Íslenskir lyflæknar, sjúklingar og sjómenn í Amsterdam á 17. og 18. öld

Fornleifur birti fyrir tæpum þremur árum pistil um Vísa-Gísla, Gísla Magnússon (1621-1696), sem stundaði nám í Leiden í Hollandi. Síðan þá hef ég orðið margs vísari og get til að mynda upplýst að Gísli innritaðist í háskólann í Leiden þann 13. apríl árið 1643. Í skrám háskólans stendur

“Gislaus Magnus, yslandus, annos natus 20, studiosus medicinae, op Rapenburg apud Jacubum Winckel”.

Cogito ergo sum

Draumórar eða óskhyggja íslenskra sérfræðinga (í þessu tilfelli heimsspekinga), um að Gísli hafi hitt heimsspekinginn Rene Descartes í Leiden, eða jafnvel setið hjá honum tíma í háskólanum þar, hafa einnig reynst vera út í hött. Slíkar vangaveltur sýna best þá leiðu staðreynd að íslenskir háskólamenn sem leggja stund á æðri fílu, sem í sjálfu sér ætti að framkalla lágmarks vörn gagnvart bábiljum, eiga nú orðið erfitt með að lesa sér til gagns á latínu. Einnig sýnir þetta að hið langsótta er enn í tísku á Íslandi og er það víðtækur vandi sem herjar á aðrar greinar en heimsspekinga. Menn hugsa ekki lengur en stunda í staðinn yfirlýsingar.

Í bréfi Ole Worm, hins danska lærimeistara margra Íslendinga, til Gísla Magnússonar, ritar Worm aðeins þetta: 

"ef þú hefur fréttir af hverju við gætum átt von á varðandi heimsspeki Descartes, þá láttu vita."

Þessi setning þýðir ekki að Gísli hafi þekkt Descartes, og enn síður að hann hafi sótt tíma hjá honum, og engar heimildir höfum við fyrir því að hann hafi látið Worm vita nokkurn skapaðan hlut.

Það eina sem tengir okkar vísa-Gísla og Descartes saman var, að þeir bjuggu við sama díki (gracht) í Leiden, Rapensburger gracht, þar sem Gísli bjó hjá (í húsi) Jacobs Winckels og Descartes á númer 21.

Allt annað varðandi samskipti Gísla við Descartes eru draumórar íslenskra ríkisrekinna heimsspekinga á kostnað íslenskra skattgreiðenda. Þessi tengin manna á Vísa-Gísla við Descartes minnir dálítið á grobb í pólitískum uppskafningum á Íslandi sem telja Íslendingum það til hróss að þeir hafi hugsanlega borðað á sama veitingastað og Hitler, svo tekið sé nærtækt dæmi.

Samkvæmt skrá háskólans í Leiden lagði Gísli stund á einhvers konar læknisfræði, líklega aðeins lyflækningar, og finnst mér það sínu merkilegra en hugsanleg tengsl við Descartes sem byggja á bágri latínukunnáttu og varasömum vangaveltum.

Fiskmarkaðurinn í Leiden um það leyti sem Þorkell Arngrímsson bjó í borginni. Jan Steen málaði.

Thorchillus Arnegrimi Melstadius

Annar Íslendingur í Leiden á 17. öld, engu síður merkilegri en Vísi-Gísli, var Þorkell Arngrímsson frá Melstað, eða Thorchillus Arnegrimi Melstadius eins og hann er færður inn í bækur við skráningu í háskólann í Leiden.

Þorkell komst sem betur fer aldrei nálægt Descartes, svo íslenskir afdalaheimsspekingar geta ekki hlýjað sér yfir slíkum tengslum í þjóðernisminnimáttarkennd sinni. En hann var sonur Arngríms lærða, sem ekki var síður merkilegur en Descartes, en fyrir Íslendinga. Svo Þorkatli kippti í kynið. Margir halda því fram að Þorkell hafi verið fyrsti Íslendingurinn sem lærði einhvers konar læknisfræði eftir að forfaðir minn Hrafn Sveinbjarnarson (1166?-1213) nam lækningalist á Ítalíu á 12. öld. En nú verða menn að kyngja þeirri staðreynd að Gísli Magnússon sótti tíma í læknisfræði í Leiden á undan Þorkatli Arngrímssyni. Það kemur fram í skráningargögnum um Gísla (sjá efst).  

