They are back!

According to the Icelandic press (links a; b; c and d) the new British Ambassador to Iceland, Michael Nevin, twitted about a large yellow casket which he recently received from London. Yesterday Mr. Nevin revealed to the Icelandic public the contents of the big box. In the casked were two oil paintings from 1790 with Icelandic motifs.

The yellow box containing the two paintings has arrived under the curious eyes of Jón Stefánsson Milkmaid (1921). The photography on the Edwardian dresser is of Ambassador Nevin after having delivered his Diplomatic credentials to the Icelandic president Guðni Th. Jóhannesson.

The two paintings, used to hang in the British Embassy in Reykjavík, but were sent to London some 10 years ago for repair at the Government Art Collection GAC (not the National Gallery like the Icelandic media reported). Before they were returned to Reykjavík last week, they went on exhibition in the Whitechapel Gallery in London, as well as in Birmingham and Ulster. For a while, the painting ornated the walls of the Department for Environment, Food & Rural Affairs, at Nobel House, Smith Square in London. But now they are back "home", where they are appreciated more than at an odd meeting on Fine British food and rural affairs, i.e. The Naked Cook and River Cottege.

GAC 4822: The New Geyser, (Icel. Strokkur) a geysir which awoke after an earthquake in 1789. It lost its power in 1896 to reawake in 1963.

The Paintings, showing the famous Icelandic hydrothermal feature Geysir as well as Strokkur in Haukadalur S-Iceland, are entitled The Great Geyser (GAC 4821)and The New Geyser (GAC 4822). They were painted by Edward Dayes (1763-1804), seen here to the left, who was a well known London artist albeit mostly known for his watercolours.

In May 1789, encouraged by the naturalist and patron of science Joseph Banks, John Thomas Stanley (later first Baron Stanley of Alderley) set off from Leith on an expedition to Iceland. His intention was to research the island with his team of 26 experts and assistants. He returned with a collection of dried plants and numerous sketches drawn by Stanley himself or by other crew members. Edward Dayes and Nicholas Pocock were then commissioned to prepare completed drawings and etchings from these amateur studies. Both of the paintings that have now been returned to the UK embassy in Reykjavík base on sketches by the Stanley-expedition skilful draftsmen, and are quite similar to stone-prints made from the same drawings (see below). (See here for more information on Forleifur about Stanley in Iceland)

In 1958 the paintings were bought at a Christie's auction in London from a private collection. They were were bought by Frank T. Sabin Art Dealers in Shaftesbury Avenue,  London for the Ministry of Works. After the auction in November 1958 they were listed by the British government Art Collection as:

'The Property of a Nobleman'; by whom sold through Christie's, London, 'Pictures by Old Masters' sale, on 28 November 1958

(Lot 97), as 'The Great Geyser' and 'The New Geyser, Iceland'.

Let us hope that the paintings will hang in the British Embassy in Reykjavík for a long time to come. They are such an important source to Icelandic life in the late 18th century, in an age when Iceland hardly had a painter, except for the autistic Sæmundur Hólm (see here and here in Icelandic), who drew or painted fictive Icelandic motifs which he sold to Danish patrons. Later this year, I hope to take a closer look at the two paintings in the British Embassy in Reykjavík, if I may.

Here are some interesting details from two of the two paintings just returned back 'home': Have a look at the fantastic brass quadrant with a small telescope, fixed on a tripod. They don't make instruments like that anymore.

Thanks: The author would like to thank Andrew Parratt, curator at the GAC in London, for helpful information.

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson, March 2017.

Njósnarar og dátar í stórborginni - hvað annað?

Heljarmennið Egill Helgason er alltaf að pæla eitthvað í óttalegri fáfræði sinni, en vill þó helst alltaf hafa á réttu að standa. Nú brá svo við um daginn að hann vissi í það sinn ekki svarið við spurningu sinni. Slíkt kemur óvenju sjaldan fyrir Egil (sjá hér).

Egill vildi láta segja sér hvaða dularfulli maður gekk inn í mynd af þýskum dátum fyrir utan Hótel Borg árið 1934. Besta tillagan sem borist hefur Agli er að það hafi verið skákmaðurinn Ásmundur Ásgeirsson, sem þó var aldrei eins hávaxinn og maðurinn sem gekk aftan við þýsku dátana árið 1934.

 

Frank le Sage de Fonteney um 1920, ekki ósvipaður manninum á myndinni frá 1934 - eða spæjara í síðari tíma 007 kvikmyndum.

Ég fór að hugsa málið, sem ég get ekki upplýst Egil Helgason um, því hann hefur síðan 2005, er hann fór með dónaskap og ósóma um mig á Silfrinu meinað mér að gera athugasemdir hjá sér.

Ekki Ásmundur skákmaður

Þetta er öruggleg ekki Ásmundur Ásgeirsson, hugsaði ég með mér, en hugsanlega Frank le Sage de Fonteney sendiherra Dana á Íslandi, sem var mjög hávaxinn maður. Hann hafði töluverðar áhyggjur af veru Þjóðverja á Íslandi og sendi margar skýrslur til Kaupmannahafnar um það. Honum var þó örlítið í blóð borið að dramatísera hlutina. Var Frank kvæntur Guðrúnu Eiríksdóttur, sem áður hafði verið gift dönskum manni, Tage Møller, og átti með honum Birgi síðar ráðuneytisstjóra.

Einnig er til í dæminu, að Frank sendiherra hafi verið þarna staddur til að njóta góða veðursins á einum mesta menningarpunkti heimsþorpsins sem hann var sendiherra í. En við nánari eftirgrennslan er ég nær viss um að þarna spígspori sendiherrann ekki, því Frank var 54 ára árið 1934 og miklu karlalegri en maðurinn á myndinni. Með því að skoða skó kauða sá ég strax að hann er í sams konar skóm og dátarnir. Þess vegna tel ég líklegra að sá hávaxni hafi verið skipverji á Kreuzer Leipzig, hugsanlega yfirmaður, sem fengið hefur að fara í bæinn óeinkennisklæddur.

Var hann njósnari? Hvað var svo sem að njósna um árið 1934? Mikilvægi Íslands kom ekki fyrr en með NATÓ.

Ég á reyndar til afrit af sumum bréfum sendiherrans Frank le Sage de Fonteney um Þjóðverja til yfirvalda í Kaupmannahöfn og ekki er laust við að sendiherrann af greifaættunum hafi verið dálítill spæjari, þegar hann var ekki í útreiðartúr með íslenskum hrossapröngurum. Hér má lesa meira um hollenska ljósmyndarann Wim van de Poll og samferðakonu hans Anitu Joachim.

Danski sendiherrann var reyndar líka fyrir utan Hótel Borg

Til upplýsingar Agli og öðrum má greina frá því að til er önnur mynd af dátunum frá Kreuzer Leipzig, þar sem þeir koma úr suðurátt og hafa þá líklega verið búnir að hrista Frank sendiherra af sér og gefa öndunum. Kannski fór Frank inn á Borg og fékk sér kaffi og líkjör. En þar sem Egill hafði myndina sem hann birti á Silfrinu í sl. viku úr borunni á einhverjum Lemúr, er nú ekki nema von að hann sé ekki nægilega vel upplýstur. Hins vegar tel ég víst að sendiherrann sitji lengst til hægri á myndinni hér fyrir neðan. Hann gekk stundum með baskahúfu, enda franskur húgenotti að ætt. Mynd, þar sem hann er með slíka húfu, birtist t.d. af honum í íslenskum og dönskum blöðum árið 1939. 

Íslenskar kerlingar og karlar í frönskum ritum

Fornleifur stundar það sem frístundagaman, álíka og læknar leika sér í golfi, að safna teikningum og ristum af íslenskum kerlingum og körlum frá 18. og 19. öld. Á hann orðið dágott safn af þeim sem fyllt gæti heilt óðal í búsælli sveit. Við verðum að þakka Frökkum fyrir að eilífa þessa Íslendinga á seinni hluta 18. aldar, jafnvel þótt þeir hafi hugsanlega aldrei séð Íslendingana sem þeir teiknuðu. 

