöðvarfirði og breskum bjórflöskum sem nýlega fundust á Hellisheiðinni. Nú verður einfaldlega að friða allan Kópavoginn, eftir að svæðið varð glóðvolgur fornminjastaður. Sjáið varðveisluna á leðrinu. Ekki einu sinni farið að falla á gullið!

Einn ötulasti lesandi Fornleifs spurði á FB út í fundinn í Kópavogi: 

Bendir mynstrið á keðjunni ekki eindregið til samísks uppruna? Og þar með eru færðar sterkar líkur á því að samískur shaman með sólarblæti, eins og lögun úrskífanna bendir sterklega til, hafi verið þarna á ferð, trúlega snemma á landnámsöld eða jafnvel fyrr.

Því var fljótsvarað:

Íslensk fornleifafræði hefur greinilega misst af manni eins og þér. En einu gleymdir þú í þessari yfirferð þinni sem minnir svo unaðslega á rök og snilli séra Láka heitins í Hólmi. Úrin stöðvuðust öll fyrir 9. öld og úrið með demantskantinum og ólinni úr hvítabjarnaleðri var greinilega annað hvort í eigu eskimóakonu, eða að shamaninn hafi verið samkynhneigður. Mér er sama hvort það var, því þú átt kollgátuna: Allt gerðist þetta fyrir Landnám í Kópavogi, áður en Norðmenn komu með Skriffinnana, kristnina og annan óþægilegan genderintollerans.


Trupulleikarnir á Velbastað

Hringur frá Velbastað
Fornleifafræðin í Færeyjum er ekki eins hástemmd og greinin er á Íslandi. Í Færeyjum eru t.d. ekki 40 fornleifafræðingar á ferkílómetra líkt og á Íslandi. Samt finna frændur vorir, fornfrøðingarnir hjá Tjóðsavninum í Færeyjum, sem áður hét Føroya Fornminnissavn, oft mjög áhugaverðar minjar. Stundum svo áhugaverðar að þær setja alla á gat.

Árið 2016 fannst t.d. á Velbastað (Vébólsstað) á Streymoy (Straumey) einstakur gripur, sem hefur valdið miklum heilabrotum á meðal frænda okkar í fornleifafræðingastéttinni í Færeyjum. Gripurinn sem um ræðir, er forláta hringur úr silfri sem hefur verið logagylltur.  

Þrátt fyrir að færeyskir fornfrøðingar hafi sett sig í samband við sérfræðinga á söfnum í Noregi, Bretlandseyjum (þar með töldu Írlandi)  og víðar (þó ekki á Íslandi), hefur enginn hringasérfræðingur á söfnum þessum getað hjálpað við að leysa gátuna um þennan merka hring. Því því er haldi fram að enginn hringur eins, eða nærri því líkur, hefur fundist í þeim löndum sem leitað hefur verið til. Aldursgreiningin er einnig samkvæmt helstu söfnum enn óviss. Við sama uppgröft fannst einnig silfurmynt, silfur-penny frá tíma Engilsaxakonungsins Eðvarðs hins Eldra í Wessex og mun myntin hafa verið slegin á tímabilinu 910-15.

Hvort hringurinn er eins gamall og myntin, er enginn fræðimannanna sem Tjóðsavnið hefur haft samband við tilbúinn að tjá sig um. Einn þeirra hefur gefið aldursgreininguna 1100-1300, en án nokkurra haldbærra raka. Einn ágætur fornleifafræðingur og fyrrverandi safnstjóri Þjóðminjasafns Írlands, Ragnall O´Floinn, telur hæpið að uppruna hringsins skuli leitað á Bretlandseyjum. Því er höfundur þessarar greinar ekki alveg sammála.

Hér má lesa grein eftir fornleifafræðinginn Helga D. Michelsen hjá Tjóðsavninu sem hann ritaði í tímaritið Frøði (sama og fræði, en borið fram "fröi") og kallar Helgi ágæta grein sína Gátuførur fingurringur

Eins og lesa má er Helgi fornfrøðingur í Færeyjum í miklum vandræðum, eða trupulleikum eins og það er kallað hjá frændum okkar. Trupulleikar er reyndar orð ættað frá Bretlandseyjum, komið af orðinu trouble. Ég held að hringurinn frá Velbastað sé líka þaðan. Það er svo minn "trupulleiki". En nú geri ég grein fyrir skoðun minni á baugnum:

Fornleifur ákveður að hjálpa frændum sínum

Þegar ritstjóri alþjóðadeildar Fornleifs frétti af einum helsta trupulleik Færeyinga á seinni tímum, þ.e. hringnum forláta frá Velbastað, ákvað hann að hjálpa frændum sínum sem urðu sjóveikir á leiðinni til Íslands. Hann notaði um það bil eina klukkustund á netinu og á bókasafni sínu uppi undir þaki. Hér kemur mjög stutt skýrsla um niðurstöður gruflsins:

Þar sem myntin sem fannst á Velbastað er vel aldursgreind og uppruni hennar þekktur, datt Fornleifi fyrst í hug að leita uppruna hringsins á sömu slóðum og myntin er frá.  Færeyjar eru, þrátt fyrir allt jafn langt frá Bretlandseyjum og þær eru frá Íslandi og Noregi.

