Þingvalla-bagallinn endurskoðaður

Meðal fegurstu forngripa sem fundist hafa í jörðu á Íslandi er haus, eða öllu heldur húnn, af svo kölluðum tau-bagli (Þjms. 15776/1957-39) eða tau-staf, sem fannst í jörðu árið 1957. Bagallinn var lausafundur sem fannst við framkvæmdir á Þingvöllum og eru fundaraðstæður allar frekar óljósar (sjá um það hér á bls. 24-25). 

Tau-baglar (tau er borið fram tá á íslensku) eru þeir stafir kirkjunnar manna nefndir sem hafa T-laga haus. Tau er gríska heiti bókstafsins té. Bagall er hins vegar hið forna norræna orð fyrir biskupsstaf og er orðið afleitt af latneska orðinu fyrir staf, baculus (stundum ritað í hvorugkyni baculum), sem og gríska orðinu baktron, sem hinar margfrægu bakteríur (stafgerlar), sem hrjá mannkynið, mega þakka nafn sitt.

Gripur þessi, sem væntanlega hefur verið biskups- eða ábótastafur, var sendur utan á mikla sýningu 1992-93 sem kostuð var af Norrænu Ráðherranefndinni og Evrópuráðinu. Ég (VÖV) ritaði um gripinn í sýningaskrár sem komu út í tengslum við hinar stóru farandsýningu sem sett var upp í París, Berlín og Kaupmannahöfn 1992-93. Skráin hét á dönsku Viking og Hvidekrist, Norden og Europa 800-1200; á ensku:  From Viking to Crusader, The Scandinavians and Europe 800-1200,  á þýsku Wikinger, Waräger, Normannen. Die Skandinavier und Europa 800-1200 og á frönsku Les Vikings... Les Scandinaves et l´Europe 800-1200.

Í afar stuttum texta sýningarskránna, gaf ég upp aðeins ítarlegri upplýsingar um tau-bagalinn frá Þingvöllum en t.d. Kristján Eldjárn eða James Graham-Campbell höfðu áður gert er þeir veltu fyrir sér þessum einstaka grip í verkum sínum, sem ég vitnaði sömuleiðis í.  Maður sökkti sér niður í fræðin, en gat þá ekki skrifað nema nokkra línur. Nú verður bætt úr því.

Tau-stafurinn frá Þingvöllum, sem er auðveldast að stílgreina sem tilheyrandi Úrnes-stíl, er ekki stór gripur. Lengd hans með leifunum af tréstafnum sem fundust í fal stafsins er ekki nema 7,1 sm og breidd er 8,6 sm. Viðurinn í stafnum hefur verið greindur sem blóðhyrnir (cornus sanquinea L.).

Tau-táknið og baglar voru á hámiðöldum taldir skírskota til tau-krossins, té-laga kross, sem var einkennistákn heilags Antoníusar munks í Egyptaland sem talinn er hafa verið uppi 3-4. öld e. Kr. Einnig hefur Tau-kross verið tengd heilögum Frans af Assisi í list síðmiðalda. Tau-stafir hafa lengir verið þekktir sem biskups og prestastafir í austurkirkjunni, í armensku kirkjunni, meðal koptískra kristinna og hjá Eþíópum.  Menn hafa leikið sér að tengja stafinn frá Þingvöllum við austurkirkjuna, en því miður er lítið sem stutt getur slík tengsl og Antoníus og heilagur Fransiscus (Frans) koma tau-baglinum á Íslandi ekkert við, enda er tau-kross hans ekki eins í laginu og bagall sá sem Antoníus og Frans eru sýndir með í freskum og altarislist miðalda.

Líkt og ég benti á í afar stuttum texta mínum um bagalshúninn frá Þingvöllum í sýningaskrám Víkingasýninganna í París, Berlín og Kaupmannahöfn, þá þekkjum við hausa úr viði af stöfum sem mest líkjast hausnum frá Þingvöllum. Þeir hafa fundist  í Dublin. Það hefur lengi verið ljóst að Íslendingar hafa grimmt sótt í vöruviðskipti í Dyflinni og í enskum verslunarstöðum á fyrrihluta miðalda (sjá nánar neðar í þessum texta). Ég er enn á því að húnninn geti verið verk frá Bretlandseyjum eða Írlandi, þar sem Íslendingar versluðu mikið á 11.12 og fram á 13. öld. Ég hika ekki við að aldursgreina stafinn til um 1100 e.Kr. og jafnvel getur hann verið eitthvað yngri. Hann er heldur ekki í hreinræktuðum Úrnesstíl.