Þær myndi sem sýndar verða hér úr safni Fornleifs, og sem ekki byggja á teikningum í bók Eggerts Ólafssonar og Bjarna Pálssonar, Reise igigennem Island (1772), eru einnig flestar franskar. Þessar frönsku myndir voru einu ásjónur Íslendingar sem lítill hluti af heimsbyggðinni hafið séð síðan að íslenskar konur sátu (stóðu) fyrir hjá Albrecht Dürer i Antwerpen árið 1521 (sjá hér). Voru teikningar Dürers vitaskuld lítt til sýnis fyrr en 19. öld þegar þær komust í eigu eins af meðlimum Rotschild-ættarinnar, þeirrar ríku.

Hvort einhver Frakki teiknaði upphaflega þessi hjón, sem yður eru sýnd í dag, á Íslandi, eða hefur látið aðrar myndir hafa áhrif á sig skal ekkert fullyrt um hér. Mér hefur dottið í hug að leiðangrar þeir sem komu til Íslands á vegum franska greifans Buffons (sjá hér) og sem tók með sér sauðkind og þríhyrndan hrút, sem áður hefur verið greint frá á Fornleifi, hafi hugsanlega rissað upp mynd af Íslendingum af tegundinni homo sapiens, án þess að vilja taka slíka vandræðagripi með sér til Frakklands viljuga eða nauðuga. Frakkarnir vildu miklu frekar hafa með sér kind og hrút en mannfólk, enda voru þeir dýrafræðingar. Ástand Íslensku þjóðarinnar var vissulega slæmt á síðari hluta 18. aldar, en Íslendingar voru hvorki í svo mikilli útrýmingarhættu, né það hrjáðir og dýrslegir í útliti að útlenskir ferðalangar vildu hafa spesímen af þeim með sér á fæti til Frans.

Rúmri hálfri öld síðar tóku aðrir Frakkar afsteypur af Íslendingum og höfðu síðar til sýnis í konungshöllinni í París (sjá hér). Segið svo ekki að íslensku afdalafólki hafi ekki verið sýndur áhugi. Vive la France! 

Homme Islandois & Femme Islandois (1788) 

Fyrsta gerð mynda af íslenskum karli og konu (sjá efst) sem birtist á bók í Frakklandi eru tvær myndir af Homme Islandois og Femme Islandois. Þau birtust í 10. bindi í ritröð um búninga þjóðanna eftir Jaques Grasset Saint-Sauveur, sem ber heitið Costumes Civils actuels de tous les Peuples connus. Bindið sem íslensku hjónin birtust komu út árið 1788. (Sjá myndirnar efst; Hér geta menn flett bókinni sem gefin var út af Pavard útgáfunni í París). Myndirnar voru teiknaðar af Felix Mixelle. 

Maður getur leyft sér að velta því fyrir sér, hvort íslenska konan í bók Grasset Saint-Sauveur hafi verið teiknuð eftir mannamyndunum úr einhverjum af útgáfum af bók Eggerts Ólafssonar og Bjarna Pálssonar, Reise igiennem Island, sem kom fyrst út í Sorø árið 1772 (2. bindi, sjá hér). Það tel ég þó næsta ólíklegt, og karlinn hjá Eggerti og Bjarna skilar sér alls ekki á teikninguna af íslenska karlinum hjá Grasset Saint-Sauveur. 

Þess ber að geta að árið 1788 komu út aðrar myndir af íslenskum hjónum í nágrenni Heklu og öðrum Íslendingum við soðningu við Geysi í Haukadal. Í enskri bók, nánar tiltekið í 1. bindi af bók síra John Trusler: The Habitable World Descirbed; Or the Present State of the People in all Parts of the Globe, from North to South: Showing The Situation, Extent, Climate, Productions, Animals, &c. of the different Kingdoms and States; Including all the new Discoveries: etc. & etc. Part I., London 1788. Leifur á einnig þessa bók og sömuleiðis úrrifnar myndir úr öðru eintaki í safni sínu. Myndirnar af Íslendingum í bókinni eru heldur ekki fyrirmyndir íslensku hjónanna í frönskum búninga og landfræðiritum.

Homme de L´Islande & [Femme de L´Island] í Costumes de Différent Pays (1797)

Árið 1797, tæpum áratug eftir að Homme og Femme Islandois komu út í bók Grasset Saint Savieurs um búninga heimsbyggðarinnar, kom út rit með endurteiknuðum myndum Grasset Saint-Saveurs sem gefin var út í Bordeaux undir ritstjórn útgefanda sem hét Labrousse. Bókin bar heitið Dostumes de Différent Pays.

Fornleifur á því miður aðeins karlinn, sem ég keypti nýverið í Frakklandi af fornbóksala. Einhvern tíma hefur hann líklega verið rifinn út bókinni, því myndirnar gáfu fyrir nokkrum árum meira í aðra hönd en ef reynt var að selja bókina. Slíkt skemmdarstarfsemi hefur lengi tíðkast og eru bækurnar nú orðnar svo sjaldséðar og svo  dýrar að þessi ljóti siður er sem betur fer sjaldgæfari en áður. Ég leita enn að konu fyrir karlinn. Þessi kona hér fyrir neðan á ég ekki en hún á heima á LACMA listasafninu í Los Angeles og því ugglaust ekki til fals fyrir piparsveininn á óðali mínu. Ef ég næ í konu fyrir hann, og hann er ekki hommi, bíð ég í brúkaup í beinni á Fornleifi með tölvukampavíni og ódövrum.

Konan í Los Angeles

Hjón í Tableau historique, descriptif et géographique de tous les peuples du monde (1821)

Á öðrum og þriðja áratug 19. aldar gaf forlagið Lecrivain í París út verk í litlu broti um landafræði og menningu fólks í heiminum. Árið 1821 var Íslandi gerð skil. Listamaðurinn sem fenginn var til að sýna hina hrjáðu íbúa þessa eldfjallalands tók hjón Felix Mixelle frá 1788 og pússaði þau saman á eina mynd. Þetta gera útgefendur víst til að spara, en samt var einnig pláss fyrir Heklu í bakgrunninum. Karlinn er enn með sinn svarta þríhyrnuhatt, stafinn og skikkjuna góðu. Konan er einnig kopípeistuð úr fyrrnefndum frönskum verkum. Mér líkar einstaklega vel við uppgræðsluátakið á þessari mynd. Svo virðist sem listamanninum hafi þótt við hæfi að setja eina Alaskaösp eða álíka stórvið í bakgrunninn. Ég held mikið upp á þessi menningarhjón sem ég hef leyft mér að kalla Vigdísi og Geirharð í höfuðið á frumkvöðlum þeim sem kenndu frönsku á RÚV í árdaga.

Costumes Civils Actuels Des tous les Peuples Connus, dessines d´apres nature, graves et colories (1830)

Árið 1830 birtust loks íslensk hjón, sem skyld voru þeim fyrrnefndu í fyrsta bindi fjögurra binda ritraðar Silvain Marechals, sem hann kallaði Costumes Civils Actuels Des tous les Peuples Connus, dessines d´apres nature, graves et colories, sem út kom í París (Hér er meira að segja hægt að skoða bókina). Fornleifur á þessi hjón í tveimur eintökum og búa ein þeirra ugglaust á Suðurlandi og hin einhvers staðar á Snæfellsnesi.

Vona ég að lesendur hafi haft gaman af þessari myndlistasýningu Fornleifs, sem verður opinn um óákveðinn tíma. Þetta er ekki sölusýning.

V.Ö.V. í mars 2017

To H.M. Queen Elizabeth II: Please correct the error, your Highness

   The above painting is by Elisabeth Jerichau-Baumann (1819-81), who was one of the leading female painters in Denmark in the mid and late 19th century. Born in Zoliborz, once a wealthy rural area south of Warsaw, into a German family, Elisabeth became a Danish subject, when she married fellow artist and professor of the Royal Academy in Copenhagen, Jens Adolf Jerichau.  They had met in Rome, whereto they both had travelled to seek inspiration and live the lives of true artists of the period. In Rome Jens Adolf was a student of the Icelandic-Danish sculptor Bertel Thorvaldsen.