Hins vegar höfum við af því áreiðanlegar heimildir, að Þorkell starfaði sem læknir í stuttan tíma í Hollandi, þó það hafi aðeins verið brot úr ári eða þar um bil.  Árið 1652 vitjaði hann nokkurra sjúklinga í Amsterdam, sem hann lýsti í lækningaskrá sinni á latínu, sem er til í síðari alda afritum sem löngu síðar var gefin út árið 1949 með titlinum LÆKNINGAR - Curationes af Vilmundi Jónssyni landlækni.

Lýsingu á lækningu á íslenskum sjómanni í Amsterdam var lýst á eftirfarandi hátt:

Amsterdam, Anno 1652

Lækning III

Sjómaður að nafni Bogi (Boge) Finnsson (Finneson), veikur af Iliaca Passio [sýking í smáþörmum sökum E-coli gerla að því er talið er]. [Hann] hafði ekki haft hægðir í 10 daga, og haft viðvarandi þunga verki undir nafla með hita. Um kvöldið fyrirskipaði ég eftirfarandi hægðarlyf: 

Línolía (Oleum Lini) 8 únsur

Kólókvint (Trohiscorum alhandali) hálfönnur únsa*[Viðbót Fornleifs: Þess má geta fyrir þá sem eru mælingamenn að ein hollensk lyfjaúnsa sem stundum var skilgreind með þessu tákni á 17, öld svaraði til  31.103 nútímagramma]. Þetta er soðið vægt saman, og þá er hægðarlyfið tilbúið. Það var gefið [sjúklingnum], sem fékk miklar og fjölbreyttar hægðir. Um morguninn fyrirskipaði ég, að tekið væri blóð af miðjum hægri handlegg sjúklingsins, en ásamt heilandi mætti sólarinnar og skammti af styrkjandi fæði, fékk ég hann aftur á fætur.

Þorkell lýsir einnig lækningu á Kristínu Lýtingsdóttur (Christina Litinga) í Amsterdam, sem og einni sannri meyju (ógiftri) Chatarinu Johannis. Katrínu Jónsdóttur, sem við vitum þó ekki með vissu hvort hafi verið íslensk, þó það sé líklegt.

Mikill fjöldi Dana og Norðmanna bjó í Amsterdam á 17. öld.  Nýjustu rannsóknir á veru Dana í borginni benda til þess að á 17 og 18 öld hafi búið að minnsta kosti 15-20.000 Danir i borginni. Danskir/Norskir karlar sem settust þar að stunduðu sjómennsku af ýmsu tagi, meðan konurnar sem samkvæmt sóknarlistum voru um 40% þeirra sem frá Danmörku fóru þjónustustúlkur eða þvottakonur, og voru þær oftast ógiftar er þær komu til Niðurlanda. Fólk sem kom til Hollands frá Danska konungsríkinu var verkalýður í heimsborginni Amsterdam - vinnuafl sem vantaði tilfinnanlega alla 17 öldina í umsvifamiklu Hollandi. Vegna sárrar fátæktar stunduðu mjög margar konur frá Danmörku og Noregi vændi í hafnarhverfum borgarinnar. Vændishús voru fjölmörg í Amsterdam og fjöldi danskra kvenna sem þar starfaði var mjög mikill samkvæmt nýjustu rannsóknum, sem m.a. komu fram í grein sem sett var fram á vinnufundi við háskólann í Óðinsvéum í fyrra, þar sem ég og dr. Ragnar Edvardsson tókum þátt.

Málverk eftir Gerrit Dou frá 1655. Þjónustustúlka í glugga.

Hvort íslenskar konur, sem á einn eða annan hátt lentu í Hollandi, hafi fengið eða valið sömu örlög og kynsystur þeirra frá Danmörku og Noregi, skal ósagt láta. Fólk frá Skandínavíu bjó í fátækari hafnarhverfum borgarinnar, þar sem siðmenningin var á lágu plani samkvæmt velmegandi kapítalistum borgarinnar. 

Kirkjuhald Dana og Norðmanna í Amsterdam orkaði tvímælis á meðal Hollendinga og létu Norðurlandaþjóðirnar illa þegar þeim þótti lúterska kirkjan í Hollandi hundsa sig og lítilsvirða.  Áður en þegnar úr Danska ríkinu stofnuðu sína eigin kirkju um tíma í lok 17. aldar,(en hún var til að byrja með í tveimur pakkhúsum), létu þeir heimamenn oft heyra óánægju sína. Lýsing er til á því að Danir og Norðmenn hafi hent samankuðluðum miðum í hollenskan meðhjálpara kirkjunnar sem innihalda áttu óskir um bænir. Meðhjálparinn kvartaði við yfirboðara sína yfir því að miðunum væri kastað í hann frá svölum kirkjunnar og að miðarnir innihéldu skammaryrði og klámyrði alls konar - í stað óska um frómar bænir. Líklegt verður að teljast að Íslendingar hafi sótt kirkjur konungsríkis síns líkt og aðrir og látið illa líka, eins og þeim einum er lagið. 

