Burrr

Hér kemur loks grein fyrir ykkur sem hafið gaman af bílaleik.

Bílafornleifafræði er samt ekki mín sérgrein. Ég veit sannast sagna mjög lítið um drossíur. Það er þó ekki svo að skilja að ég hafi ekki áhuga á fögrum bílum. Til dæmis keypti ég hér um árið einstakan bækling (haandbog) frá 1922 sem fylgdi Ford bílum í Danmörku og eru menn sífellt að suða í mér um að selja sér hann. Ég er bara einn af þessum körlum sem á bíl til að þurfa ekki að keyra með strætó og sem veit að kaggi eykur ekki kvenhyllina og tryllitæki lokka aðeins að léttkeyptar konur og vafasama drengi. Ást Íslendinga á bílum er óhemjuleg svo ég segi ekki of mikið.

Nú er ég líka í vanda staddur og þarf á hjálp að halda hvað varða braggabifreiðina til hægri á myndinni hér að ofan. Myndin var tekin sumarið 1934. Mér sýnist að bíllinn, sem bar skráningarnúmerið RE543, hafi verið lagt við veginn, sem huganlega er Kleppsvegur, og að þetta sé yfirbyggður Ford T. Þessi alíslenska hönnun hefur nú vart verið gjaldgeng á rúntinum, en hún var langt á undan sínum tíma.

En hvaða furðubíll var þetta á leið austur (eða jafnvel með vélarbilun þar sem enginn bílstjóri er í bílnum), og veit einhver hver smíðaði yfirbygginguna á bílinn?

Opelinn, sem mér sýnist að aki vestur Kleppsveg, var hins vegar eðalkaggi sem fluttur var sérstaklega til Íslands af nasistanum Paul Burkert, svo hann gæti ferðast um landið með stíl. Burkert sem leit út eins og nefbrotinn SS-maður, ferðaðist jafnan í síðum, svörtum leðurfrakka og naut greinilega ákveðinnar kvenhylli á Íslandi eins og um hefur verið rætt hér og hér. En kannski var það kerran hans sem gerði útslagið. Hvernig leit bílstjórinn á Opelnum út, þá er hann átti (giftur maðurinn) í ástarsambani við rauðhærða ungpíu frá Íslandi sem húkkaði helst karla sem heilsuðu um hæl. Eins og þið lesendur mínir getir séð var hann ekki beint glæsilegur og hefur einhver kommúnisti líklega nefbrotið hann. Blæjubíllinn hefur því vafalaust verið honum ágæt framlenging.

Ökumaður bifreiðarinn RE543 átti sýnilega ekki hinn minnsta sjens í Njósna Paul. Íslenskir lúðar í heimameikuðum braggabíl dóu líklega endanlega út eftir stríð og þá var Nasistaópelinn líka á lágu gengi meðal vergjarnra, íslenskra kvenna. Þá komu einu gjaldgengu kaggarnir frá Vesturheimi.

Fornleifur veit þegar heilmikið um Hr. Flick á ferðalagi hans á Íslandi; Til að mynda að Opel Aktiengesellschaft i Rüsselsheim lánaði þýska njósnaranum bifreiðina.

En mikið væri Leifur forni nú glaður, ef einhver gæti frætt hann aðeins betur um braggabílinn RE543. Ekki væri dónalegt að fá að vita í leiðinni hve mikillar kvenhylli eigandinn naut. Kannski lá hann á keleríi á þægilegu aftursætinu, og ekki er ólíklegt að Hr. Flick (Burkert) hafi gefið honum far í bæinn.

Viðbót 4. febrúar 2020.

Bifreiðin með flugvélaklæðningunni er til á ljósmynd sem Ljósmyndadeild Þjóðminjasafnsins varðveitir og sem kemur hún æí safnið frá Safnaramiðstöðinni heitinni. Við bílinn á þeirri ljósmynd stendur Björn Eiríksson (1901-1981); Sjá hér á Sarpi má lesa um þá mynd.

Þá var stíll yfir heimsborginni við sundin blá

Í sumar var ég staddur í tvær vikur á Íslandi með syni mínum. Eitt af því ljótasta sem ég sá, fyrir utan eyðileggingu arkitekta á miðbænum, voru lufsulegir verðir laganna.

Ég hafði boðið syni mínum á ágæta hamborgaraholu nærri húsakynnum RÚV, þar sem við höfðu borðað einu sinni áður árið 2017. Við vorum þar einir gestir fram að framreiðslu borgaranna, en allt í einu slengdust þar inn tveir lögreglumenn, ungir menn á besta aldri. Það hékk svo mikið af vopnum, verjum og drasli framan á þeim og um þá miðja, að halda mætti að þetta væru haldnir offituvanda. En þegar betur var að gáð, hékk þarna á þeim skammbyssa, rafbyssa, vasaljós, blýantur, teikniblokk, vídeómyndavél, kylfa, handjárn, hamar, sigð, skrúfujárn, töfrasproti og vitaskuld pínku sminktaska. Aumingja mennirnir sliguðust undan þessu, og því var kannski ekki nema vona að finna þá þarna étandi kolvetnis og fituríkt fæði í heimsborgaraholu Tómasar [ég tek fram að ég fæ ekki grænan eyri fyrir þessa auglýsingu].