After settling down in Copenhagen, Elisabeth lived in the shadow of her husband, as was the custom of those days. From 1847 and onwards, she gave birth to nine children.  Despite this, she managed to work with her art and to present it to a wide public. She found it difficult to get accepted in Denmark being a woman, and later when Denmark and Germany were at war, also because of her German descent. Due to the couples'­ many visits and stays abroad, together and on their own, Elisabeth Jerichau-Baumann received more recognition in England and especially in France. Her art was also more inspired by French and British trends than by the so called Danish Golden Age painters.

In the month of June 1852 the artist couple travelled to London to present Queen Victoria with a portrait of the Queen dowager of Denmark (see here), and to exhibit Elisabeth's works at the gallery at the newly rebuilt Bridgewater House.  A review in the Times, probably referring to the portrait above, reported that 'the lovers of simple natural beauty will not fail to be attracted by the portrait of an Icelandic maiden, in her national Sunday suit, holding her Psalm book in her hand - a picture which for the tenderness and truthfulness of execution seems to us worthy of the highest praise.

During the exhibition, Queen Victoria invited Elisabeth and her husband to a private reception at Buckingham Palace. The painting of the Icelandic girl was bought by Queen Victoria for the amount of 900 Rbd (Rixdollars). The painting now hangs in the drawing room of Osborne House, Isle of Wight.

From an Icelandic girl to a Norwegian widow

At some stage, during the long period of Victoria's own dedicated widowhood, a sign stating that the painting depicted a "Norwegian widow" was fixed to the elaborate frame in 1876.  Ever since the owners have been reluctant to correct the error. The title The Norwegian widow is now presented with quotation marks on the website of The Royal Collection Trust in London (see here).

It is highly unlikely that an Icelandic woman living in Copenhagen posed for Elisabeth in Copenhagen. That would definitely have made the 'headlines' in Iceland, which it didn't. A more likely scenario is that Elisabeth used available etchings of Icelandic women, which she found in contemporary travel-books, as a model. She then masked the model with a Hellenistic face and seated her in a slightly Victorian variation of one of the Icelandic church chairs from Grund, which is still kept in the National Museum of Denmark. This 16th century Icelandic chair is one of a pair of chairs (the other one to be found in the National Museum in Reykjavík), carpentered  in the Romanesque style. The sad, but majestic face, as well as the black robe of the 'Icelandic woman' might have led to the assumption that she was a widow.

 

The Grund-chair which Elisabeth Jerichau-Baumann was inspired by

Other Icelandic Women by Jerichau-Baumann

In 1852 Elisabeth completed two variations of the panting of the Icelandic woman; The one she sold Queen Victoria. Another one is now kept at the Hamburger Kunsthalle (Ein isländisches Mädchen, Inv.-Nr. HK-3466; see here on the website of Dr. Jerzy Miskowiak, a Polish urologist and a surgeon who has lived in Denmark since 1971. Dr. Miskowiak plans the publication of all known works of Jerichau-Baumann later this year. The model in the arched panting in Hamburg is similar to that of the Icelandic lady in London. However, she sits in a chair, which has no connection to Iceland at all. The London-painting is a much better work of art than the painting in Hamburg. Most likely the painting in Hamburg, also dated to 1852, was first painted for an exhibition in Copenhagen, after which Elisabeth decided to paint a better version for her exhibition in London. The work in Hamburg has the title "Ein Isländisches Mädchen" - An Icelandic girl. The Germans possibly have found the woman in the picture too young to be addressed as a 'Frau' or a widow.

In 1862 Elisabeth painted still another Icelandic woman with the  help of remedies in the form of Icelandic artefacts kept in the National Museum in Copenhagen.  Now Elisabeth created the 10th Century Saga-figure Hallgerður, the femme fatale wife of Gunnar from Hlíðarendi. Gunnar was a good friend and companion of Njáll in Njáls-Saga.  By putting an 18th century Icelandic crucifix around her neck and an Icelandic ornamented belt around her early 19th century hat, Elisabeth tried to revive a major figure of the Icelandic Saga-litterature, the heartless 10th Century proto-feminist Hallgerður, which the Danes  wrongly renamed Hallgjerde. Despite 400 year of Danish rule at the time the portrait was painted, only a few Danes managed to understand Icelandic, not to mention to speak it.

Elizabeth Jerichau-Baumann´s 'Hallgjerde' was auctioned off by Bruun & Rasmussen in 2008. Whom the painting was sold to is a secret, but the estimated value was 50.000 DKK or € 6700 (link Work 570, page 232). Hallgerður didn't want to give her husband a few strands of her long hair so he could rewind the broken cord of his bow, when their home was under attack - which resulted in his death. Now she is hanging somewhere to the delight of a passionate collector, who probably doesn't know that Hallgjerde forsaked her husband, because he had slapped her cheak, when he discovered that she had sent her slave to a neighboring farm to steal. 

Iceland rembembers the artist in 1882

Half a year after the death of Elisabeth Jerichau-Baumann, she was remembered in the Icelandic annual magazine, Skírnir. Skírnir reported (in my translation):

On the same day (11 June) died Elisabet Jerichau-Baumann, who has become famous for her drawings and colored paintings. She was married to the sculptor Professor Jerichau, whom she had met in Rome. She was born in Poland to German parents, and in the recallection of her childhood, she had vivid memories from the revolution (1829). One of her paintings is called "Finis Poloniæ" (The termination of Poland). She travelled widely in Europe and was greatly inspired by these travels,  e.g.in  Constantinopel, where she was allowed to get aquainted to the women of the Sultan in the Harem. She often told vivid and interesting stories about her travels in dailies and pamphlets.  Two of her paintings were inspired by Icelandic themes, one was entitled "An Icelandic woman" [the title Islænderinde was printed in Danish in the Icelandic article], and the other symbolized Hellgerður Langbrók. The first painting was bought by Queen Victoria of Britain.

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson, March 2017

Þrjú gos eftir hádegi

Á upplýsingaöld og vel fram á 19. öld hungraði fólk í Evrópu eftir upplýsingum og myndum frá hinu framandi Íslandi. Oft gerðist það, sökum myndaleysis, að þeir sem sögðu frá Íslandi á einn eða annan hátt, tóku upp á því að skálda í eyðurnar. Listamenn voru fengnir til að búa til myndir frá Íslandi, sem soðnar voru upp úr því litla sem menn vissu og þekktu fyrir. Útkomurnar úr því gátu oft verið mjög spaugilegar.

Árið 1795 hófst merkur þýskur bókaútgefandi í Weimar, Friedrich Johann Berduch að nafni (1747-1822, sjá mynd til vinstri), handa við að gefa út mikla ritröð sem var ætlað heldri manna börnum til fræðslu og uppbyggingar. Verkið bar heitið Bilderbuch für Kinder: enthaltend eine angenehme Sammlung von Thieren, Pflanzen, Früchten, Mineralien  etc., og kom verkið út í 12 bindum frá 1795-1830. Tvö bindanna komu út eftir dauða hans. Tólf binda fræðandi myndabók. Minna mátti það vitaskuld ekki vera í hinum þýska heimi.

Ísland, Íslendingar og íslensk náttúra voru tekin fyrir í tveimur bindanna, 4. bindi og (1802) og því 9. (1816).

Myndabækurnar voru mikið verk og vandað fyrir sinn tíma og myndir sumra þeirra voru handlitaðar. En galli var á gjöf Njarðar eins og fyrr segir þegar fjarlæg lönd voru til meðferðar, því oft lá ekki fyrir gott myndefni. Þá tóku frumkvöðlar upplýsingarinnar upp á því að miðla tilbúningi eins og þremur gosum.

Þrjú gos og lautarferð í Haukadal

Árið 1802 í fjórða bindi verksins birtist vandlega unnin koparstunga sem sýna á landslag á Íslandi. Fremst í myndinni er Geysir samkvæmt textanum og Hekla og annað eldfjall sést í bakgrunninum.

