Elsta hljóðfærið á Íslandi er alls ekkert hljóðfæri

Árið 1982 vann ég við fornleifarannsóknina á Stóru-Borg undir Eyjafjöllum. Þá var ég nemi á öðru ári í fornleifafræði í Árósum í Danmörku. 

Á Stóru-Borg fundust býsnin öll af forngripum, sem margir hafa síðan farið forgörðum, þar sem þeir fengu ekki tilheyrilega forvörslu.

Við sem störfuðum við rannsóknina, unnum kauplaust fram á nætur til að hreinsa gripina, setja þá í kassa og poka og skrá. Lífræna hluti, leður, vaðmál, við og bein settum við í poka með tego-upplausn, sem var efni sem venjulega var notað við handhreinsun á skurðstofum. Þessi gæðvökvi átti að halda bakteríugróðri niðri þangað til lífrænir gripir voru forverðir. En hann reyndist vitaónothæfur. Margt af vinnu okkar var unnin fyrir gíg, þar sem gripirnir fengu ekki nauðsynlega forvörslu þegar þeir komu á Þjóðminjasafnið.

Einn hlutur fannst það sumar, úr járni, sem einna helst líktist einhverjum keng eða hluta af beltisgjörð. Ég lét mér detta í hug að þarna væri komin munngígja, sem sumir kalla gyðingahörpu (jafnvel júðahörpu ef svo vill við) vegna áhrifa frá ensku, þar sem slíkt hljóðfærði nefnist stundum Jew´s harp, sem mun vera afmyndun af Jaw´s-harp. Hljóðfæri þetta kemur gyðingum ekkert við.

Er ég sneri til Danmerkur síðla sumars 1982, hljóp ég strax í bækur, greinar og sérrit sem til voru um hljóðfæri á Afdeling for middelalder-arkæologi, þar sem ég stundaði mitt nám. Þar hafði einhver sett ljósritaða grein um Maultrommel, sem þetta hljóðfæri heita á þýsku. Mig minnir að greinin hafi verið austurrísk og að einn höfundanna hafi heitið Meyer. Fann ég greinina í sérritakassa í hillunum með bókum um hljóðfæri og tónlist á miðöldum.

Í greininni fann ég mynd af munngígju, eða verkfæri sem menn töldu að hefði verið munngígja, sem var mjög lík því sem fannst á Stóru-Borg, en þó ólíkt flestum öðrum munngígjum. Ég sendi Mjöll Snæsdóttur, yfirmanni rannsóknarinnar, þessa grein og var heldur upp með mér.

Mér er næst að halda að greinin sem ég sendi Mjöll sé einmitt nefnd í þessari austurrísku grein á netinu, og að myndin hér fyrir neðan sé nýrri ljósmynd af þeirri ógreinilegu teikningu sem ég hélt að ætti eitthvað skylt við járnkenginn á Stóru-Borg.

Gígjur frá Festung Kniepaß bei Lofer í Austurríki

Ýmis lög á munngígjum

Ekki gerði ég mér grein fyrir því fyrr en nýlega, að þessari upplýsingu minni var hampað sem heilögum sannleika og hefur það sem ég tel nú alrangt farið víða, sjá hér, hér, hér, hér, í "ritgerðinni hennar Guðrúnar Öldu" eins og stendur á Sarpi án skýringa, og víðar.

En það hefur sem betur fer gerst án þess að ég sé á nokkurn hátt tengdur vitleysunni sem heimildamaður. Ég þakka kærlega fyrir að vera snuðaður um "heiðurinn", því ekki vil ég lengur skrifa viljugur undir álit mitt frá 1982.

Eftir 1982 hef ég lesið mér til um munngígur og veit nú að það er nærri ófært að fá hljóð út úr gígju sem er smíðuð úr flötu járni eins og járnhluturinn frá Stóru-Borg. Munngígju er flestar gerðar úr bronsi og steyptar eða hamraðar þannig til að þversnið gígjunnar er tígulaga eða hringlaga. Þær gígjur sem eru úr járni eru einni formaður þannig, og járnið þarf að vera í miklum gæðum. Efra myndbandið neðst fræðir menn um það.

Járngripurinn á Stóru-Borg, sem mig minnir að ég hafi fundið, er ekki með hring- eða tígullaga þversnið, og er hvorki munngíga né elsta hljóðfærið sem þekkt er á Íslandi. Það er greinilegt að aldrei hefur verið teinn á þessu amboði.  

Að mínu mati ættu munnhörpur að kallast munnhörpur, en það orð eins og allir vita upptekið. Munnharpan okkar hefur fengið nafn sitt úr ensku þar sem munnharpa eru bæði kölluð mouth harp og harmóníka . Í Noregi var og er þetta hljóðfæri kallað munnharpe.  Þess má geta að norskar munngígjur eru ekkert líkar því amboði sem fannst á Stóru-Borg. Í Finnlandi er munngígja kölluð munnihaarpu.

Ég mæli með eftirfarandi myndböndum til að fræðast um munngígjur, sem eiginlega ættu að kallast munnhörpur. Einnig er mikinn fróðleik að sækja á vefsíðunni varganist.ru sem munngígjusnillingurinn Vladimir Markov stendur á bak við. Vargan er rússneskt heiti munngígjunnar.

