Var Sćmundur Fróđi á gyđingaskóla í Ţýskalandi?

Sćmundur á Selnum2

Grein ţessi, sem örugglega er eftir ađ standa í hálsinum frćđimannaumhverfinu viđ Háskóla Íslands, eru viđbrögđ, athugasemdir og viđbćtur viđ merkilega og áhugaverđa grein eftir prófessor viđ University College i London, Richard North. Greinin sem ber heitiđ ´Resident stranger: Sćmundr in the Ashkenaz´, mun brátt birtast í Strangers at the Gate: the (Un)welcome Movement of People and Ideas in the Medieval World, ed. by Simon C. Thomson, Leiden: Brill.  

Mynd: Kisinn á steininum er Sćmundur Séní, heimilisfress í Odda á Rangárvöllum.

Höfundur texta: Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson, Ph.D.

Sćmundur Sigfússon á selnum (ca. 1056-1133) ćtlar víst ađ gerast ári víđförull áđur en menn sćttast á hvar hann lagđi stund á frćđin sem gerđu hann svo fádćma fróđan.

Sćmundur var ţó aldregi í Svartaskóla í París eins og lengi var ćtlađ, ţví Sorbonne-háskóli var ekki enn til er Sćmundur var uppi. Eftir ađ mönnum varđ ţađ ljóst ađ hann var ekki í París, eins og ţjóđsögur segja, eru tilgátusmíđar um stađsetningu lćrdómssetursins ţar sem Sćmundur sótti nám sitt orđnar nokkuđ margar og sumar ćriđ ćvintýralegar - jafnvel hlćgilegar á stundum.

Erlendir menn, bókmennta og sagnfrćđingar sem ţora ađ sökkva sér niđur í fornbókmenntaarf okkar Íslendinga (sem fyrir löngu eru orđinn alţjóđlegt allramannagagn), eru oft miklu frjórri í hugsun en margir Íslendingar sem leggja stund á sömu áhugamál/frćđi (nema kannski helst Ármann Jakobsson). Bćđi er ţetta vegna ţess ađ menn erlendis geta jafnvel veriđ fróđari Íslendingum og haft langtum víđari sjóndeildarhring en landinn. Einnig hanga erlendir frćđimenn ekki alltaf í sama farinu, líkt og sumir Íslendingar eiga til ţegar ţeir sýna ţví meiri áhuga hver ritađi söguna en hvort sagan geymdi ađrar nothćfar upplýsingar, sem miđaldaheimurinn var fullur af. Hins vegar er einnig hćgt ađ leita of langt yfir skammt í tilgátusmíđamennskunni - og svo fara sumir menn ađ trúa á tilgátur sínar. Ţeir hafa sumir tiltćkan lofsöngskór af lćrisveinum sem taka trúna á bođskapinn, sama hvađ vitlaus hann er.

Leitin ađ skóla ţeim sem Sćmundar gekk í er eitt af ţessum séríslensku átistaáhugamálum. Nú eru útlenskir frćđaţulir farnir ađ leyfa sér ađ ţora ađ vera međ - hugsanlega vegna ţess ađ kynjafrćđin getur ekki umbreytt Sćmundi í kenjótta prestsmaddömu eđa eitthvert álíka absúrdítet, ţegar menn stunda ţá fornu list ađ mjólka heimildir sem ţví miđur eru ekki fyrir hendi og verđa ţađ aldrei.

Ritstjóri Fornleifs telur ţađ ţó vera fjandanum áhugaverđara ađ leita dauđaleit ađ nýjum upplýsingum, en ađ kýta um hver stóru karlanna hafi skrifađ bókmenntirnar. Tilgátur geta leitt af sér ađrar tilgátur og upplýsingar og ţannig geta menn stundum fundiđ "nýjan" og betri "sannleika". Menn verđa bara ađ varast ađ trúa ţví ekki blint sem ţeir sjálfir leggja til og blanda ekki saman hýpótesu og teóríu og syntesu.