En mikið hefði nú verið góður heimur, ef íslenska löggan hefði haldið frönsku pottlokunum frá 1926, þegar 7, 8 og 9 á stöðinni smæluðu framan í bandaríska kvikmyndagerðarmanninn og heimsferðalanginn Burton Holmes (1870-1958) í einni mynd í stuttmyndaröð hans Film Reels of Travel.

Í Austurstræti brosti löggan og þurfti ekki allt þetta ameríska aukadrasl sem löggan hefur hangandi utan á sér í dag. Hugsið ykkur ef löggurnar væru í svona múnderingu í Aðalstrætinu í dag og fengu sér í rólegheitunum sterkt kaffi og croissant, kannski patat frites á París og heilsuðu fólki með onnör og brostu keltnesku brosi. Er ekki hægt að macrónísera lögguliðið í næstu uppfærslu og gefa greyjunum betri frakka líkt og starfsbræðurnir báru árið 1926?

Síðar á 20. öldinni lagði löggan meira upp úr hæð manna en greind eins og kemur ljóslega fram á þessari ljósmynd sem þýskur nasisti, njósnari og flagari, Paul Burkert, tók í Reykjavík á 4. áratugnum og birti í bókinni Island, Erforscht, Erbaut, Erlebt (1936). En nú eru aðrir tímar...

10 árum síðar vou eintómir risar í löggunni, nema löreglustjórinn - hann var jafnan lítilfjörlegur nasisti: "Reykjaviks Polizeimannschaft. Der gröste 202 cm, der kleinste 196 cm."

Ferðamenn í Reykjavík 1926 á sætsýn á bestu rútunni í Reykjavík.

Horfið hér á kvikmynd Burton Holmes frá Reykjavík árið 1926. Mikið hefur breyst, ekki bara löggan. Síðla í myndinni er hægt að sjá Icelandic man to man wrestling sem glímumenn sýndu um borð á ferðamannaskipinu sumum ferðalöngum til mikillar ánægju. Það var víst næst því að komast á Café Babalú í dag.

Það var Ok

Hér um daginn, þegar mannfræðihjú frá þriðja flokks háskóla í Texas voru með fjölmiðlasjó og útför við Okið, í fylgd Andra Snæs Magnasonar umhverfissinna og sjálfan sig, var mér hugsað til Noregs.

"Og hvers eiga Norðmenn að gjalda", spyrjið þið? Því er auðsvarað: Norðmenn þekkja, andstætt því sem gerist á Íslandi, muninn á jökli og íshettu (no: fonne sem er í raun sama orðið og fönnin okkar; Fonne-jöklar eru á ensku kallaðir ice-patches). Norðmenn hleypa heldur ekki hvaða fjölmiðlasirkus sem er upp á fjöllin hjá sér, t.d. mannfræðingum í fjársjóðaleit fyrir deildina sína heima í Texas með því básúna fávisku sína um jöklafræði, og bera til grafar jökul sem líkleg var aldrei jökull. Norðmenn rannsaka hlutina einfaldlega betur en menn virðast gera á Íslandi.

Kyrtill frá járnöld sem Landbreen-jökull hefur keflt. Ljósmynd Mårten Teigen, Kulturhistorisk Museum - Universitetet i Oslo. Lesið frekar hér um forngripi sem koma undan hlýskeiði því sem nú breytir jöklum í Noregi og annars staðar. 

Undan bráðnandi smájöklum Noregs og ísþekjum fjallstinda koma nú forngripir sem týnst hafa á 4000 ára tímabili, þegar jöklar byggðust upp og hörfuðu á víxl. Ísinn hefur varðveitt gripi sem menn týndu er þeir örkuðu um snævi þakin öræfin forðum á veiðum, lóðaríi eða ölvímu. Fyrr á tímum bjuggu menn lengra inni á öræfum en síðar og flestar afdalabyggðir í Noregi fóru svo að hverfa eftir að það kólnaði á sögulegum miðöldum á tímabili sem menn kalla Litla Ísöldin (ca. 1450-1900).

Norskir fornleifafræðingar hafa brugðist fljótt við og farið á svæði þar sem jökull er að hörfa á nútíma hlýskeiði (sem sumir telja fyrir víst að sé skapað af mannskepnunni, og hafa það fyrir trúarbrögð. Norskir fornleifafræðingar hafa tínt upp marga vel varðveitta gripi undan jöklum og snjóhettum, sem gerð eru góð skil á vefsíðunni https://secretsoftheice.com/ þar sem meðal annarra skrifar dugmikill danskættaður fornleifafræðingur, Lars Pilø að nafni, sem upphaflega er frá Sønderborg í Danmörku. Ég þekki lítillega til Lars þessa, þar sem hann las eins og ég fornleifafræði í Árósum. Þar lauk hann aldrei námi heldur fluttist til Noregs og lauk námi í Bergen, Einnig man ég eftir systur hans, Anne, sem var góðvinur tvíburabræðra sem bjuggu á sama gangi á stúdentagarði og ég í Árósi. Þeir lásu stjórnmálafræði. Einn tvíburanna kvæntist síðar góðri vinkonu konu minnar, en þær tvær eru einnig stjórnmálafræðingar. Svona er nú heimurinn lítill.