Skýringartextinn við myndina er ekki bara á þýsku (Der Geyser und Hekla auf Island), heldur einnig frönsku (Le Geyser et le Hecla en Islande), ensku (The Geyser and Heckla in Iceland) og ítölsku (Il Gyser ed il Monte Heckla nell' Islanda), ein blaðsíða fyrir hvert tungumál (sjá hér). Ætlunin var að heldrimannabörnin sem skoðuðu hinn framandi heim myndanna lærðu um leið þrjú erlend tungumál. Jawohl!

Eru þetta Íslendingar við "Geyser". Svona var þetta kannski þegar allir Íslendingar áttu hverinn. Þrjú gos á sama dagi er reyndar enn blautur draumur þeirra Íslendinga sem nú mata krókinn æði græðgislega og mergsjúga ferðamennskuna á hinu heillandi Íslandi.

Aðrar myndir frá Íslandi voru í 9. bindi þessarar frábæru myndabókar fyrir börn í tólf bindum og á fjórum tungumálum. Meira um þær í næstu upplýsingaaldargrein Fornleifs.

Myndin er úr einkasafni yngri og fríðari bróður Fornleifs.

V.Ö.V. febrúar 2017

Ísland á sýningu í París 1856-1857

Í nóvember 2014 var hér á Fornleifi greint frá sýningunni Musée Islandique, sem haldin var Nordatlantens Brygge í Kaupmannahöfn 15. nóvember 2014 til og með 18. janúar 2015. Sýningin og öll vinna Ólafar Nordals listamanns við hana var með miklum ágætum.

Myndlistarverkefnið Musée Islandique eftir Ólöfu Nordal samanstendur af tveimur ljósmyndaröðum sem bera heitið Musée Islandique og Das Experiment Island. Verkin voru sýnd á Listasafni Íslands árið 2012, í Maison d´Art Bernard Anthonioz í París árið 2013 og í Nordatlantens Brygge, þar sem allt of fáir sáu þessa góðu sýningu, þótt gerð hennar á Íslandi hafi verið vel nokkuð vel sótt (1).

Líkt og fram kom í sýningarskrá hinnar frábæru konseptsýningar Ólafar Nordals, heillaðist Ólöf af mannfræðiáhuga 19. og 20. aldar eftir að hún rakst á gifsafsteypur af 19. aldar Íslendingum sem eru flestar varðveittar í frumgerð sinni á Musée de l´Homme í París, utan ein, sem er af Birni Gunnlaugssyni. Hún er varðveitt í afsteypu á Kanaríeyjum, nánar tiltekið á El Museo Canario í Las Palmas, þangað sem myndir var í eina tíð seld af Musée de l´Homme í París. Á sýningu Ólafar voru ljósmyndir, sem hún lét taka á Las Palmas og í París, af þeim afsteypum sem gerðar voru af Íslendingum árið 1856. Afsteypurnar voru af Íslendingum og Grænlendingum og gerðar að mönnum í för með franska prinsinum Jerome Napoleons prins (1822-1891)(2) í merkum vísindaleiðangri sem sumarið 1856 heimsótti meðal annarra landa Ísland og Grænland. Afrakstur þessa opinbera franska leiðangur var sýndur á opinberri sýningu í París þegar í árslok 1856. Sýningin fór fram í Palais-Royal í París. Miðað við hver fljótt var miðlað af söfnun leiðangursins hefði í þá daga sannarleg mátt bæta effectivité við einkunnarorðin Liberté, égalité, fraternité.

Myndir af sýningu árið 1856-57

Fyrir hreina tilviljun fann Fornleifur nýverið blaðsíðu úr franska tímaritinu L´Illustration, sem mér sýnist að hafi ekki komið fyrir augu almennings á Íslandi fyrr en nú. Ekki var greint frá þessari umfjöllun í tengslum við sýningar Ólafar Nordal. Ég uppgötvaði síðuna á netinu og keypti hana á stundinni af manni nokkrum í Frakklandi sem selur úrklippur úr gömlum blöðum og gamlar koparristur.

Fyrstu Íslandssýningunni, sem opnuð var þann 20. desember 1856 í París, voru gerð góð skil þann 10. janúar tímaritinu L´Illustration (bls. 21-22). Höfundurinn var maður er hét Laumé. Greinin bar yfirskriftina Expédition scientifique du prince Napoléon dan les mers du nord [Vísindaleiðangur prins Napóleons til norðurhafa]. Teiknaðar voru myndir á sýningunni og eftir þeim voru síðan gerðar koparstungur sem birtust í L´Illustration. Á einni myndanna má glögglega sjá sýningargripina frá Íslandi og Grænlandi.

Þessar myndir í L´Illustration, sem vantaði tvímælalaust á sýningu Ólafar Nordals, er hér með komið á framfæri. Það er aldrei um seinan. Gaman er að skoða koparristunar í L´Illustration og bera t.d. saman við þær afsteypur sem varðveist hafa á Þjóðminjasafni Kanaríeyja og á Musée de l´Homme.

Íslenskir líkamspartar og bækur

Hér fyrir neðan má sjá nokkrar nærmyndir af stærstu koparristunni í greininni í L´Illustration í samanburði við þær afsteypur sem finna má á Kanaríeyjum og í París. Sýningin á gripunum frá Íslandi veturinn 1856-57 telst mér til að sé fyrsta sýningin þar sem Íslandi og Íslendingum voru gerð skil.

Þær voru þarna grænlensku konurnar í París 1856, þótt af einhverjum ástæðum hafi ekki  þótt við hæfi að hafa myndir af þeim frammi á sýningunni í Reykjavík árið 2012.

Sýningin var heima hjá prinsinum

Hæg voru heimantökin fyrir Napóleon prins. Hann bjó sjálfur ásamt fjölskyldu sinni í höllinni þar sem sýningin á gripum úr leiðangrinum fór fram. Þá sem ekki þekkja vel til í París er hægt að upplýsa, að höllina Palais-Royal er hægt að finna gegnt Louvre-safninu og hýsir höllin í dag m.a. brot af af þjóðarbókhlöðu Frakka.

Á sýningunni í Palais Royale í París árið 1856-57 voru gripir frá öllum þeim löndum sem leiðangurinn hafði heimsótt, þ.e. Íslandi, Grænlandi og Svíþjóð og Færeyjum, Danmörku og Noregi; Ekki einvörðungu afsteypur af Íslendingum og Grænlendingum, heldur einnig mikið steinasafn og uppstoppuð dýr.

Nokkur skip sigldu með leiðangursmenn um Norðurhöfin, en móðurskipin tvö voru La Reine Hortense, sem var gufuskip, og Le Course. Prinsinn heimsótti einnig Jan Mayen og Spitzbergen og sömuleiðis var komið við í Færeyjum,Noregi, Svíþjóð og Danmörku. Um ferðalagið er hægt að lesa í miklu verki sem fyrst kom út árið 1857 og sem bar titilinn: Voyage Dans Les Mers Du Nord A Bord De La Corvette La Reine Hortense. Höfundurinn var einn leiðangursmanna, einn af riturum Napóleons Prins sem kallaði sig Charles Edmond. Upphaflegt nafn hans var Edmund Franciszek Maurycy Chojecki og var hann ættaður frá Póllandi og talinn einn af fyrstu sósíalistanna í Frakklandi.

Eins og sjá má hér á einni af koparstungunum sem birtust í L´Illustration þann 10. janúar árið 1857, þá hafa Napóleon prins og ferðafélagar hans einnig krækt sér í langspil, ekki ósvipað því hljóðfæri sem varðveitt er á safni í Brussel (sjá hér). Á Íslandi náðu þeir sér einnig í ask, útskorin tóbaks- og púðurhorn sem og reykjarpípu úr járni. Á annarri mynd má sjá silfurkrús íslenska "fyrir mjólk", grænlenska fiðlu!! og sænska könnu sem er fremst á myndinni.