Ég hef á Fornleifi rćtt um frjó skrif ungs bókmenntafrćđings sem heitir Richard Cole, sem nú kennir viđ háskólann í Árósum. Mér finnst gaman ađ lesa bókmenntafrćđi hans, enda mađurinn fjölfróđur um annađ en íslenska menningu. Hann hefur skođađ hugsanleg, og líka óhugsanleg, áhrif gyđinglegra frćđa og rita á íslenskar bókmenntir til forna. Mér hefur orđiđ um og ó vegna greinar hans um andgyđingleg minni sem hann telur ađ sé ađ finna í skrifum Snorra Sturlusonar. Einnig telur hann ađ Mökkurkálfi Snorra sé gyđingleg minni sem Snorri hefur tekiđ láni. Ég er hvorugu sammála, enda enginn ađ ćtlast til ţess, og fćrđi fyrir ţví rök ţví í tveimur greinum hér á Fornleifi. Lesiđ ţćr svo ég ţurfi ekki ađ vífilengja hér (sjá hér og hér).

Nú, mađur getur auđvitađ lítiđ gert viđ ţví ađ erlendir frćđimenn sjái ljós og fái hugljómun viđ ađ grúska í íslenskum fornbókmenntir. Ása-Ţór er nú t.d. orđinn gay, eftir ađ kynjafrćđiáhugafólk kastađi sér yfir hann. Ég er ekki enn búinn ađ skilja af hverju Ţór ćtti ađ hafa vera hýr og kann ekki formúluna ađ slíkri röksemdafćrslu.

Nýjasta brumiđ í hugleiđingum um dvöl Sćmundar erlendis slćr öllu viđ. Ţćr hafa veriđ settar fram í grein sem ekki er formlega komin út, en von er á henni. Greinin hefur, eins og áđur segir, ţegar veriđ sett út á Academia.edu sem sá um ađ ég fékk hana međ bjöllukalli um miđja ađfararnótt annars í jólum.

Eins og flestir sem fylgst hafa međ Sćmundi áđur en hann og ţjóđsöguselurinn strönduđu í mýrinni í túnfćti Háskóla Íslands er tilgátuflóran um lćrdómsetur ţađ sem heimildir greina frá á Frakklandi, ćđi blómleg. Fyrrum og međ Oddaverja annál í vinstri og ţjóđsögur í hinni, töldu menn víst ađ hann hefđi veriđ í Frakklandi og nánar tiltekiđ í háskólanum í Sorbonne. Ţetta var fyrir ţann tíma ađ heimildarýni fór ađ tíđkast á Íslandi. Sorbonne-háskóli var, eins og áđur greinir, ekki til á tímum Sćmundar og engir ađrar háar menntastofnanir í Parísarborg. Síđar bentu menn á, ađ međ Frakklandi meintu menn ekki Frakkland nútímans, heldur Frankóníu eđa Franken sem er landsvćđi vestur af Tékklandi í Ţýskalandi nútímans. Ađrir hafa, og mig grunar vegna lélegrar landafrćđiţekkingar, fćrt ţađ svćđi ađeins úr böndunum.

Nýlátinn kaţólskur prestur og frćđimađur í Stykkishólmi, Edward Booth ađ nafni, vildi stađsetja Sćmund í skóla í borginni Fulda í Franken, en hans frćđilega ađferđ var miklu frekar "bókstafstrú" á tilgátuna um Franken í stađ Frakklands, en "haldgóđ" rök.

Nú hallast líklegast flest "átorítet" um Sćmund kölskaknapa á ađ međ Frakklandi á 11. öld hafi menn átt viđ ţćr borgir sem lágu flestar viđ Vesturbakka Rínar, sjá stađsetningu á kortinu:

SpeyerWormsMainz

Sćmundur á međal gyđinga í Ashkenaz? 