  Tel ég nú mjög líklegt að hringurinn sé undir mjög sterkum Engilssaxneskum stíláhrifum með áhrifum frá Meróvingískri list í Frakklandi. Lag hringsins frá Velbastað er einnig þekkt á frægum hring með engisaxískum stíl, sem fannst á 18. öld. Einn helsti sérfræðingur Breta í engilsaxneskri list, dr. Leslie Webster, telur vera frá fyrri hluta 9. aldar (sjá hér). Hringurinn, sem hér um ræðir, fannst í Berkeley í Mercíu (Midlands) á Englandi, þar sem er greint frá klausturlífi þegar árið 759 e.Kr.

_48957730_ring

Berkley ring 2  Króna af öðrum hring, sem talinn er örlítið eldri en hringurinn frá Berkeley í Mercíu, er hringur sem fannst í Scrayingham í Reydale i Norður-Jórvíkurskíri (sjá nánar hér,þar sem hægt er að lesa um aðra hringa með sama lagi, sem tímasettir eru til 8. og 9. aldar). Krónan af hringnum frá Scrayingham er sömuleiðis meistaraverk með filigran-verki (víravirki)en  með sama lagi og krónan á hringnum frá Velbastað.

Hringur frá Liverpool

  Líklegt má telja, að hringurinn sem fannst í Berkley í Miðlöndum hafi verið hringur geistlegheitamanns, ábóta eða biskups. Hringurinn er vitaskuld skreyttur með annarri aðferð en hringurinn frá Velbastað, og er gott dæmi um það allra besta í gullsmíðalist á Bretlandseyjum á 9. öld. En lagið á hringnum, eða réttara sagt krónu (höfði) hans, er það sama  Þetta krosslag, sem báðir hringarnir hafa, er hins vegar frekar sjaldgæft en þó samt vel þekkt á fyrri hluta miðalda. Þetta er sams konar kross og maður sér t.d. á gylltum altörum í Danmörku (gyldne altre). Líklegt þykir mér einnig, að hringurinn frá Velbastað hafi verið borinn af kirkjunnar manni. Af hverju hann tapaði honum í Færeyjum er alfarið hans einkamál.

The_Tamdrup_Plates_Detail_1 b

Frontal_Ølst_Church_Randers b
58943119_1_xÉg fann fljótt hringa líka þeim hér til hliðar, sem hafa álíka krossmynd í auga hringsins og Velbastaðarhringurinn, þ.e. vígslukross (hjólkross/Eng. Consecration Cross), eftir mjög stutta leit á veraldarvefnum. Þeir eru vitaskuld alls ekki eins og hringurinn fornfái frá Velbastað, en ef svo má að orði koma, frá næsta bæ.

Ef maður lítur á stóru silfurkúlurnar, eða stílfærðu vínberin beggja vegna hringlaga flatarins með vígslukrossinum á miðju krónu hringsins frá Velbastað, minna silfurkúlurnar mjög á hringa frá Frakklandi frá 6.- 9. öld. Hér eru nokkur dæmi um, hvernig þannig vínberjaklasar (vínberið táknar blóð Krists) voru settir beggja vegna hringkrónunnar, eða þar sem baugurinn mætir krónunni.

Dæmi um Merov hringa

 

cluny-museum-ring-by-thesupermat-wikipedia-commons-800-2x1

Ef trúa má Leslie Webster, helsta sérfræðingi Breta í Engilsaxískri list, varðandi aðra hringa með svipuðu lagi og Velbastaðarhringurinn, er hringurinn að mínu mati líklegast smíðaður á 9. eða  10. öld, þegar engilsaxneskur stíll í gullsmíðalist var enn í miklum blóma. Hringurinn er því að mínu mati frá Bretlandseyjum, en ber einnig áhrif frá hringum á Meginlandi Evrópu, helst frá hringum í Frakklandi, en einnig sjást býsantísk áhrif.  

Ég vona að þetta leysi vandamálið með hringinn frá Velbastað. Reikninginn sendi ég síðar til Tjóðsavnsins í Færeyjum, en Fornleifur er vitaskuld rándýr í allri fræðilegri þjónustu við söfn og örn að senda stofnunum reikninga. 

Góðar stundir og allt í lagi.

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 

Ljósmyndin efst birtist í Frøði og er tekin af Finni Justinussen

Version in English (pdf)

Version in English (word docx), please see "Skrár tengdar þessari bloggfærslu" below.


Skrár tengdar þessari bloggfærslu:

Elsta hljóðfærið á Íslandi er alls ekkert hljóðfæri

Munnharpa Stóra Borg
Árið 1982 vann ég við fornleifarannsóknina á Stóru-Borg undir Eyjafjöllum. Þá var ég nemi á öðru ári í fornleifafræði í Árósum í Danmörku. 

Á Stóru-Borg fundust býsnin öll af forngripum, sem margir hafa síðan farið forgörðum, þar sem þeir fengu ekki tilheyrilega forvörslu.

Við sem störfuðum við rannsóknina, unnum kauplaust fram á nætur til að hreinsa gripina, setja þá í kassa og poka og skrá. Lífræna hluti, leður, vaðmál, við og bein settum við í poka með tego-upplausn, sem var efni sem venjulega var notað við handhreinsun á skurðstofum. Þessi gæðavökvi átti að halda bakteríugróðri niðri þangað til lífrænir gripir voru forvarðir. En hann reyndist vitaónothæfur. Margt af vinnu okkar var unnin fyrir gíg, þar sem gripirnir fengu heldur ekki nauðsynlega forvörslu þegar þeir komu á Þjóðminjasafnið.