Einnig höfðu leiðangursmenn með sér margar bækur og handrit frá Íslandi, sem sjást á koparristunni, þar sem þeim var raðað á borðin fyrir framan gifsafsteypurnar. Í greininni í L´Illustration er tekið fram að bækurnar sýni frekar en en glæsileika bókanna, háan aldur þeirra sem og hvernig Íslendingar héldu andlegu atgervi sínu við lestur uppbyggilegra bóka á hjara veraldar, þar sem allur gróður visnar en þar sem mannlegt atgervi hefur haldið áfram að blómstra og vaxa. Höfundur dáðist að því að í Reykjavík var lærður skóli, skóli, bókasafn, þrjú lærdómsfélög og prentsmiðja sem gaf út tvö blöð og prentaði bækur sem stóðust samanburð við það besta í enskri [sic] prentlist.(4)

Leiðangursmönnum og prins Jerome Napoleon tókst sýnilega mjög léttilega að afklæða sumar íslenskar konur, ekki aðeins til að taka gifsafsteypur af kvið þeirra, stinnum eða lafandi brjóstum, rasskinnum og útstandandi nöflum. Aumingja mennirnir hafa hugsanlega aldrei séð neitt því líkt heima í Frakklandi.

Kannski hafa einhverjar af hinum viljugu, íslensku kvenmódelum þeirra skipt á spaðafaldsbúning þeim sem síðar var sýndur í París og einhverjum nútímalegri flíkum eftir nýjustu Parísartísku. Þannig er faldbúningnum lýst í þýðingu Vieuxsage, en svo er Fornleifur jafnan kallaður á æruverðugan hátt í París:

Í stuttu yfirliti í einu af síðustu tölublöðum okkar ræddum við um framandleika sumra búninga. Á meðal slíkra búninga er íslenski kvenbúningurinn, sem settur hefur verið á gínu, svo laglega að þar sem hún stendur í anddyri sýningarsalarins, er maður eðlilega reiðubúinn að heilsa henni sem væri hún lifandi persóna. Þessi búningur með sínum gífurlega glæsileika, samanstendur af lítilli húfu sem gerð er úr löngum vafningi af svörtu silki. Svartur klútur er um hálsinn sem hvílir á kraga úr flaueli sem er ísaumaður með gullþræði; Einnig er slá með stórum krækjum úr kopar utan yfir ríkulega ísaumað vesti. Um mittið er beltið sem á eru stórir hnappar [stokkar] með opnu verki og niður úr beltinu hangir löng keðja sem endar í hjarta [laufi] úr silfri. Þessi búningur er eina verðmæti fjölskyldunnar og gengur í arf frá móður til dóttur.(4)

Hér má sjá einhvern nærsýnan franskan sjarmör heilsa íslensku maddömunni sem reynist þó vera næsta þögul og fýluleg gína sem stóð rétt innan við anddyri sýningarsalsins.

Napóleon prins var sjálfur örlátur á gjafir handa Íslendingum eins og má lesa hér í frábærri grein Kjartans Ólafssonar sagnfræðings í tímaritinu Sögu árið 1986, þar sem Kjartan kemur inn á ferð Napóleons og póltíska þýðingu hennar vegna áhuga Frakka á fiskveiðistöð á Dýrafirði og andstöðu Dana við þau áform. Færði Napóleon prins sumum mektarmönnum á Íslandi minningarpening með mynd af sjálfum sér og með áletrun sem vísaði í ferðina. Prinsinn skildi einnig eftir sig tvö stór málverk af sér og konu sinni í embættisbústað Stiftamtmannsins, og hafa þau málverk líkast til verið tekin traustataki af þjófóttum dönskum embættismönnum. Forleifur væri þakklátur fyrir upplýsingar um örlög málverkanna, sem upphaflega héngu um borð á einu skipa leiðangursins.

 

Neðanmálsgreinar og frekari upplýsingar:

(1) Minna þótti mér aftur á móti koma til greinar Gísla Pálssonar prófessors emeritus í mannfræði við Háskóla Íslands um Jens Pálsson (1926-2002) líkamsmannfræðing sem Gísli ritaði í tengslum við þann hluta sýningar Ólafar sem fékk heitið Das Experiment Island. Grein hans birtist í sýningaskránni með sýningunni. Ástæðuna fyrir skoðun minni á grein Gísla Pálssonar geta menn lesið í langri ádeilu minni hér.

(2) Vegna nokkurs ruglings sem gætt hefur hjá ýmsum íslenskum höfundum skal tekið fram, að sá Naflajón sem heimsótti Ísland með pompi og prakt árið 1856 hét fullu nafni Napoléon Joseph Charles Paul Bonaparte. Hann var fæddur í Trieste og bar m.a. titlana Prince Français, Count de Meudon, Count di Moncalieri ad personam og Þriðji Prince von Montfort. Frá og með 1848 var hann almennt kallaður Prince Napoléon en einnig Prince Jérôme Napoléon og jafnvel uppnefndur Plon-Plon, en þannig mun hann hafa borið fram ættarnafn sitt sem barn. Hann var bróðursonur Napóleons keisara. Naflajón Íslandsfari andaðist í Rómarborg.

(3) Þannig var Prins Napóleón lýst í Þjóðólfi árið 1856 (sjá hér): Prins Napóleon er hár maður vexti og þrekinn vel að því skapi og hinn karlmannlegasti og höfðinglegasti maður, ljósleitur í andliti en dökkur á hár og dökkeygður og snareygður og mjög fagureygður, ennið mikið og frítt, þykkleitur nokkuð hið neðra um andlitið og mikill um kjálka sem keisarinn mikli var, föðurbróðir hans. Enda er hann að ásjónu og andlitslagi mjög líkur Napóleon hinum I. eftir því sem meistarinn Davíð hefur málað mynd hans, þá bestu sem til er af honum. Myndin hér til vinstri sýnir málverk að fituhlunknum Plon-Plon og að hann var ekki "þykkleitur hið neðra um andlitið", heldur með tvær undirhökur af keisaralegum vellifnaði. 

(4) Parmi les objets rapportés d´Islande, on remarque une magnifique collection de livres, moins remarquables par leur luxe que par leur ancienneté et les idées qu´ils éveeillent Comme le fait remarquer M. Paul de Saint-Victor, l´emotion s´empare de vous a la vue de ces vénérables Bibles qui ont été la force, le vitique, le trésor moral de leur froid désert. A cette extreme limite du mode habitable, la ou la vegétation elle-meme se raréfie et se meurt, l´intelligence humaine n´a pas cessé de murir et de fructifier. Reykjarik, la capital, possede un lycée, des ecoles, une bibliotheque, trois sociétés savantes et littéretaires, et une imprimerie dont les deux journaux et les publications récentes egalent les plus parfaits produits de la typographie anglaise.

(5) Dans le rapide apercu contenu dans un de nos derniers numéros, nous avans parlé de l´etrangeté de cartains costumes. Parmi ceux-ci se trove l´habillement d´une femme islandaise, monte sur mannequin, et si bien monté que, placé a l´entree de la galerie, on est naturellement porte a le saluer comme une personne animée. Ce costume, a la magnificence massive, se compose d´un petit bonnet de drap noir a longue frange de soie, d´une cravate noire autour du cou, retombant sur une collerette de velours brodé d´or, d´un manteau ourlé de larges agrafes de cuivre, encadrant le corsage richement galonné; la taille est serrée dans une ceinture incrustée de gros boutons ciselés, á laquelle pend une longue chaine terminée pa un caeur d´argent. Cet habit est a lui seul l´écrin de la famille, et il reste comme un héritage la mere leque a la fille.

Hin annálaða íslenska gestrisni árið 1909

Um leið og ég minni enn einu sinni á hina undurfögru Súkkulaði-Siggu, sem hægt er að kaupa á 50x70 sm stóru plakati af Fornleifi, greinir hér frá öðru en eldra chromo-korti, með uppfræðandi efni sem fylgdi matvöru iðnvæðingarþjóðfélagsins í stórborgum Evrópu í byrjun 20. aldar.