Þá er ekkert annað að gera en að kaupa sér gott hljóðfæri og byrja á Gamla Nóa.

Athugasemdir

[Steini Briem, 29.6.2018 kl. 13:39]

"... og járnið þarf að vera af mjög góðum gæðum."

"Góð gæði" eða "slæm gæði" eru ekki til.

Hins vegar er hægt að tala um mikil eða lítil gæði og að þau hafi aukist eða minnkað.

[Valdimar Samúelsson, 29.6.2018 kl. 16:08]

Ég hefði haldið að þetta væri fjaður/fjöður parturinn af illa smíðuðum runingarklippum. 

[FORNLEIFUR, 29.6.2018 kl. 16:40]

 Þakka ykkur heimsóknina. Sérstaklega Steina Ragnarssyni Briem, sem nú er tekinn við hlutverki Eiðs Guðnasonar sáluga, en án sendiherrastöðu. Slíkt getur verið banvænt, en bráðnauðsynlegt og há gæði eru í þessari þörfu ábendingu þinni, karl minn. Bestu þakkir. Er ekki hægt að finna handa þér senditíkarstöðu í Pjongjang?

Valdimar. Fjöðrin á þeim rúningarklippum sem ég hef séð og notað er nú venjulega nokkuð breið, líkt og fjaðrir eru. Broddgeltir gátu aldrei hafið sig til flugs vegna lágra gæða á fjöðrum sínum. Þeir hlupu í spik og eru alltaf á nálum.

[Halldór Egill Guðnason, 30.6.2018 kl. 05:22]

 Beltissylgja?

 Spyr sá sem ekki veit, en þakkar góðan og hressilegan  pistil, sem svo oft áður. 

 Góðar stundir, með kveðju að sunnan.

[FORNLEIFUR, 30.6.2018 kl. 06:05]

Jú Halldór, ég vill heldur elta ólar við beltissylgjur en munngígjur. Upptakari (fyrir gos) var reyndar nefndur í tjaldi uppgrafaranna við Stóru-Borg.

[Valdimar Samúelsson, 30.6.2018 kl. 10:40]

Þakka Fornleiffur. Ég hef bæði unnið með og séð mikið af verkfærum á ýmsum söfnum erlendis yfir ævina og oft eru heimasmíðuð verkfæri gróflega gerð. Ég veit hinsveger ekki stærðina á þessu riðjárni en tímasetning eða efnasamsetning hefði verið æskileg.  

[Már Elíson, 30.6.2018 kl. 11:27]

Fræðandi pistill. - Ég vil nú halda fram, að þó "steini breim" sé nú ekki merkilegur pappír að mínu mati, þá hafi hann rétt fyrir sér í því sem hann segir varðandi há gæði, lág gæði, mikil og lítil. - Mér finnst einnig gæta hroka hjá Fornleifi að ausa yfir hann skömmum og nánast niðurlægja í stað þessa að viðurkenna amböguna og þakka í leiðinni fyrir leiðréttinguna og jafnvel lagfæra mis-skkrifin. - Menn eru bara meiri fyrir það, en minni fyrir hitt.

[FORNLEIFUR, 30.6.2018 kl. 11:41]

Már Elísson, þú ert greinilega einn af þessu fólki sem aðeins lest á milli línanna. Þar er reyndar ekkert að finna nema hatur huga þíns, og allt ímyndað. Ég leiðrétti strax leiðbeiningar Briems og þakkaði honum innilega fyrir. Ég á kannski að sleikja hann eins og rakki og viðgangast að mér hafi orðið þar mest á í messunni og hægt er að hugsa sér á Íslandi þ.e. að hnjóta um íslensku. Eins og þú veist er allt í fína að fremja læknamistök og setja í menn plastbarka. Slíkt fyrirgefst auðveldlega. En að ruglast á orðum í íslensku; Það mun vera dauðasynd. En lestu næst það sem þú gagnrýnir. Þú hefur ekkert lesið í greininni og greinilega ekki gert þér far um að athuga mál þitt áður en þú byrjar á skítkasti þínu. En þetta er ekki fyrsta feilnóta þín hér á blogginu. Þetta er leiðinleg hegðun. Steini Briem er alveg ágætur, hver sem hann annars er. Hugsaðu  þér, að fá ókeypis prófarkarlestur! Það gera ekki allir.

[FORNLEIFUR, 30.6.2018 kl. 15:04]

 Valdimar, amboðið er örlítið stærra en upptakarinn frá Coca Cola, og því ósköp álíka að stærð og munngígja. Reyndar hef ég séð klippur eins litlar og það, en ekki á Íslandi.

[Valdimar Samúelsson, 30.6.2018 kl. 21:13]

Já þakka Fornleifur. Þá dreg ég hugmynd mína til baka. :-)

[Halldór Egill Guðnason, 1.7.2018 kl. 05:54]

 Þurfa menn ekki fyrst að finna upp tappann til að hanna upptakara. Spyr sá sem ekkert veit.

[FORNLEIFUR, 1.7.2018 kl. 06:24]

Hvur veit, kannski var hann hannaður á Stóru-Borg með undleik langspils og gyðingahörpu?