Einn hlutur fannst það sumar, úr járni, sem einna helst líktist einhverjum keng eða hluta af beltisgjörð. Ég lét mér detta í hug að þarna væri komin munngígja, sem sumir kalla gyðingahörpu (jafnvel júðahörpu ef svo vill við) vegna áhrifa frá ensku, þar sem slíkt hljóðfærði nefnist stundum Jew´s harp, sem mun vera afmyndun af Jaw´s-harp. Hljóðfæri þetta kemur gyðingum ekkert við.

Er ég sneri til Danmerkur síðla sumars 1982, hljóp ég strax í bækur, greinar og sérrit sem til voru um hljóðfæri á Afdeling for middelalder-arkæologi í Árósum, þar sem ég stundaði mitt nám. Þar hafði einhver sett ljósritaða grein um Maultrommel, sem þetta hljóðfæri heita á þýsku. Mig minnir að greinin hafi verið austurrísk og að einn höfundanna hafi heitið Meyer. Fann ég greinina í sérritakassa í hillunum með bókum um hljóðfæri og tónlist á miðöldum.

Í greininni fann ég mynd af munngígju, eða verkfæri sem menn töldu að hefði verið munngígja, sem var mjög lík því sem fannst á Stóru-Borg, en þó ólíkt flestum öðrum munngígjum. Ég sendi Mjöll Snæsdóttur, yfirmanni rannsóknarinnar, þessa grein og var heldur upp með mér.

Mér er næst að halda að greinin sem ég sendi Mjöll sé einmitt nefnd í þessari austurrísku grein á netinu, og að myndin hér fyrir neðan sé nýrri ljósmynd af þeirri ógreinilegu teikningu sem ég hélt að ætti eitthvað skylt við járnkenginn á Stóru-Borg.

Svissneskar munngígjur

Gígjur frá Festung Kniepaß bei Lofer í Austurríki

Maultrommel 2

Ýmis lög á munngígjum

Ekki gerði ég mér grein fyrir því fyrr en nýlega, að þessari upplýsingu minni var hampað sem heilögum sannleika og hefur það sem ég tel nú alrangt farið víða, sjá hér, hér, hér, hér, í "ritgerðinni hennar Guðrúnar Öldu" eins og stendur á Sarpi án skýringa, og víðar.

En það hefur sem betur fer gerst án þess að ég sé á nokkurn hátt tengdur vitleysunni sem heimildamaður. Ég þakka kærlega fyrir að vera snuðaður um "heiðurinn", því ekki vil ég lengur skrifa viljugur undir álit mitt frá 1982.

Eftir 1982 hef ég lesið mér til um munngígur og veit nú að það er nærri ófært að fá hljóð út úr gígju sem er smíðuð úr flötu járni eins og járnhluturinn frá Stóru-Borg. Munngígju er flestar gerðar úr bronsi og steyptar eða hamraðar þannig til að þversnið gígjunnar er tígulaga eða hringlaga. Þær gígjur sem eru úr járni eru einni formaður þannig, og járnið þarf að vera í miklum gæðum. Efra myndbandið neðst fræðir menn um það.

Járngripurinn á Stóru-Borg, sem mig minnir að ég hafi fundið, er ekki með hring- eða tígullaga þversnið, og er hvorki munngíga né elsta hljóðfærið sem þekkt er á Íslandi. Það er greinilegt að aldrei hefur verið teinn á þessu amboði.  

Að mínu mati ættu munnhörpur að kallast munnhörpur, en það orð eins og allir vita upptekið. Munnharpan okkar hefur fengið nafn sitt úr ensku þar sem munnharpa eru bæði kölluð mouth harp og harmóníka . Í Noregi var og er þetta hljóðfæri kallað munnharpe.  Þess má geta að norskar munngígjur eru ekkert líkar því amboði sem fannst á Stóru-Borg. Í Finnlandi er munngígja kölluð munnihaarpu.

Ég mæli með eftirfarandi myndböndum til að fræðast um munngígjur, sem eiginlega ættu að kallast munnhörpur. Einnig er mikinn fróðleik að sækja á vefsíðunni varganist.ru sem munngígjusnillingurinn Vladimir Markov stendur á bak við. Vargan er rússneskt heiti munngígjunnar.

Þá er ekkert annað að gera en að kaupa sér gott hljóðfæri og byrja á Gamla Nóa.


Kartöflurnar þegar teknar upp í Ólafsdal

Ólafsdalur 2
Nú, þegar fornleifagúrkan virðist sprottin úr sér á Þingeyrum, berast gleðitíðindi úr Ólafsdal (í Dölum).

Þar er nú farið að rannsaka skálarúst eina, forna.  Þar eru að verki fornleifafræðingar frá Fornleifastofnun Íslands, sem þrátt fyrir hið feikiríkisbáknslega nafn er bara einkabissness fornleifafræðinga úti í bæ sem ekki fá vinnu á Þjóðminjasafninu. 