Íslenskir sjómenn í Hollandi á 17. og 18. öld

Góðar heimildir eru til um ýmsa íslenska sjómenn sem unnu í Hollandi og voru í siglingum á 17. og einkum á 18. öld. Þær eru að finna í listum Austur-indíska Verslunarfélagsins VOC (Vereenigde Oostindische Compagnie), en á skipum félagsins unnu Íslendingar. Þeir voru þó aðeins nefndir til sögunnar, er þeir dóu í framandi löndum, eða af slysförum um borð á skipum VOC.

Fyrir rúmum tveimur áratugum síðan gaukaði hollenskur sagnfræðingur að hinum ágæta og afkastamikla sagnfræðingi Jóni Þ. Þór nöfnunum á tveimur Íslendingum sem voru í þjónustu VOC. Ritaði Jón lítillega um þá í grein sem birtist í erlendu riti árið 1998. 

Ég gróf dýpra en Jón og kollega hans og hér fyrir neðan er listi sem ég hef tekið saman úr skýrslum VOC í skjalasöfnum í Hollandi. Ekki er ólíklegt að einhverjir þeirra íslensku sjómanna sem fórust í þjónustu VOC hafi búið í Amsterdam, þegar þeir voru ekki á sjó.

Skrá unnin af Vilhjálmi Erni Vilhjálmssyni úr skjalasafni VOC.

Lífið var erfitt fyrir suma á Gullöld annarra. Kapítalisminn blómstraði og fátæktin í takt við hann. Nárinn hér fyrir neðan, sem Rembrandt málaði, gæti því vel hafa verið af Íslendingi sem dó í fátækt í erlendri stórborg.Dr. Nicolaes Tulp kryfur (Sjá alt málverkið efst). Sem yfirlæknir Amsterdamborgar hefur hann hugsanlega gefið Þorkatli leyfi til að stunda lyflækningar um skeið í borginni. En slíkt leyfi hef ég ekki fundið. Málverk málað af Leidenbúanum Rembrandt árið 1632, er hann var þá fyrir löngu fluttur til Amsterdam.

Eftir skamma dvöl í Amsterdam stundaði Keli nám og lækningar í Kaupmannahöfn - en settist loks að í Görðum á Álftanesi, fæðingarstað föður síns. Þar fékk Þorkell brauð og hélt í einhverjum mæli áfram lækningum sínum til æviloka.

Óáreiðanleiki íslenskra ættfræðinga

Ef athuguð eru nöfn þeirra Íslendina sem Þorkell Arngrímsson læknaði, og sömuleiðis nöfn Íslendinga sem fórust í þjónustu VOC, verður enn einu sinni ljóst að ættfærsla Íslendinga a 17. og jafnvel 18. öld er mikið til uppspuni og óskhyggja. Vitneskja manna um Íslendinga á þessum öldum er eins og slitrótt net. Ég hef átt erfitt með að finna þá sem nefndir eru sem sjúklingar Þorkels eða íslensku sjómennina í Hollandi í leitarvél ættfræðinga sem ber nafnið Íslendingabók. En við öðru bjóst maður svo sem heldur ekki. Íslensk ættfræði fyrir 1750 er fyrir mesta parta óskhyggja ein. Neðst sjáið þið málverk eftir samtímamann Þorkels Arngrímssonar, Gerrit Dou (1613-75), sem sýnir íslendingslegan fysikus sem er að skoða hland eða kvikasilfur í flösku.

 

Athugasemdir

[Thorvaldur Sigurdsson (IP-tala skráð) 8.11.2020 kl. 15:09]

Fróðlegt. Þó hnaut ég um eitt; Arngrímur Jónsson bjó á Melstað en ekki Melstöðum. Því er ljóst að sonur hans var frá Melstað.

[FORNLEIFUR, 8.11.2020 kl. 15:21]

Vitaskuld, skrifaði ég það? Leiðrétti strax.

[FORNLEIFUR, 8.11.2020 kl. 15:27]

Melstaðir í Miðfirði er vitaskuld algjört eintöluorð í Húnaþingi.

[FORNLEIFUR, 8.11.2020 kl. 17:47]

Mæli með þessu:https://www.bizzarrobazar.com/en/tag/illuminismo/