Merkið hér að ofan er 23 vetrum eldra en Súkkulaði-Sigga í pökkunum frá Chokolat Pupier i Saint Etienne. Merkið fylgdi pökkum með súpukrafti frá Liebig árið 1909. Eins og áður hefur verið greint frá á Fornleifi (sjá hér), gaf Liebig út tvær seríur með Íslandsmyndum sem Fornleifur á einnig á skattkamri sínum. Ofanstæð mynd, sem Fornleifur eignaðist nýlega í Frakklandi, tilheyrir þó ekki þeim seríum, heldur litríkri seríu sem kallaðist Jours d'été das l'extreme Nord, eða Sumardagar í hinu háa norðri. Undirtitillinn er La bienvenue aux voyaguers en Islande, sem útleggjast má: Útlendingar boðnir velkomnir á Íslandi.

Greinilegt er að franskt útibú Liebig kjötkraftsrisans í Þýskalandi hefur vantað upplýsingar frá Íslandi fyrir uppbyggilegt fræðsluefni um Ísland, og listamennirnir hafa ákveðið að skálda örlítið.

Heimasætan á Draumabakka kemur færandi hendi á móts við ferðalangana, með mjólk og brauð. Hún er einna helst líkust blöndu af barmastórri norskri, hollenskri, rússneskri og svissneskri heimasætu. Móðir hennar situr við mjaltir í túnfætinum og fjallasýnin er fögur. Ferðalangarnir taka ofan hattinn og háma í sig nýbakað brauðið og drekka volga mjólkina. Á hinum íslenska bóndabæ er vitaskuld allt mjög reisulegt og bærinn hlaðinn úr grjóti eins og síðar á nasistahofi Gunnars Gunnarsson að Skriðuklaustri. Ekkert torf er sjáanlegt eða útskeifar og skyldleikaræktaðar rollur. Fjallasýnin er glæsileg og vitaskuld er eldfjall og úr því rýkur örlítið. Ferðamannagos voru greinileg líka eftirsótt vara og þekkt árið 1909.

Myndirnar á Liebig-kortunum sumarið 1909 voru ef til vill ekki mikil listaverk, en töluverð handavinna.

Myndin á þessu korti kraftaverkaverksmiðjunnar Leibig er næsta helst eins og einhver sætasta draumkunta fyrrverandi fornminjaráðherra á puttlingaferðalagi með Kim Jong-Un um Ísland. Sigmundur vildi, eins og menn muna, ekki aðeins endurreisa hús í endurreisnarstíl Framsóknarflokksins með aðstoð Margrétar Hallgrímsdóttur þjóðminjavarðar, heldur einnig láta byggja almennilegan Selfossbæ með 60 metra langri miðaldastafkirkju og gapastokki. Hann skammaðist sín fyrir fortíðina og vildi búa til nýjar fornleifar.

Kannski hefði SDG verið ágætur draumsýnarmaður í súpukraftsverksmiðju? Hann var að minnsta kosti algjörlega misheppnaður sem yfirkokkur í stjórnmálum. Ætli Maggi eða Toro hafi ekki lausar stöður fyrir svo efnilegan súpudraumamann? Maður verður að vona það. Annars er alltaf hægt að setja upp Potemkin-tjöld í Norður Kóreu ef enginn áhugi er á Selfossi.

Villi afi

Ég átti tvo afa sem báru hver sína gerðina af hinu keisaralega nafni Vilhjálmur, Vilhelm á Íslandi og Willem í Hollandi. Ekki er því að furða að ég hafi orðið að heita Vilhjálmur, svona til að halda áfram hinni keisaralegu hefð. Ég kynntist aldrei afa mínum í Hollandi (sjá hér og hér), en Villi afi á Íslandi var minn besti vinur og hjálparhella. Í námi nutu menn oft aðstoðar LÍN, en ég hafði bæði LÍN og afa og ömmu, Sigríði Berthu Þórðardóttur, sem endalaust gáfu mér höfðinglegar gjafir og aðstoðuðu mig fjárhagslega og aðra á allan mögulegan hátt af sparnaði sínum frá langri vinnuævi. Villi afi var afar örlátur maður og nutu margir góðs af því.

Ekki var óalgengt fyrr á tímum að tveir ungir menn færu saman til ljósmyndarans og létu eilífa sig eins og ungu mennirnir hér að ofan gerðu. Stundum héldust menn í hendur eða innilega utan um hvern annan. Sá tími var liðinn þegar þessi mynd var tekin. Skrítið fólk í nútímanum leggur svo eitthvað annað í það í dag en menn gerðu þá. Langt er seilst eins og við vitum.

Árið 1996 var haldin sýning á ljósmyndum Jón Kaldals í tilefni af aldarafmæli hans. Myndirnar voru sýndar í Nýlistasafninu. Móður minni og ömmu var sagt að þar héngi mynd af afa mínum, mynd sem þær höfðu aldrei séð. Myndin bar númerið 2303.

Sýnir hún tvo unga menn í sínu fínasta pússi með newsboy - eight piece húfur úr tweed, en slíkar húfur eru oft ranglega greindar sem sixpensarar á Íslandi, en það er allt önnur húfa eins og reyndir húfu- og hattamenn eins og ég vita.

Eftir að afi minn lést árið 1993, fékk ég þessa mynd hjá Ívari Brynjólfssyni ljósmyndara og samstarfsmanni á Þjóðminjasafni Íslands og gaf ömmu minni, sem setti hana í gylltan ramma og settu upp í stofu sinni á Hringbrautinni í Reykjavík. Ég fékk svo myndina eftir lát ömmu minnar, og hangir hún jafnan fyrir framan mig við skrifborðið mitt, því myndin af afa minnir mig á son minn Ruben.

Afi minn, Vilhelm  [Árni Ingimar] Kristinsson er sá lágvaxni til hægri á myndinni. Hinn unga manninn, með hið háaðalborna skagfirska andlit, kunni amma mín sæmileg deili á en ég var búinn að gleyma nafninu fyrr í ár þegar mér datt í hug að skrifa nokkur orð um myndina. Hann mun hafa siglt til Ameríku að því er amma sagði mér. Hann hafði viljað fá afa með sér til Ameríku og þeir höfðu verið á sjó saman.

Nýlega hafði ég samband við Ingu Láru Baldvinsdóttur deildarstjóra ljósmyndasafns Þjóðminjasafnsins, til að spyrjast fyrir um nafn mannsins með afa á ljósmynd Kaldals. Nafn hins hávaxnari er það eina sem skráð er við myndina í safni Kaldals. Inga Lára upplýsti nafnið: Þorvaldur Ögmundsson.

Þorvaldur var sonur Ögmundar Sigurðssonar skólameistara í Flensborgarskóla í Hafnarfirði og var myndin tekin þar. Þess vegna spurðu Inga Lára mig fyrr í ár (2016), hvort afi minn hafði verið í Flensborg. Þar gekk hann aldrei. En félagarnir á myndinni voru komnir langt yfir skólaaldur og stunduðu sjóinn saman. Afi leit alla tíð mjög unglega út og fór ekki að grána á vöngum fyrr en seint á áttræðisaldri og hann hélt ljósum háralit vel fram á nýræðisaldur. Réttara sagt, hann afi varð aldrei almennilega gráhærður.

Afi og vinur hans Þorvaldur voru á togurum fyrir norðan á Siglufirði og Akureyri, afi mest sem hjálparkokkur eða kokkur. Þeir félagar hafa hafa líklega nýtt sér tækifærið og setið fyrir þegar Kaldal var á annað borð í Flensborgarskóla að taka myndir af nemendum þar.

Þorvaldur, sem var stúdent frá Menntaskólanum í Reykjavík, fluttist til Bandaríkjanna. Afi með sitt barnaskólapróf stofnaði hins vegar fjölskyldu í Reykjavík. Þorvaldur hélt sig við sjóinn og var sjómaður á togurum frá Boston með öðrum Íslendingum. Í miklu óveðri þann 8 febrúar 1933 tók hann út af togaranum Fordham og drukknaði. Greint var frá sorglegum dauðdaga hans í Lögbergi þ. 3. marz 1933.

Myndir geta sagt margt og gefið ástæður til rannsókna. En þær segja alls ekki allt. Ef menn hefðu viljað vita meira um afa Villa, sem síðar á ævinni var vatnsvörður við Reykjavíkurhöfn, hefðu þeir átt að mæta í jarðarför afa í Fríkirkjunni. Þeir hefðu ekki komist inn, því það var fullt fram í fordyri. Þá fyrst áttaði ég mig á því hvað marga vini afi hafði átt.