Það er heldur ekki ónýtt að fyrrverandi þjóðminjavörður, einn sá besti á 20. öld, segir okkur fréttir af skála þessum í Morgunblaðinu sl. helgi (sjá hér).

Í sjálfu sér er ekkert nýtt að koma í ljós í Ólafsdal, ef svo má að orði komast. Þarna er greinilega ekki nein fucking "útstöð" á ferðinni, eða eskimóabæli, aðeins undirmálsskáli af norskri gerð - um 20 metrar að lengd, sem virðist vera meðalstærð húsa frá söguöld á Vestfjörðum. Skálinn er með bogamyndaða veggi og við skálann eru líklega gripahús og hlaða, sem ekki er búið að fletta ofan af. Skálinn hefur að öllum líkindum verið lengdur, og má gera sér í hugarlund, að það hafi gerst eins og sýnt er með litum hér að ofan. Blálituðu veggirnir er viðbótin. Appelsínuguli liturinn sýnir grunnmynd upphaflega skálans. Sem sagt enn ein sönnun þess að húsagerð á Íslandi kom frá Noregi en ekki frá einhverjum hokinbökum með litningagalla á Bretlandseyjum.

Spennandi verður að sjá framvindu mála í Ólafsdal í sumar. Kartöflur uxu eitt sinn vel í Ólafsdal, en ef ég þekki fólkið frá Fornleifastofnun rétt er ég ekki viss um að það stundi fornleifagúrkurækt í miklum mæli. 

Og ég sem hélt að menn ætluðu að bjarga öllum rústunum og kumlunum sem eru að fara í sjóinn...

Viðbót síðar sama dag:

Nýrri mynd af rústinni sýnir að einhver minniháttar viðbygging hefur verið við hana. Myndina er hægt að sjá á FB-síður rannsóknarinnar, þar sem einni er kynnt nýtt fornleifatvist.

Ólafsdalur3


See you later alligator...

Alligator 2

í fyrra heimsótti ég land norðurljósanna og afturljósanna á hraðskreiðum rútum fullum af Kínverjum í spreng. Ég kom meira að segja tvisvar sinnum á þessa framandi eyju á því herrans árið 2017.

Í annað skiptið var ég þar í nokkra daga um haustið. Þá var ferðin m.a. gerð til að fara í fræðilegan leiðangur. Ég fór ásamt tveimur gömlum og góðum vinum í afar merkilega rannsóknarferð sem sagt verður frá síðar hér á Fornleifi. Áður en farið var úr bænum, hitti ég liðsmenn mína, hvern fyrir sig. Fyrri leiðangursmanninn hitt ég í glænýju/gömlu húsi í Austurstræti 22 á veitingastað sem Caruso heitir.

03 b

Austurstræti 22, byggt 1801 en bætt og breytt árið 1843

Ég kom nú í fyrsta sinn í Austurstræti 22, eftir að húsið var "endurreist" eftir brunann mikla sem át upp gamla húsið árið 2007. Ég kom þarna áður í gamla húsið frá 1801/1843 árið 1994 eða 1995 og þá í fylgd arkitekts og þáverandi starfsmann húsafriðunardeildar Þjóðminjasafnsins, Guðmundar Hafsteinssonar. Þá höfðu einhverjir framtaks samir menn gífurlega löngun til þess að rífa niður skorsteininn og eldstæðið í byggingunni. Löngu áður keypti maður gallabuxur í þessu húsi. Síðar voru þarna öldurhús og ýmsar vafasamar búllur, þar sem fæstir vildu láta sjá sig sem gestkomandi.

Þess má geta að Austurstræti 22 er enn "friðlýst hús" (sjá hér hjá Minjastofnun) - kannski til að sýna ferðamönnum hve vel Íslendingar passa upp á minjarnar sínar. Eftir rúm 90 ár verður líklega hægt að friða húsið og fljótlega að friðlýsa því bara líka.

Alligator í stofunni

Þar sem ég sat við gluggann í Austurstræti 22, varð ég fljótlega meira upptekinn af norskum járnofni sem í stofunni var, en ágætri pizzunni sem ég snæddi. Ég sá strax að einhver hafði reynt að "endurgera" norskan járnofn, svo kallaðan vindofn eins og þessi tegund eru jafnan kölluð í Noregi og oftast í Danmörku af þeim sem þekkja til tegundafræði ofna.

Sú uppsetning sem ég sá á Caruso var nú greinilega mest til skrauts, því aðeins sáust þrjár hliðar ofnsins, og hafa þeir sem gert hafa upp húsið ætlað sér að búa til eitthvað sem líktist bíleggjaraofni (bilægger). Á bíleggjurum gengur ein hliðin inn í aðaleldstæðið, pejsen, og er ofninn jafnan handan við vegginn og sömuleiðis eldhúsið. "Pæsinn" eða bíleggjarinn, sem hugsanlega hefur verið í húsinu árið 1843, hafa síðan sameiginlegan skorstein. Hliðarnar á ofnplötunum á Caruso hafa voru kíttaðar saman með lituðu sillikoni eins og barmur sumra kvenna.