Línurit sem sýnir mismunandi stærð á "fonner" (smájöklum ice-patches) og jöklum á mismunandi tímum hlý- og kuldaskeið í Jötunheimum (Jøtenheimen). Skíðið frá Reinheimen (sjá efst) er frá járnöld. Sjá nánar hér. Við stefnum greinilega aftur á ástandið í byrjun og lok bronsaldar.

Fornleifafundur? við tind Oksins 2017

Nú aftur að Oki. Í september árið 2017 gengu félagar í FÍ hópnum "Næsta skref" á Ok, -  Félagi í þeim hóp er hinn góði drengur Sigurður Bergsteinsson, sem er starfsmaður Minjastofnunar Íslands. Hann skrifaði á FB um ferð sína á "fjallið sem var einu sinni jökull" eins og hann orðaði það á FB sinni. Það er þó stóra spurningin, hvort fjallið hafi nokkurn tíma verið eiginlegur jökull, eða réttara sagt að jökull hafi verið á fjallinu? Sigurður er, líkt og margir aðrir fornleifafræðimenntaðir menn, duglegur að horfa niður fyrir sig, fremur en fram á veg.

Og ég sem hélt að Siggi Bergsteinsværi hættur að reykja og kveikja í sinu vegna heimshitnunarinnar.Ljósmynd: Sigurður Bergsteinsson, birt á FB hans í September 2019.

Þess vegna fann hann í gönguferðinni árið 2017 skargrip í grjóturð skammt frá toppi Oksins. Þetta var glerhallur sem rammaður hefur verið í silfurumgjörð. Ekki var það falleg smíði og hafi líklegast týnst þarna af konu sem bráðnaði í hitanum er hún var þarna á göngu áður en félagarnir úr Næstu skrefum komu á staðinn.

Mér dettur í hug að spyrja Sigurð Bergsteinsson og Minjastofnun Íslands, hvor ekki sé hið besta mál að senda fólk út til að leita að leifum undan bráðnandi jöklum. Sigurður Bergsteinsson hefur þegar reynst stórtækur við forngripafund undan jöklum. Væri ekki tilvalið að láta Sigurð og minjaverði í héröðum þar sem jöklar eru enn til, ganga sér til heilsubótar í hvert sinn sem jökull bráðnar og deyr drottni sínum vegna synda Andra Magnasonar. Ef heppnin er með mönnum gætu þeir fundið heilfrosinn landnámsmann með vopnum og verjum sem skáka myndi íslíkinu Ötzy hvað varðar heimsfrægð - jú og ekki væri ónýtt á okkar tímum, ef upp úr klaka kæmi freðin fornkerling, vel rög, með belju í bandi. Hún myndi einfaldlega sigra heiminn.

En vinsamlegast flýtið ykkur hægt á Íslandi. Forfeður okkar í Noregi voru á hreindýraveiðum uppi á öræfum. Hreindýr hörfuðu oft upp á jökla til að vera laus við flugur og önnur sníkjudýr. Þar var auðvelt að veiða þau. Það voru líklega ekki miklar ástæður fyrir Forníslendinga að hætta sér upp á jökla.

Mannvistaleifar undan jökli og heimshitnun í dag

Nú er ég alveg viss um að HÍ fari að fjöldaframleiða fornísfræðinga til að sinna fornleifafundum undan jökli og snjóþekjum. En munum, Sigurður Bergsteinsson er frumherji slíkra fræða á Íslandi og menið sem hann fann sýndi óvenjumikið hlýskeið á fönninni á Okinu á okkar tímum, ekkert ólíku þeim sem áður höfðu breytt ásýndi Oksins eftir síðustu ísöld.

Þar með segi ég ekki, að hlýnun á okkar tímum geti ekki verið af mannavöldum. Ég er bara blendinn í trúnni og jafnan ekki auðtrúa. Ég væri líka viss um, að ég væri enn harðari á því að jöklabræðsla nútímans sé manninum að kenna (sérstaklega Andra Snæ), ef ég hefði komist með ranann í feita sjóði sem veita styrki til alls kyns rannsókna til að sanna heimshitnun af manna völdum. Það hefur Lars Holger Pilø ugglaust gert. Gegnt augljósum vitnisburði fornleifanna er hann gallharður á því að heimshitnun í dag sé einvörðungu af manna völdum (sjá hér). Gaman væri að vita hve mikið af rannsóknum Piløs, við hörfandi jökla í Noregi, eru fjármagnaðar af styrkjum til loftslagsrannsókna (les heimshitnunar). Persónulega finnst mér línuritið hér að ofan áhugaverðara en rannsóknir sem stundaðar eru eftir fjölmiðlaútfarir á löngu liðnum jöklum.

Að lokum er hér norskt háfjallabíó. Poppkorn bannað: