Plastöldin í Þjórsárdal

Öruggt tel ég að flestir íslenskir fornleifafræðingar fari ekki ofan af þeirri skoðun, að Þjóðveldisbær Harðar Ágústssonar við Búrfell í Þjórsárdal sé eitt besta dæmi sem til er um minnimáttarkennd íslensks þjóðernisrembings. Hún er vitleysa í alla staði. Þetta væri kannski hægt að segja á diplómatískari hátt, en ég sé enga ástæðu til þess.

Ég get manna best tjáð mig þjóðveldisbæinn. Ég hef rannsakað minjar á Stöng í Þjórsárdal, sem á að vera fyrirmynd Þjóðveldisbæjarins. Kirkjan við þjóðveldisbæinn er jafnvel enn meira rugl en skálinn og hef ég ritað um það áður á bloggum mínum (hér og t.d. hér). Mestur hluti yngsta skálans á Stöng var niðurgrafinn. Líkt og skálinn á Hrísbrú í Mosfellsdal voru húsakynni á Stöng eins konar risavaxin jarðhýsi.

Þó svo að Þjóðminjasafnið og aðrar kreddukonur séu ekki búnar að meðtaka sannleikann, þá fór Stöng ekki í eyði í Heklugosi árið 1104, heldur að minnsta kosti 125 árum síðar.

Plastmottur í þekju

Plastmotta var heldur aldrei undir torfi í þakinu á Stöng fyrr en á 20 öld. En þá var nú heldur betur tekið til höndunum við að plastvæða dalinn.

Efst sést Kristján Eldjárn heilsa Stefáni Friðrikssyni hleðslumanni. Kristján sagði mér sína tæpitungulausu skoðun á Þjóðveldisbænum. Hann var meira að segja enn minna diplómatískur en ég, þegar að Þjóðveldisbænum kom. Honum þótti lítið til hans koma, en hefur líklega ekki getað sett út á verkið í því embætti sem hann var þá í. Vonandi hafa Stefán og Kristján ekki rætt um ágæti plastsins.

Vorið 1980 fór ég í ferð sagnfræðinema við HÍ, þar sem ég stundaði nám eina önn. Meðal annars var var haldið í Þjórsárdal. Með í för voru prófessorarnir Björn Þorsteinsson og Sveinbjörn Rafnsson. Sveinbjörn hafði ekki komið þangað eftir að byggingu skálans var lokið. Þegar inn í skálann var komið sagði undirleitur og hógvær Sveinbjörn mjög diplómatískt, og roðnaði jafnvel þegar hann leit upp yfir þverbita: "assgoti er þetta hátt". Eigi vissi hann af plastinu í þekju.

Hinn jarpi, bandaríski gæðingur þjóðminjavarðar er hér riðinn alveg heim í hlað og Þór Magnússon tekur myndir (skv. Sarpi og myndasafni Þjóðminjsafnsins) af piltum sem eru að fela öll ummerki um plastið í Þjóðveldisbænum - Ljósm. Þór Magnússon, þó svo að Þór sjáist þarna standa og draga djöfulinn á eftir sér á mynd sem hann er sagður hafa tekið.

Fæstir vita sennilega, að það þótti öruggara að reisa steinsteypuveggi í Þjóðveldisbænum og hlaða torfið utan á þá. Potemkintjöld íslenskrar þjóðminjavörslu eru mörg og ljót.

Athugasemdir

[Þorvaldur S (IP-tala skráð) 15.6.2015 kl. 21:12]

Það var nefnilega ekki að ástæðulausu að fornvinur minn, Einar Jónsson frá Skógum, kallaði fyrirbærið Gúmmístöng.

[FORNLEIFUR, 16.6.2015 kl. 06:07]

Ég man ekki hvort heiðurinn af þessu vafasama nafni "Gúmmístöng" sé Einars, en við þurftum að minnsta kosti að taka okkur á til að kalla þjóðveldisbæinn ekki þessu nafni þegar rætt var við áhugasama ferðamenn, nema þá sem komu og spurðu að fyrra bragði hvort bærinn hefði nú verið eins og þessi Þjóðveldisbær.

Eitt sinn sumarið 1984, ef ég man rétt, kom hópur frá Elliheimili á Suðurlandi til að skoða Stöng. Við Einar vorum að grafa í skálanum, og gáfum áhugasömu fólkinu upplýsingar og gættum þess um leið að fólkið yrði sér ekki að voða og félli ekki niður í rannsóknarsvæðin. Þarna var með í för kona sem virtist eldri en allir hinir, örugglega fædd á 19. öld. Hún lætur þá allt í einu þessi orð falla: "Þetta var alls ekki svona, það var ekki svona þak þegar ég var ung", og átti hún við bárujárnið á skýlinu yfir rústunum. Starfskona ein sem var með í för og hafði ágætt skopskyn segir það við gömlu konuna: "Þú ert heldur ekki svo gömul, Sigga mín, að þú getir munað hvernig þetta var".Ég man að Sigga gamla þrætti nú aðeins fyrr það þó henni væri sagt að þetta væru um það bil 800 ára gamlar rústir.

Þess ber að geta að Sigga og hinir íbúarnir af elliheimilinu voru ekki búnir að sjá Þjóðveldisbæinn áður en þeir komu að Stöng. Ég frétti svo af ferðum þeirra þar. Þar fussaði Sigga líka yfir því sem fyrir augun bar og sagði: "Það var ekkert rafmagn þegar ég var ung". En eins og menn vita er Þjóðveldisbærinn raflýstur.