Eins og vindofninn stendur nú, virðist aldrei hafa verið kynt upp í ofni þessum, því sú hlið sem eldsneytið var sett inn í um lúgu, hefur verið múruð föst út í vegginn, ef hún hefur þá yfirleitt fylgt þeim ofnleifum sem notaðrar voru í þessa skreytingu. Mér var mjög starsýnt á ofninn og tók nokkrar ljósmyndir af honum og spurði starfsmenn, hvort þeir þekktu sögu ofnsins. Einn þjónanna taldi víst að ofninn hefði verið keyptur í tengslum endurbygginguna eftir 2009, en kunni þó engin frekari deili á sögu hans. 


Þar sem maður getur ekki alltaf séð, hvort slíkir ofnar eru eftirlíkingar, nema að sjá bakhluta steyptra járnplatnanna (á þátta við um mörg önnur apparöt), hef ég í raun ekki hugmynd um hvort ofninn er frá fyrri hluta 18. aldar eins og áletrun og stíll benda til, ellegar afsteypa frá 19. eða 20. öld.  En eftir að hafa talað við Grétar Markússon hjá Argos, arkitektastofu þeirrar sem sá um endurbyggingu hússins í gömlum stíl, veit ég að plöturnar sem voru notaðar í endurgerð þessa eins konar ofns voru keyptar á uppboði í Danmörku. Varla er líklegt að hlutar úr ófullkomnum ofnum hafi verið keyptir og líklegast að hann sé ekki eftirlíking, þó að ég slái því ekki endanlega föstu. Kunnugir menn sem ég hef talað við, hafa ekki séð akkúrat þessa gerð ofna endurgerða.  Við fornleifarannsóknir á grunni hússins eftir brunann, sjá hér, kom ekkert í ljós sem minnti á ofnplötur og slíkar sá ég heldur ekki árið 1994 eða 5 í gamla húsinu.

Þess má hins vegar geta, að eldstæðið eða eldstóin (pæsinn) úr upphaflega húsinu frá 1801 var eitt af því fáa sem ekki brann til kaldra kola í Austurstræti 22 og var flutt í burtu í heilu lagi. Mér skilst á vefsíðu veitingastaðarins Caruso, að eldstæðið hafi verið sett aftur í nýja húsið.

04
Grétar Markússon arkitekt hjá Argos tjáði mér, að ofninn með alligatormyndinni hefði verið settur þarna, þar sem sýnilegt væri á teikningum eftir viðgerðir á húsinu árið 1843, að þarna hafi staðið ofn. Oft voru þessir ofnar (vindofnarnir, sem plöturnar á Caruso eru úr) á síðari hluta 18. aldar tveggja hæða, líkt og ofninn sem sést á málverki Carls Vilhelms Hoslø hér neðar.

Holsø

Til að útskýra fyrir lesendum Fornleifs, hvernig svona ofn hefur litið út þegar hann var nothæfur: Þá stóð hann einn sér með fjórar hliðar úr járni sem hengdar voru utan á kjarna múraðan úr tígulsteinum. Allur ofnkassinn hvíldi á rammgerðum fótum, sem stundum voru úr tré en oftar járngrind. Upp af toppplötunni gekk síðan sívalt rör sem leitt var inn í skorstein hússins.  Öskunni var  mokað út beint innan úr ofninum, og gjarna var járnplata höfð á gólfi til að varna frá eldsvoðum.

yngri ofnHér sést er verið er að múra saman vindofn af aðeins yngri gerð en þeirri sem plöturnar í Austurstræti 22 eru úr. Innst er ofnrúm úr tígulsteinum og utan á eru hengdar og múraðar steypujárnsplötur.

AabenSkorsten_medBilaeggerovn

Bilægger-ofn (bíleggari) skýringarmynd. Pejs eða eldstæði frá þessum tíma hefur þó líklega verið lægri en sýnt er á myndinni. Menn hugsuðu ekki um vinnustöðu kvenna á þeim tíma.


 
America Afflicta Gemens

Alligator 5
Hliðarplöturnar tvær á alls endis ónothæfum skrautofninum á Caruso eru myndskreyttar.  Platan af langhlið ofnsins sýnir fáklædda indíánakonu sem situr kjökrandi á alligator. Fyrir framan hana er brotinn skjöldur og laskaður örvamælir. Á bugðóttum borða yfir indíánakonunni stendur á latínu America Afflicta Gemens, sem hægt er að þýða yfir á islensku með orðunum Hin bugaða og kjökrandi Ameríka. Þetta myndmál er ættað frá Spáni, en þekktast af koparristum frá Hollandi. Um miðja 17 öld voru fjórar myndir ristar í kopar af listamanninum Cornelis van Dalen sem sýna ástand heimsálfanna. Sjá t.d. hér. Myndin á ofninum á Caruso er unnin eftir því prenti.

Alligator 3

Framleiddur í Noregi af Johan Jørgen Schram

Á hinni ofnplötunni, sem er nokkuð minni en sú með indíánakvinnunni leiðu, má sjá fangamark Friðriks 4. á steinnál sem á situr kóróna. Á skyldi á ferningsfleti undir nálinni má lesa R.Arv og árstalið 1713. Þetta segir okkur allt um uppruna plötunnar sem gerð var árið 1713 (ef hún er ekki eftirlíking) og af öllum líkindum af manni sem hét Johan Jørgen Schram, og sem upphaflega var þýskur. Hann kom til Noregs frá Kaupmannahöfn árið 1703 en hafði lært list sína í Hamborg. 