Við voru afar ólíkir, en það skapaði hina góðu vináttu. Afi hafði alltaf viljað ganga menntaveginn, en hafði ekki ráð á því. Hann lifði sig því inn í velgegni afkomenda sinna á andlegu brautinni. Eftir að afi komst á eftirlaun vann hann í yfir áratug hjá RÚV sem sendisveinn, en útvarpið notaði gamla, vinalega karla til þess verks og krakka á sumrin. Það þótti honum góð vinna og ég naut einnig góðs af því, því afi útvegaði mér alltaf sumarvinnu, annað hvort hjá útvarpinu á Skúlagötu og síðar hjá Reykjavíkurhöfn.

Afi var á yngri árum prýðisgóður íþróttamaður og hef ég greint frá því áður. Hann var í fimleikahópi ÍR og sýndir Kristjáni X konungi fimi sína, er kóngur kom í heimsókn árið 1921. Enn meira er hægt að fræðast um afa minn, því hann hefur náð þeim heiðri að verða eins konar safngripur á Þjóðminjasafni Íslands, fyrir utan listagóða mynd Kaldals. Afi var einn af heimildamönnum þjóðháttadeildar um líf krakkann í Skuggahverfinu í byrjun 20. aldar. Hér má lesa um það. Lýsingar af sýna hans eðli. Hann var diplómat og talaði sjaldan illa um aðra og krati var hann lengur en flestir á 20. öldinni í Reykjavík. Hálfsystir hans, eldri, í Danmörku, Sigríður Sigurjónsdóttir Jensen, náði nú einnig því takmarki að verða lengst skráði félagi i Socialdemokratiet í Danmörku. Vitaskuld þurfi Íslending til að hækka meðalaldur krata í Danmörku all verulega. Tante Sigga varð 101 árs gömul og ávallt hress alveg fram í dauðann. Það er svo önnur saga.

Hér lýkur þessum þætti af afa mínum með hið keisaralega nafn og sína höfðinglegu lund.

Hreinritað í Cori, Latina á Ítalíu í ágúst 2016.

Vilhelm Kristinsson í Aþenu árið 1966 (sjá hér).

Ísland í töfralampanum: 5. hluti

Fornbíó Fornleifs hamrar járnið meðan það er heitt, en til þess þarf kol. Kolagrafir fornar eru ugglaust margar þar sem myndin hér fyrir ofan var tekin.

Hér birtist nefnilega 19. skuggamynd Riley Bræðra úr syrpunni England to Iceland. Hún ber heitið Guides and Ponies. Glerskyggnan ber merki Riley Bræðra efst i vinstra horni. Enginn getur því verið í vafa um ágæti og gæði þessarar myndar, svo ekki sé talað um landið fagra sem hún sýnir. Þar sem birki og reyniskógum var eytt með glórulausri ofbeit þegar fólk var ekki að að farast úr hor og sauðféð úr gaddi.

Myndin er tekin af meistara Sigfúsi Eymundssyni, nema að hann hafi framkallað hana fyrir aðra. Að minnsta kosti er sama myndin og á skuggamynd Riley Bræðra varðveitt á þurrnegatífu í Þjóðminjasafni Íslands (sjá neðar) og er tileinkuð Sigfúsi (sjá sömuleiðis hér og hér). Sú ljósmynd kom hins vegar úr safni Péturs Brynjólfssonar ljósmyndara, sem var barnungur þegar myndin var tekin, en það hefur verið um 1882-83.

Í Grafningi eða nærri Laugavatni?

Á myndinni má sjá fjóra karla, leiðsögumennina (Guides), sem bendir einhvern megin til þess að útlendingar gæti hafa verið með í för. Myndin sýnir einnig fjögur hross. Áð er við stórt og gamalt reynitré. Þjóðminjasafnið upplýsir að myndin sé tekin í Grafningi og að maður sjái líka á í bakgrunninum niðri á flatlendinu. Mér sýnist hins vegar að þetta séu aðeins voldugri vötn en á, og ímyndaði mér, áður en ég sá dóm Þjóðminjasafns fyrir þeirra mynd, að hún væri tekin nærri Laugavatni. Ef einhverjir geta skorið úr um það væru upplýsingar vel þegnar. Er myndin úr Grafningi eða úr nágrenni Laugavatns.

Reynirinn "í Grafningi" hélt líklegast áfram að vaxa og dafna, því í byrjun 20. aldar var tekin mynd reyni einum miklum (sjá hér). Myndina tók Magnús Ólafsson og á bakhlið hennar er ritað: 10 álna hátt Reyniviðartré í Grafningi. Ætli það pár sé nú ekki frekast ástæðan fyrir því að myndin af reyninum hér ofar í "brekkunni" er tileinkuð er Sigfúsi Eymundssyni og sögð úr Grafningi? En er þetta nú í raun og veru sama tréð og á myndunum tveimur hér ofar?  Hvar er þá fjallið í bakrunninum sem er á steríómynd Magnúsar Ólafsson, sem var tekin á tímabilinu 1905-1920?

Spurningar vakna alltaf í Fornbíói Fornleifs. Maðurinn með tyrknesku húfuna (Sjá nánar um tyrkneska húfur á Íslandi í 4. hluta greinasafnsins um myndir úr syrpunni England to Iceland) virðist að dæma af flóttalegu augnaráðinu ekki vera með nein svör á reiðum hönum. Hvað með ykkur lesendur góðir? Þið eru nú flest nokkuð fróð um staðhætti.

Ég þakka ykkur svo enn og aftur fyrir komuna, en ef þið eruð með einhver læti í salnum, hagið ykkur eins og vitleysingar og hendið poppi eða pippi í sýningastjórann, þá hendir hann ykkur óhikað út. Bíóstjórar hafa mikil völd.

Ísland í töfralampanum 1. hluti

Ísland í töfralampanum 2. hluti

Ísland í töfralampanum 3. hluti

Ísland í töfralampanum 4. hluti

 

Ísland í töfralampanum: 1. hluti

Inngangur og minningar

Nýverið var hér á Fornleifi greint frá fyrstu kvikmyndinni sem tekin var upp á Íslandi. Hún hefur því miður fallið nokkuð í gleymsku, enda  eru engin þekkt eintök af henni til. Við höfum þó lýsingar um efni hennar eftir kvikmyndatökumanninn.  

Nú heldur myndafornleifafræði Fornleifs áfram. Næstu daga býður Fornleifur lesendum sínum  upp á nokkrar myndasýningar og tilheyrandi fróðleik upp á gamla mátann. Það verða því miður ekki týndar íslenskar kvikmyndir heldur myndaskyggnur, einnig kallaðar skuggamyndir, sólmyndir eða  ljóskersmyndir. Fyrir þá sem ekki muna tímana tvenne, verð ég að skýra út fyrir ungu kynslóðinni. Myndunum var varpar upp á tjald eða vegg með hjálp ljóskastara/lampa, sem kallaður var Lanterna Magica, eða töfraljósker og töfralampi á íslensku.  

Engin þörf er hins vegar lengur á að sýna myndirnar á tjaldi með lampa, enda eru það skyggnurnar sem er hið bitastæða og þær er í dag meira að segja hægt að sýna á bloggi og gera þannig fleirum kleift að sjá myndir frá Íslandi 19. aldar.

Þetta verður fróðleikur um einu varðveittu Laterna Magica glerskyggnurnar frá 19. öld með myndum af fólki og náttúru Íslands. Fornleifur festi fyrir skömmu kaup á slíkum myndum á  Bretlandseyjum. Þær eru nokkuð einstakar og afar sjaldséðar. Sérfræðingar sem skráð hafa og fengist við að safna fræðslu- og ferðaskyggnum frá síðari hluta 19. aldar við háskóla á Bretlandseyjum og í Þýskalandi hafa aldrei séð svo gamlar skyggnur með myndum frá Íslandi. Áður en Fornleifur fann þær og keypti voru þær aðeins þekktar úr sölulistum, katalógum, frá fyrirtækjum á Bretlandseyjum sem framleiddu og seldu seldu slíkar skyggnur á síðari hluta 19. aldar.