Baglar kirkjunnar

Bagallinn, eitt af einkennistáknum biskupa og annarra háttsettra manna innan mismunandi kirkjudeilda, hafa gegnum söguna hlotið margar skýringar. Sumir vilja álíta að þetta sé fjárhirðstafur, með vísunar til þess að þessir menn gættu hjarðar Drottins. Flestir baglar fengu því fljótlega svipað form og krókstafir fjárhirða. Aðrir sérfræðingar sjá frekar uppruna tau-bagalsins meðal gyðinga sem fyrstir tóku kristni. Þeir áttu að hafa ættleitt bagalinn úr gyðingdómi. Tíu ætthvíslir gyðinga áttu sér hver sinn staf og var hver stafur merktir bókstafi ættarinnar, en sá sem kristnin "erfði" eða fékk að láni var stafur prestanna, Levítanna, sem blómsraði og laufgaðis (varð tré lífsins, lífsins tré arbor vitae; og síðar meir róðan/krossinn) þ.e. stafur Arons sem greint er frá í 4. Mósebók, 17 kafla og t.d. einnig í 2. Mósebók, 7. kafla: Drottinn ávarpaði Móse og Aron og sagði:

„Ef faraó segir við ykkur: Gerið kraftaverk, skaltu segja við Aron: Taktu staf þinn og kastaðu honum niður frammi fyrir faraó. Hann verður að eiturslöngu.“ Síðan fóru Móse og Aron til faraós og þeir gerðu það sem Drottinn hafði boðið þeim. Aron kastaði staf sínum frammi fyrir faraó og þjónum hans og hann varð að eiturslöngu. Þá kallaði faraó fyrir sig vitringa og galdramenn og spáprestar Egyptalands gerðu eins með fjölkynngi sinni. Hver þeirra kastaði staf sínum og stafirnir urðu að eiturslöngum en stafur Arons gleypti stafi þeirra. En hjarta faraós var hart og hann hlustaði ekki á þá eins og Drottinn hafði sagt.

Stafur Móses er einnig nefndur í Síðari Konungabók, kafla 18:4, þegar segir frá Hiskía Akassyni, sem svo er kallaður á íslensku (Hezekijah ben Ahaz):

Það var hann sem afnam fórnarhæðirnar, braut merkisteinana og hjó niður Asérustólpana. Hann braut einnig eirorminn, sem Móse hafði gert, en allt til þess tíma höfðu Ísraelsmenn fært honum reykelsisfórnir og var hann nefndur Nehústan.

Síðast en ekki síst má finna "staðfestingu" á þessu í Nýja Testamentinu, nánar tiltekið í Jóhannesarguðspjalli 3:14, sem einnig skýrir af hverju menn voru með bronsstafi sem sýndu táknrænan orm á Íslandi um 1100 árum e.Kr.:

Og eins og Móse hóf upp höggorminn í eyðimörkinni, þannig á Mannssonurinn að verða upp hafinn svo að hann veiti hverjum sem trúir á hann eilíft líf. 

Eirormur var um langan tíma eitt af táknum Krists. Óneitanlega minnir bagallinn frá Þingvöllum á eirorm Móses, sem kallaður var Nehushtan, og sams konar mynd af krossinum virðist hafa lostið niður í biblíuglansmyndahöfunda í Bandaríkjunum á 20 öld og listamanna sem hefur skreytt kirkjuhurð í San Zeno í Verona á Ítalíu sem er frá fyrri hluta miðalda (12. eða 13. öld).

Sagan um stafi ætthvíslanna 12 á kirkjuhurðinn á San Zeno í Veróna; 1. Mósebók kafli 14: Þá kom orð Drottins aftur til Abrams: „Ekki mun hann erfa þig heldur sá sem af þér mun getinn verða. Hann skal erfa þig.“
Þá leiddi hann Abram út fyrir og mælti: „Líttu til himins og teldu stjörnurnar ef þú getur.“ Og hann sagði: „Svo margir munu niðjar þínir verða.“

Móses fær lögmálið og Aron gætir stafa ætthvíslanna. Stafur ætthvíslar hans hans laufgaðist og blómgaðist.

Vangaveltur um eiganda bagalsins sem fannst á Þingvöllum

Heyrt hefur maður og lesið alls kyns vangaveltur um hugsanlegan eiganda tau-bagalsins sem fannst i jörðu á Þingvöllum. Eins og oft áður á Íslandi, skal sú leiða hefð í hávegum höfð, að einstakur gripur sem finnst í jörðu sé tengdur ákveðinni persónu í Íslendingasögum eða álíka bókmenntum. Slíkir órar eru algjörlega út í hött. Hvort þeir feðgar Gissur Ísleifsson eða Ísleifur Gissurarson biskupar hafi átt tau-bagallinn á Þingvöllum skal því hér með öllu ósagt látið, þó svo að  bagallinn falli tímalega að embættistíma þeirra sem biskupa í Skálholti. 

En kannski voru þeir feðgar, líkt og svo margir kirkjunnar þjónar, óðir með með öli, svo að þeir týndu embættisverkfærum sínum á víðavangi? Hugsanlega misstu þeir bagalinn á kvennafari og það með bráðóþroskuðum stúlkum? Enn annar þanki gæti gefið ástæðu til að ætla, að eins og fyrr og síðar hafi þjófar hreiðrað um sig á Alþingi. Baglinum gæti hafa verið stolið. Allt eru þetta þó óþarfa vangaveltur er menn vita ekki hvar á að leita að svörum um uppruna forngripa. 