Ofnar með áletruninni R. Arv. voru framleiddir af Johan Jørgen Schram í Noregi einhvern tíma á tímabilinu 1710-1721. R. Arv. þýðir. Richelieus Arvinger. Erfingjar þessar Richelieu höfðu sest að í Noregi. Einhvern tímann á  16. öld hafði slæðst til Danaveldis herforingjaefni nokkuð sem kallaði sig Richelieu, sem menn töldu vitaskuld franskan, en sem reyndist sleipari í þýsku en frönsku. Hann sagðist vera af frönskum aðli kominn. Danir féllu fyrir þessum manni, en sumir töldu þó að þarna vari kominn einhver ómerkilegur þýskur málaliði. En hann steig til metorða eins og of gerist með loddara. Þótti afkomendum hans mikið til sjálfs síns koma og ættin mægðist við ýmsar eldgamlar aðalsættir. En enn merkilegra þótti mér samt þegar ég fór að grúska meira í þessari tegund af ofnum frá 18. öld, að í ljós kom að Regner Christoffer Ulstrup (1798-1836) landshöfðingi sem Jónas Hallgrímsson vann sem ritari hjá í Austurstræti 22 var einmitt af ættinni Richelieu. Hluti Richelieu-ættarinnar í Danaveldi fluttust sem embættismenn til Noregs og átti ættin um tíma járnsteypuna í Noregi sem bjó til þessa gerð af vindofnum og margar aðrar.  Þess vegna stendur R.Arv. (Richelieus Arvinger) á gaflplötu ofnsins.

Það er hins vegar hrein tilviljun að keyptar voru ofnleifar, sem framleiddar voru á 18. öld af sömu ættinni, sem síðar bjó í húsinu í Reykjavík. En skemmtileg tilviljun er það þó vissulega. Jónas Hallgrímsson hefur líklega ornað sér við einhvers konar vindofn í Austurstræti 22.  Maður verður eiginlega að vona það fyrir Jónasar hönd.

Alligator 6

Hliðar af vindofnum frá Egelands-værket þar sem Johan Jørgen Schram starfaði fyrir norska grein Richeleieu-fjölskyldunnar. Johan Schram hefur líklega borið nafnið fram sem EGGELANDS WERCK. Sjá Nygård Nilssen 1944. 

 

Aðrir bíleggjarar og vindofnar á Íslandi á 18. og 19. öld

Þar sem ekki er um auðugan garð að gresja hvað varðar steypujárnsofna frá 18. öld á Íslandi, þótti mér merkilegt að slíkur ofn hafi verið settur í húsið eftir upplýsingum af teikningu frá 19. öld.  Ugglaust voru vindofnar eða bíleggjarar sjaldséðir á Íslandi á 18. og 19. öld, en þeir hafa samt verið til í vandaðri heldri manna húsum. Ein hlið af ofni með mynd af Friðriki 4. og Lovísu hans er að finna á Þjóðminjasafni. Ofnplatan er ekki norsk eins og starfsmenn Þjóðminjasafni álykta, heldur gerð í Frederiksværk í Danmörku (sjá hér).

Skrautplata af öðrum ofni frá lokum 18. aldar hefur einnig varðveist á Bessastöðum. Hún hefur einnig verið greind alrangt þar sem grein var frá henni í tengslum við fornleifarannsóknir á Bessastöðum. Platan frá Bessastöðum, sem er skreyti af gafli ofns, sýnir mynd Vilhjálm 3 (1652-1702) af Óraníu, sem var gerður að konungi Englands árið 1889 og síðar einnig yfir Skotlandi.

WR 1698

Ef allar hliðar vindofnsins hefðu verðið keyptar í nýbygginguna í Austurstræti 22, hefðu ofninn til dæmis haft þessa hliðar: Fyrir utan gaflmyndina með fangamarki Friðriks fjórða og allegóríuna um Ameríku, hefði líklega verið hlið um allegóríuna um Afríku og gafl með hlemmi þar sem eldurinn var fóðraður.

 

Konan sem hélt ein upp á afmælið sitt í Hörpunni

Nú, eftir eftirminnilega alligator-málsverðinn á Caruso, var mér nokkrum dögum síðar boðið af hinum leiðangursmanni mínum á Hollywood-tónleika í Hörpunni og í flottan mat á undan á veitingastað þar í húsinu. 

Vegna tónleikahaldsins í húsinu þetta kvöld átti vel við að miðaldra bandarísk kona sæti við næsta borð. Hún var skrafhreifin mjög eins og margra Kana er háttur.  Við voru vart búnir að klára eðalkrásir, þegar við vorum komnir í hörkusamræður við þessa konu. Hún var greinilega örlítið eldri en við, upphaflega frá New York, einhleyp og af gyðingaættum. Allt lét hún flakka. Hún sagðist vera á Íslandi til að halda upp á afmælið sitt.  Hún hafði fengið sér gríðarlega hamborgara. Rétt sem snöggvast hugsaði ég svo: "Hún hefur þá fundið sér rétta staðinn til að kála sér eftir uppáhaldsmatinn".  En hún reyndist nú lífsglaðari en það og fór eftir að hafa spurt okkur spjörunum úr um Íslands, að sýna okkur myndir af húsinu sínu nærri fenjum Flórída.