Hér kem ég mér svo loks ađ nýju greininni um Sćmund. Hana las hana fyrst fyrir nokkrum náttum, ţegar fjörleg heilastarfssemi mín á stundum yfirbugađi nćtursvefn og ég varđ ađ fara framúr til ađ grúska eđa skrifa. Kerfiđ í Academia.edu,(ţar sem einstaklega fróđir menn setja inn eftir sig bođskap og afurđir), er svo bandsett ađ ţađ lćtur mann vita sérstaklega ef mađur er nefndur í tilvísun í nýrri í grein. Ég er hafđur fyrir ţví í fyrstu neđanmálsgrein hjá North, ađ gyđingar hafi ekki komiđ til Íslands fyrr en seint og síđar meir, en svo svissar höfundurinn út á eftirfarandi hátt:

While there is no evidence that the Jews reached Iceland until the seventeenth century, it may be suggested that Sćmundr inn fróđi (the learned) Sigfússon (1056-1133), priest of Oddi and Iceland’s first book-learned historian, lived as a stranger among them in Germany in the 1070s.

Hér getiđ ţiđ svo lesiđ grein Norths ef ţiđ viljiđ frćđast.

Greinin ber titilinn Resident stranger: Sćmundr in the Ashkenaz. Í stuttu máli telur Richard North prófessor viđ University College í London sig leiđa góđ rök ađ ţví ađ Sćmundur hafi ekki veriđ í neinum venjulegum klausturskóla. Hann telur líklegra ađ hann hafi veriđ á gyđinglegu frćđasetri í borg viđ fljótiđ Rín, ţar sem ţađ rennur gegnum Ţýskaland í dag. Skólar viđ samkunduhús gyđinga voru kallađar jeshivur (yeshiva ţýđir seta á íslensku; stađur ţađ sem mađur situr viđ lćrdóm). North telur, út frá ţví fáa sem viđ vitum um Sćmund úr síđari heimildum en löngu týnd rit hans, ađeins til tvö atriđi sem gćti bent til ţess ađ Sćmundur hafi veriđ nemandi gyđings sem var meistari viđ gyđinglegan skóla. Annars vegar er ţađ fjöldi beina í líkamanum, sem kemur fram í heimildum sem vitna í rit Sćmundar sem ekki eru til. Richard North ályktar ađ ţar sem fjöldi beina mannslíkamanas í ţessum íslensku heimildum kemst nćst fjölda beina í trúarritum gyđinga, ađ ţá sé líklegt ađ hann hafi lćrt í gyđinglegu umhverfi. Reyndar bendir hann á ađ sami fjöldi beina sem menn hafa eftir Sćmundi sé einnig ţekktur úr síđari tíma heimildum sem vel gćtu hafa veriđ ţekktar á Íslandi.

Hitt atriđiđ sem Richard North telur benda til ţess ađ Sćmundur hafi stúderađ á međal gyđinga, er frásögnin í Jóns sögu Hólabyskups ens helga um ađ Sćmundur hafi eftir ca. 10 ára dvöl sína erlendis fyrir 1078-79 misst niđur móđurmáliđ og ekki lengur munađ hvađ skírnarnafn sitt, íslenskt, var. Sćmundur sagđi Jóni Ögmundssyni (síđar Jóni biskup helgi) er Jón heimsótti Sćmund, ađ hann héti Kollur

Í lok greinar Richard North, sem ráđfćrt hefur sig viđ sérfrćđinga í gyđinglegum frćđum, sem er alltént betra en ađ ađ nota ađeins argumenta e silentio sem margir Íslendingar eru reyndar heimsmeistarar í, veltir hann út ţeirri tilgátu ađ Kollur sé íslensk  "afmyndun" á hebreska orđinu kol (sem ţýđir allt). North telur ungan mann, sem ađ sögn hafđi misst niđur móđurmál sitt, hafi veriđ kallađur "kol" af skólafélögum og  sínum og lćrimeistara sínum; og ađ hann hafi kallađ sig Koll (kollur í nefnifalli) er Jón Ögmundsson spurđi hann til nafns. Jú, ţetta gerist oft ţegar höfundur eru orđnir bálskotnir í tilgátu sinni. Af hverju? North skýrir:

KolCould Kollr, Sćmundr’s new name which is open to so many interpretations, be derived from Hebrew kol [all], for the student of the bible who wanted to know everything? The rest is universal history.