Einhverjum datt nú síðast í hug að lögsögumenn hefðu gengið með einhver tákn um stöðu sína á þingi. Um slíkt var spurt á Vísindavefnum (sjá hér), þar sem sérfræðingur einn afneitaði sem betur fer með öllu að slík tákn hefðu verið notuð af lögmönnum; en af einhverjum furðulegum ástæðum birtist samt ljósmynd af Þingvallabaglinum við greinina á Vísindavefnum.  Stundum geta menn ekki setið á sér í vitleysunni?

Tá-baglar í Evrópu á miðöldum
Hvar finnur maður svo forláta bagal eins og þann sem fannst á Þingvöllum árið 1957? Sannast sagna hefur enn enginn tau-bagalshúnn líkur þeim sem fannst á Þingvöllum enn fundist í jörðu eða varðveist á annan hátt. Það ætti þó ekki að vera útilokað að eins eða svipaður gripur ætti eftir að finnast einhvers staðar í nágrannalöndum Íslands. Húnninn er steyptur og gætu fleiri húnar hafa verið steyptir eftir sama grunnmóti og hann. 

Þeir Tau-baglar sem nánast þola samlíkingu við stafinn frá Þingvöllum eru baglar sem höggnir voru út á lágmyndum á írskum hákrossum.

Mynd byggð á tölvumælingu af Durrow-hákrossinum í County Offaly á Írlandi. Þarna situr Jesús í dómsdagsmynd og heldur á tveimur af táknum sínum, krossinum og ormastaf ættar sinnar.

Hér fyrir neðan sést greinilega á 3 ljósmyndum tau-bagall á dómsdagsmynd á hákrossinum frá Muiredach sem stendur við klausturkirkjuna í Monasterboice i County Louth á Írlandi. Krossinn er aldursgreindur til 9. eða 10. aldar, sem stílfræðilega virðist vera góð tilraun að teygja græna lopann. Krossinn er öllu nær frá 11. öld.

Hér fyrir neðan; Miðjumynd á hákrossi sem stendur í Clonmacnois í County Offaly. Á þessum krossi stendur Jesús einnig stoltur með tákn sín krossinn og með tau-bagalinn ormastaf Levítans) og kross.

Á syðri hákrossinn í Kells á Írlandi sem kenndur er við heilagan Patrek og Kólumkilla má einnig sjá Krist standa með tross og ormastaf. Þrívíddarmynd.

Tau-baglar voru greinilega í tísku á Írlandi á fyrri hluta miðalda. Baglahúnar úr tré sem fundist hafa við fornleifarannsóknir í Dyflinni á Írlandi sýna það glöggt. Ekki er nú alls endis víst að um baglahúna sé að ræða í öllum tilvikum. Her eru teikningar af þremur af fjórum þeirra, sem  upphaflega birtust í bók James T. Lang (1988): Viking-Age Decorated Wood: A study of its Ornament and Style [Medieval Dublin Excavations 1962-81. Ser. B, vol 1], National Museum of Ireland.

Nokkur dæmi um taubagla í Vestur-Evrópu á fyrri hluta miðalda

Enginn tau-bagall hefur enn fundist eða varðvesit í Skandinavíu; En víða í Norður- og Vesturevrópu hafa varðveist tau-baglar og einnig sjást þeir í kirkjulist, sem sýnir að tau-stafir hafa verið algengir víða um álfuna. Hér sýni ég fáein dæmi til gamans:


Brotinn húnn af tau-staf sem skorinn hefur verið úr fílabeini eða rosmhvalstönn.  Hann er varðveittur í St.Peter Schatzkammer í Salzburg í Austurríki. Húninum er er gefin mjög breið aldursgreiningin eða 800-1250, þótt tímabilið 900-1150 sé mun líklegri greining. Silfurumgjörð með áletrun, sem er háls stafsins, er mun yngri en stafurinn og húnninn. Mál húnsins eru 4,8 x 13 sm (sjá nánar hér). Sjáið hve eyrun á orminum líkjast eyrum á orminum á tréhúninum hér að ofan frá Dyflinni.

Húnn af tau-staf úr fílabeini frá því um 1000 e.Kr., varðveittur í Dómkirkjunni í Köln.

Húnn af tau-bagli úr fílabeini varðveittur í Schatkamer Sint-Servaasbasiliek (kirkju heilags Servatíusar) í bænum Maastricht í Hollandi.

Tau-bagall frá 11. öld sem varðveittur er í British Museum. Hann er í Engil-Saxneskum stíl sem svo er kallaður.

Írskur tau-bagall sem talinn er vera frá 12. öld og sem varðveittur er í Þjóðminjasafni Íra í Dyflinni.

Tvenns konar baglar höggnir í lítinn steinkross í Broughanlea í County Antrim á Norður-Írlandi. Aldur óviss.

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson

31.12.2019