Kannski leist henni vel á gestgjafa minn - Hann hefur nefnilega þetta íslenska aðalsmannalúkk úr Húnaþingi. Frúin frá Flórída vildi líka sýna okkur heimilisdýrin sín. "Ooh" hugsaði ég, "Einhver helvítis púdelhundur", og spurði snöggvast gestgjafa minn hvort tónleikarnir væru ekki að fara að hefjast. Nei hún sleppti ekki haldinu, frúin frá Flórída, sem líka vann hjá stóru bandarísku fyrirtæki eins og allir CIA-njósnarar. Hún hóf nú að sýna okkur myndband í símanum sínum sem var tekið af öryggismyndavél við húsið hennar meðan hún var á Íslandi. Heimilisdýrið var risa alligator (Alligator missisippiensis) sem heimsótti og kannaði húsið hennar á nóttunni. Þá vaknaði ég allur og greindi konunni frá því að þetta væri annað alligator-þemað í sömu vikunni hjá mér og sagði frá ofninum á Caruso.

Svo var rætt um alligatora í nokkrar mínútur og vissi konan allt um þau dýr. Ég var eiginlega helst farin að vona að eitt af lögunum á Hollywood-tónleikunum yrði See you later alligator, after 'while crocodile með Bill Haley. Óskin rættist því miður ekki. Sinfóníuhljómsveit Ísland getur ekki rokkað, er mér sagt. Við bætum úr því hér:

Ítarefni:

Fett, Harry 1905: Gamle norske ovne. Norsk Folekmuseums Særudstilling Nr. 3, Katalog. S.M. Brydes Bogtrykkeri, Kristiania.

Nygård-Nilssen, Arne 1944: Norsk Jernskulptur I og II (Norske Minnesmerker). J.W. Cappelens Forlag. Oslo.


Woody og ég á Amákri

Fornleifur og Woody Allen eru samanlagt langt yfir íslenskum fornleifaaldri. Friðaðir og friðlýstir og náttúruminjar að auki. Þess vegna tel ég mig hafa ærna ástæðu til að blogga um Woody. Hér verður þó ekkert ritað um Rosemary´s Baby eða annað sem gleður Íslendinga sem vilja drepa fólk sem þegar hefur verið dæmt eða hefur verið borið er ósönnuðum ásökunum. Leggist út í rennusteininn eða syndið í Skituvík Dr. Dags til að leita frétta af slíku. Þið munuð örugglega finna blóðugt bindi eða skitið blað við ykkar hæfi.

IMG_8160 bFoto. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 2017.

Ég var svo heppinn hér um daginn að hljóta bestu afmælisgjöf sem ég hef fengið í langan tíma og það fyrirfram. Kona mín bauð mér fyrr í vikunni á tónleika með Woody Allen og Eddy Davis New Orleans Jazz Band. Hún hafði keypt sæti á besta stað í Amager Bio, þar sem Woody og félagar léku á Jazzhátíðinni í Kaupmannahöfn.

Woody and band

Foto. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson.

Tónleikarnir voru frábærir, ég var í sæluvímu í að minnsta kosti tvo daga eftir tónleikana, og eins og ég skrifaði á FB mína: What an evening! Finally, I discovered that Woody is taller than I thought. He might not play like Benny Goodman, and even at times he plays like Elmer Fudd on the goose flute. But what a night. The guys in the band gave Jazz relief. They love what they are doing and everyone loves them. This was the best Birthday present (in advance) in ages. Kiss mmmah Irene.

Já maður verður svo sentímental þegar árin líða. Þið þekkið þetta. Hér deili ég með ykkur sneið af afmæliskökunni minni, fyrirfram (ég er alltaf að heiman á deginum) og nokkrar myndir sem ég tók á tónleikunum. 

Ég gat því miður ekki spurt Woody, hvort hann myndi taka upp næstu mynd sína á Íslandi … en ég tel það mjög sennilegt. Titillinn verður A Summer in Shitvik.


Sómi yrði af garðinum

ar-707089917.jpg

Það er engum vafa undirorpið að þetta mannverki eru meðal heillegustu fornleifa sem varðveist hafa í Reykjavík. Hann yrði mikil bæjarprýði og ugglaust áhugaverður staður að skoða fyrir ferðamenn sem og bankastjóra Seðlabankans, frekar en hallir úr gleri, járni og steypu.

Mikil skömm og synd væri að varðveita garðinn aðeins að hluta til. Þessi garður sem forfeður sumra Reykvíkinga tóku þátt í að byggja er meðal mestu mannvirkja 20. aldarinnar á Íslandi.

hafnarger_i_reykjavik_1913-1917.jpg

Vonandi er, að græðgiskallar eyðileggi ekki þessar minjar með bílakjöllurum og Babelsturnum.

Nú verður Minjastofnun líka að standa sig, ekki síst Kristín Sigurðardóttir, forstöðumaður. Hún má ekki gefa eftir pólitískum þvingunum eins og hún hefur gert svo oft áður. Hér um árið þegar 1-2 einstaklingar áttu að sjá um minjavörslu þá sem 15-20 sjá um nú, þurfti Össur Skarphéðinsson ekki annað en að hringja sem ráðherra í settan Þjóðminjavörð og þusa, til að fara í kringum þjóðminjalögin. Kristín var fengin til að skrifa annað álit en ég hafði skrifað á staðsetningu sumarbústaðs apótekara, samflokksmanns Össurar og fuglaskoðara. Sumarhúsið var reist of nærri fornleifum og jafnvel ofan a þeim, sem og í trássi við náttúruverndarlög, og á einum fegursta stað landsins (sjá frekar hér).