Međ lćrdómi sínum um stjörnur og galdra braut Sćmundur samning sinn viđ meistara sinn (sem ţví miđur er ekki nefndur á nafn), og ţeir Jón komust til Íslands. 

Ekki er hér ćtlunin ađ afskrifa tilgátu Richards North, ţó hún fćri okkur vart meira en fyrri tilgátur um Sćmund Fróđa. Ţó kol á hebresku ţýđi allt, er kol ekki ţekkt sem gćlunafn fyrir fólk sem var sólgiđ í frćđi og grúsk. Lexikonheilar og grúskarar af guđs náđ eru ekki "kol" eđa "kollar" ţótt kunningjar Richards North viđ Kings College í Lundúnum teljir ađ kollur hljómi eins og kol (allt) á hebresku. En mađur sem misst hafđi móđurmáliđ hefur vafalaust átt erfitt međ ţví ađ rćđa viđ Jón Ögmundsson og útskýra fyrir honum nýtt nafn sitt, nema ađ hann hafi gert ţađ á latínu. En ţá má međ réttu spyrja: Var latína  kennd í mörgum skólum gyđinga? Ađ illri nauđsyn hafa vel menntađir gyđingar örugglega lćrt, eđa réttara sagt ţurft ađ lesa latínu. Latínu ţurftu gyđingar sem ađrir ađ kunna til ađ standa í samskiptum viđ lćrđa sem leika, og ţar sem afskipti yfirvalda voru alltaf mikil af gyđingum, hljóta ţeir ađ hafa móttekiđ feiknin öll af opinberum bréfum á latínu, ţegar ţeim voru veitt leyfi til dvalar eđa ţegar ţeir voru hraktir á braut eftir duttlungum latínulćrđra.

Athugasemdir og viđbćtur

Hér leyfi ég mér ađ benda Richard North, höfundi greinarinnar sem vitnar í mig í fyrstu tilvitnum, á frekari vísdóm. Vona ég ađ hann deili ţessum fróđleiksmolum međ prófessor Sacha Stern og júdaistanum Israel Stern á University College, sem og handritafrćđingnum Stewart Brookes á Kings College, sem hjálpuđu honum međ gyđinglegar skýringar í hluta greinarinnar.

Orđiđ kol á hebresku (sem = allt á íslensku) er ekki ţađ eina sem hćgt er ađ tengja Kollsnafni Sćmundar.

I) KOLONYMOS: Margar kynslóđir rabbína sem störfuđu í borgunum  Mainz (sem í íslenskum heimildum var kölluđ Meginsoborg (Lat. Mogontiagum), Worms og síđar Speyer (í Speyer var reyndar ekki komin nein sýnagóga međan ađ Sćmundur var ţar hugsanlega viđ nám) báru hiđ gríska nafn Kolonymos (sem á íslensku ţýđir hiđ Shem tovsanna nafn - og sem er grísk ţýđing á shem tov á hebresku). Ćtt ţessi međ hiđ hellenska nafn kom ađ ţví ađ best er vitađ frá Lucca á Ítalíu og sumir upphaflega frá ţví svćđi sem nú heitir Gaza. Löngum voru nemendur (sem kallađir voru bochurs/Buchers á jiddísku sem ţróađist á ţessum slóđum í Ţýskalandi) viđ trúarlega skóla gyđinga, jeshivur (Flt. Heb.: Jeshivot) kenndir viđ lćrimeistara sína eđa ćttir ţeirra sem stofnuđu skóla ţeirra sem oft báru nöfn ćttarinnar. Hallast mađur frekar ađ bćjum viđ Rín frekar en kaţólskum strangtrúarskóla í Fulda er nafn Sćmundar í náminu er rćtt. Kollur, gćti alveg eins veriđ leitt af fyrst liđnum í nafni Kolonymos ćttarinnar (sem einnig má bera fram sem kal) og veriđ bein vísun til ađ Kollur gengi á jeshivu einhvers Kolonymos/Kolonomus prestanna. Ţetta er vitaskuld bara tilgáta mín, en engu fráleitari en ađ kol í Kollur sé ţađ sama og allt á hebresku.