Laterna Magica í Stykkishólmi árið 1966

Fæstir Íslendingar hafa líklega séð skyggnumyndir sýndar með laterna magica vél. En ég er nú svo gamall að hafa orðið vitni að sýningum með slíkri vél. Það var í Stykkishólmi árið 1966, þar sem ég dvaldi nokkrar vikur í sumarbúðum hjá kaþólskum nunnum  St. Franciskusreglunnar, sem þær ráku í samvinnu við Rauða Krossinn. Reglan reisti spítala í Stykkishólmi á árunum 1934-1936. St. Franciskussysturnar sáu að miklum hluta um rekstur á spítalanum allt fram til 2006 að spítalinn var seldur íslenska ríkinu. Klaustur er þar enn og síðar er komin önnur regla en St. Franciskusarreglan í klaustrið í Sykkishólmi, en það er önnur saga.

Á efstu hæð spítalans í Stykkishólmi, eiginlega undir þakinu á hæð þar sem gluggarnir voru einungis mjóar rifur, gistu krakkar, kaþólskir og aðrir og tilheyrði ég síðastnefnda hópnum. Nunnurnar í Stykkishólmi voru hinar bestu konur, sem kunnu að annast börn. Öllum leið þar vel. Manni þótti vitaskuld skrítið að búa á spítala þar sem einnig var vistað fatlað fólk, andlega vanheilt og elliært.  Spítalinn var víst að hluta til útibú fyrir konur frá Kleppi eins og Ólafur P. Jónsson læknir lýsti í læknablaðinu árið 1960 (sjá hér og hér). Ólafur skrifaði "...hafa að jafnaði verið vistaðar hér frá 19 og upp í 23 konur á vegum Kleppsspítalans. Hin síðari ár hafa auk þess dvalið hér nokkrir fávitar."

Meðal krakkanna sem dvöldu í Stykkishólmi fóru miklar sögur af konu sem kölluð var Gauja gaul, sem átti það til að góla og garga. Ég sá hana aldrei, en við krakkarnir töldum okkur stundum heyra í henni, að því er við héldum. Þó alltaf væri mikið brýnt fyrir okkur að hlaupa ekki niður tröppurnar með látum, flýttum við okkur venjulega á tánum framhjá þeirri hæð þar sem hún dvaldist á, þegar við gengum niður tröppurnar á Spítalanum til að komast í matsal og tómstundasal á jarðhæð. Við mættum hins vegar stundum "fávitum" Ólafs læknis á ganginum og held ég að maður hafi líklega fyrr en flestir jafnaldra sinna lært sitthvað um veikleika mannkyns og að bera virðingu fyrir lítilmagnanaum við að dvelja hjá nunnunum í Hólminum.

Dvölin í Stykkishólmi var ævintýri líkust og nunnurnar, sem sumar voru menntaðar í uppfræðslu barna, áttu sem áður segir einnig töfralampa. Hann var af tiltölulega nýrri gerð, af síðustu tegund slíkra slíkra lampa sem framleiddir voru, fyrir utan ráðstjórnarríkin . Þetta var ekki skyggnumyndavél fyrir 35 mm "slætur" eða stærri glerskyggnur (6x6) sem einnig voru þá á markaðnum. Myndarúllum í lit og svarthvítu var rennt gegnum vélina með handafli. Sýningar úr þessari vél þóttu krökkunum mjög merkilegar, þó maður kæmi frá heimili með Kanasjónvarpið þar sem hægt var að horfa á teiknimyndir allan liðlanga laugardaga og stundum aðra daga líka.

Systur sem hétu Harriet, Lovísa og Henríetta, sumar hverjar frá Belgíu, svo og íslenskar konur sem unnu í sumarbúðunum, sýndu okkur þessar myndir fyrir háttinn í lok leiktíma á kvöldin og sögðu okkur sögur með þeim. Eins var horft á myndasyrpur úr töfralampanum þegar veður voru vond og ekki tilvalin til útiveru.

Ekki á ég neinar ljósmyndir frá laterna magica myndasýningum nunnanna í Stykkishólmi, en hér er ég að vega salt, nýkominn í Stykkishólm vorið 1966. Ég sit þarna efst á saltinu, himnasendur fyrir framan kapelluna við St. Franciskusarspítala í Stykkishólmi. Vel var tekið á móti eina dökkhærða drengnum í Stykkishólmi það sumarið. Flestir drengjanna á þessari mynd voru úr þorpinu og vildu vera vinir manns vegna þess að ég var úr Reykjavík. Það var sjaldan að þeir sáu slíka villinga úr stórborginni. En fyrst og fremst var ég nú áhugaverður vegna þess að ég átti forláta sverð úr plasti með rómversku lagi. Sverðið kom ekki  með mér suður að lokinni 5 vikna dvöl. Eins og þið sjáið  á myndinni var höfðingi hinna ljóshærðu þegar búinn að semja frið við þann hrokkinhærða að sunnan fyrir rómverska brandinn. Líklega hef ég gefið heimamönnum sverðið að lokum fyrir vernd og vinsældir. Ljósm. Erla Vilhelmsdóttir.

Ægir í Hólminum

Við smá eftirgrennslan á veraldarvefnum fann ég nafn á manni, Ægi Breiðfjörð Jóhannssyni, sem ég taldi líklegan til að vita eitthvað um sýningarvél nunnanna í Stykkishólmi. Ég hringdi nýlega snemma morguns í Ægi, en hann er umsjónamaður fasteigna á St. Franciskusspítala í Hólminum og bloggari á blogginu Gáð ofan í Glatkistuna. Ægir er einnig mikill áhugamaður um Camera Obscura(sjá hér).

Hann hefur líklega haldið að það vantaði rúm uppi á 3. hæð. Fljótlega kom í ljós að Ægir er mikill áhugamaður um Laterna Magica, því hann hefur í sínum fórum sýningarvél St. Franciskussystranna í Stykkishólmi og myndarúllur þeirra.

Hér sést sýningarvélin í Stykkishólmi og lítið safn nunnanna af rúllum með myndasyrpum fyrir þessa vél. Ljósmynd Ægir Breiðfjörð Jóhannsson.

Ægir sendi mér góðfúslega mynd af sýningarvélinni og sömuleiðis af nokkrum af þeim rúllum sem sýndar voru í þessari vél. Ég taldi mig muna sýningar á rúllum með belgísku teiknimyndafígúrunum Strumpunum. Þar leiðrétti Ægir mig, því hann finnur aðeins i dag kvikmyndir með Strumpunum. Kvikmyndir voru líka sýndar í Stykkishólmi, en sjaldnar, því ég man að peran sprakk í kvikmyndsýningarvélinni meðan að ég var í Stykkishólmi. Kassinn með rúllunum á myndinni hér fyrir ofan inniheldur ýmis konar efni ættað frá Belgíu, og tel ég ljóst, að nunnurnar hafi ekki sýnt okkur allt. Ekki man ég t.d. eftir mjög safaríkri rúllu um heilaga Fatímu frá Portúgal, sem Ægir sendir mér mynd úr. Skyggnulýsingar með henni hafa nunnurnar unað sér við eftir að börnin voru farin að sofa. Það er kaþólskt hard-core og aðeins fyrir fullorðna.

Þarna var hann þá aftur kominn, töfralampi æsku minnar, sem enn var mér minnistæður eftir 50 ár. Tækið var af fínustu gerð frá Karl Leitz í Þýskalandi. Mér sýnist einna helst að að þetta sé Ernst Leitz Episcope af gerðinni Leitz/Leica Prado 500, með 200 mm Dimar linsu. Myndasyrpan hér fyrir neðan er gerð úr eftirmyndunum sem Ægir Breiðfjörð Jóhannsson hefur látið gera eftir rúllunum belgísku í Stykkishólmi. Mér telst til að rúllur þessar í Hólminum séu það sem menn koma næst Dauðahafsrúllunum í Hólminum.

Ísland í töfralampanum 2. hluti