Þó að faðir Stínu, Siggi Halldórs í ÁTVR, og frændur hafi aðeins leikið sér að bolta fyrir framan námuna þar sem mulið var grjót í hafnargerðina, verðum við að vona að hún valdi og afkasti einni almennilegri verndum fornminja í stöðu þeirri sem hún gegnir sem forstöðumaður Minjastofnunar Íslands.

hafnarstraeti_a_19_old.jpg

Fyrir tíma garðs. Ljósmynd tekin á 19. öld.


mbl.is Hafnargarðurinn verði varðveittur
Tilkynna um óviðeigandi tengingu við frétt

Hótel Hörmung í Lækjargötu

hotel_hormung.jpg

Kallað hefur veið til samkeppni um hótelbyggingu sem á að gnæfa yfir Lækjargötunni. Vinningshafinn hefur skapað gráan og ljótan kassa. Þetta er með því ljótasta sem maður hefur séð í mörg ár.

Í bílageymslunni eða á hórubarnum Læknum í kjallaranum verður fornleifadyngja, þar sem haugafullir Japanar og Þjóðverjar geta dásamað snældusnúða og ryðgaðan nagla Landnáms-Ingós í kassa úr skotheldu gleri eða plasti, og síðan tekið landnámslagið í nefið.

Byggingin sem hefur verið valin fyrir Hótel Snældu er algjör hörmung og líkist mest skotbyrgi úr síðari heimsstyrjöld. Hin ljósa ímynd Lækjargötunnar verður algjörlega eyðilögð með þessu óeðli, jafnvel þótt menn ýti á glow-knappinn í photoshop á hugsýn arkitektafjandanna sem unnu keppnina.

Þetta monster, sem ætlunin er að reisa í Lækjargötu, verður ljótt minnismerki um "minjavernd" á Íslandi. Skömm og hörmung. Þetta verður að stöðva ef hægt er. Hvar er Simmi húsaverndari nú? Kannski er hann hluthafi?

Sjáið hér sum viðbrögðin á FB minni við hótelgarminum sem menn dreymir um til að mala evrur með.

hotel_snaelda_3.jpg


Boðunarkirkjan í Cori

cori_1244517.jpg

Sistínsku kapelluna í Vatíkaninu í Róm þekkja flestir. Ekki ætla ég að eyða tíma mínum í umfjöllun um slíka síðpápísku, enda var nokkurra kílómetra biðröð fyrir framan Vatíkanið í Róm í gær. Ég hef líka séð herlegheitin áður og það nægir í þessu lífi. Ég setti mér líka annað fyrir en að heimsækja Páfagarð í suðurgöngunni nú. Við létum því nægja að aka um í opnum Lundúnastrætó og komum þannig tvisvar við í Páfagarði. En ég tók þessa mynd handa Jóni Vali Jenssyni af Páfanum Rómi í sjoppu nærri aðalsamkunduhúsi gyðinga í sömu borg.

papa_per_jon_valur_1244570.jpg
Papá 1€ ódýr

Til er önnur kirkja á Ítalíu með freskum (veggmálverkum) sem er engu síðri en sú Sistínska. Það er boðunarkirkjan (Chiesa della Santissima Annunziata) í Cori við rætur bæjarhæðarinnar í Cori  í Lepinifjöllum í Latínu, suðaustur af Róm, þar sem ég hef aðsetur ásamt fjölskyldu minni meðan á Ítalíudvölinni stendur. Konan bauð mér í þetta stórfenglega ferðalag. Ég er bara bílstjóri og kokkur.

Við vorum búin að koma nokkru sinnum við hjá kirkju hinnar allraheilögustu Boðunar, en stundum hafði gamla gæslukonan verið búinn að loka áður en þörf var á og hafið síestuna fyrr en gefið var til kynna á skilti við tröppurnar upp að kirkjunni. Morguninn sem við loksins komust inn vorum við einu gestirnir. Gæslukonan tjáði mér, að því miður kæmu ekki margir ferðamenn á þennan fallega stað.

Freskurnar í Boðunarkirkjunni Cori sýna helstu biblíusögurnar í 14. aldar stíl.  Hér er síðan hægt að komast inn í kirkjuna í þrívídd án þess að vera í Cori og njóta lystisemda ítalskra þjóðminja sem eru engu síðri en Sistínska kapellan í Vatíkaninu - og maður þarf ekki að bíða í fimm klukkustundir með heilagandann hangandi yfir höfðinu til að komast inn.

gamli_noi.jpg
Gamli Nói í örkinni (sáttmálsörkinni)
cori_fra_norbavej2_1244529.jpg
Cori di Latina, gula örin sýnir staðsetningu Fornleifs um þessar mundir. Bílnum er lagt við hlið Herkúleshofsins (2200 ára gamalt) rétt ofan við húsið. Smellið á með músinni til að sjá Arnarhreiðrið.

Næsta síða »

Innskráning

Ath. Vinsamlegast kveikið á Javascript til að hefja innskráningu.

Hafðu samband