Kalonymus_house_pillar

Afsteypa af skreyti sem taliđ er hafa veriđ í húsi Kolonymos ćttarinnar í Mainz.

II) KOLLEL: Hugsanlega hefur fullveđja mađur, sem Sćmundur var líklegast orđinn, ţegar hann hverfur frá námi og skilgreinir sig sem Koll er Jón Ögmundsson vitjar hans, vart lengur ver ungnemandi á jeshivu. Ţá hefur hann veriđ orđinn hluti af Kollel Kollel(ísl: samkunda) sem var jeshiva fyrir fullorđna frćđaţuli eđa kvćnta menn. Ţar lćrđu (lernuđu svo notuđ sé ís-jíddíska) menn dagana langa og unnu lítt annađ ţar fyrir utan. Ţeir voru í fullu frćđastarfi. Ég veit sannast sagna ekki, hvort Kollel voru til á tímum Sćmundar en tel ţađ ţó líklegt. Koller er ţekkt eftirnafn međal gyđinga og er vart dregiđ af Kohler, kolanámu eđa kolagerđamanninum á ţýsku, heldur af Kollel á hebresku. Koller var mađur sem stundađi trúfrćđi á háu stigi á Kollel. Kannski leysir ţetta kollgátuna?

III STJÖRNUSPEKI: Annađ sem Richard North láist ađ minnast á í rannsókn sinni á ţví hrafli sem ţrátt fyrir allt er til um Sćmund í síđari heimildum og ţjóđsögum, er ţekking Sćmundar á stjörnum og stjörnufrćđi.

ChalalOrđiđ fyrir himinngeyminn á hebresku er Chalal sem hljómar óneitanlega einnig eins og Kollel

Stjörnufrćđi voru stunduđ af sefardískum rabbínum (frá Spáni og Norđur-Afríku) sem farnir voru ađ kenna á frćđasetrum í Vestur-Ashkenaz ţess tíma sem Sćmundur var uppi á, ţ.e.a.s. í Ţýskalandi og austasta hluta Nútíma-Frakklands, t.d. í Strasbourg, ţar sem gyđingleg búseta mun hafa hafist um 1000. Astrolabium (pl. Astrolabia; Isl. Stjörnudiskar/Stjörnuskífur), sem margir gyđingar í Spáni og í Portúgal voru meistarar í ađ smíđa, bárust til Frakklands og Rínardals og elstu byggđa gyđinga ţar. Kennsla í stjörnufrćđi var hins vegar harla ólíkleg austur í Fuldu ţar sem séra Edward Booth vildi stađsetja Sćmund í náminu. Heimildir frá Fuldu geyma hins vegar ekkert bitastćtt um kennslu í stjörnuspeki.

Psalterium-Ibn-Ezra

Hér sjáiđ ţiđ síđu úr saltara Blönku eđa Mjallar (Sp. Blanca) af Castilíu og Lođvíks IX. Handritiđ er frá ţví um 1220. Á lýsingunni í saltaranum má sjá fjölfrćđinginn  Abraham ben Ezra (1092-1167), útbúa samning međ hjálp stjörnuskífu (Astrolabium) viđ tvo munka sem hafa rakađ koll sinn (krúnu, Lat. Tonsura) međan gyđingurinn ben Ezra ber kollhúfu. Abraham Ben Ezra var flćmdur frá Spáni áriđ 1140 og lifđi alla ćvi flökkulífi í Norđur-Afríku, Palestínu, Sýrlandi, Ítalíu og á Englandi. Frá Englandi fór hann til Rúđuborgar í Normandí, áđur en en hann settist ađ í ellinni í Suđur-Frakklandi. Međal margra rita hans um hin ólíklegustu málefni var handrit sem síđar hefur veriđ nefnt  Keli ha-Nechoshet (bókstaflega á ísl: ritgerđ um koparinn) og gerđ stjörnuskífunnar. Ritiđ var snemma ţýtt yfir á latínu. Ekki er ólíklegt ađ menn sem lćrđu á stjörnur í skóla líkt og Sćmundur mun hafa gert samkvćmt varđveittum upplýsingum, hafi lćrt á stađ ţar sem kennd var notkun stjörnuskífunnar. Ţađ gerđist helst hjá gyđingum búsettum viđ Rín og miklu frekar ţar en hjá ţeim sem bjuggu norđan og austan viđ Rín eđa austar í Evrópu. Ţeir síđastnefndu voru fyrst og fremst uppteknir af trúarlegum vangaveltum, en síđur af stjörnuspeki.

1200px-Synagoge_Worms-4125

Mikveh i Worms (efst) og neđst í Speyer

speyer-mikwe-treppe-innenportal-ca-1920er

Lokaorđ

Međ ţessum viđbótum mínum finnst mér grein Richards North um Sćmund í Ashkenaz ekkert vitlausari en svo margt annađ sem ritađ hefur veriđ um Sćmund Fróđa. Ţađ er ađ minnsta kosti gaman ađ greininni og hver veit, kannski var Sćmi Kolur ungur frćđimađur (koller) á kollel (háskóla) í Mainz? Ţađ er svo gaman ađ láta sig dreyma. En varast ber ađ trúa ţví öllu.

Viđ endum í gamansömum tón, ţví fyrrnefndur fróđleikur er allt fúlasta alvara; Nú býst mađur viđ ţví ađ Steinunn Kristjánsdóttir eđa einhver annar fornleifafrćđingur sem grefur prufuholur út um allt, fari nćsta sumar ađ Odda og finni ţar algjörlega óáfalliđ astrolabium, tefillin Sćmundar og jafnvel bút af lögmálsrúllu hans.

Líklegt má einnig teljast, ađ hellirinn sem byrjađ var ađ rannsaka í Odda áriđ 2018 geymi mikveh (trúarlegt bađ, laug) Sćmundar. Sćmundur hefur ekki lagt í ađ grafa sig lengra niđur ađ grunnvatni eins og menn gerđu viđ böđin (hreinsunarlaugarnar) í Speyer, Worms, Köln og Friedberg (frá 13. öld; Friedberg liggur norđaustur af Frankfurt am Main). Um böđin skrifađi ég m.a. um í ritgerđ um guđshús gyđinga á miđöldum (1986) sem var síđasta ritgerđin mín sem ég skrifađi um leiđ og ég vann međ kandídatsritgerđina. En á ţeim tíma datt manni sannast sagna ekki í hug ađ velta fyrir sér Sćmundi Fróđa á vesturbakka Rínar. En eitt sinn fór hann yfir Rín og alla leiđ aftur heim til sín.

Koller

Marx Brider: Oy vey, Koller der shlemyel iz antlafn.

Vau?

Tsu Iseland, aoyf di tsurik fun a groys treife fish.


Ť Síđasta fćrsla | Nćsta fćrsla ť

Athugasemdir

1 Smámynd: FORNLEIFUR

Fyrir ţá áhugasömustu fann ég hér ágćtt kort yfir byggđir gyđinga í Ţýskalandi og Frakklandi, ţegar Sćmundur var uppi, í Atlas of Medival Jewish History (1992) eftir Haim Beinhart, sem ég keypti fyrir ca 25 árum  síđan í London.

FORNLEIFUR, 31.12.2020 kl. 16:33

Bćta viđ athugasemd

Ekki er lengur hćgt ađ skrifa athugasemdir viđ fćrsluna, ţar sem tímamörk á athugasemdir eru liđin.

Innskráning

Ath. Vinsamlegast kveikiđ á Javascript til ađ hefja innskráningu.

Hafđu samband