Þórður Sigurðsson sjómaður (1863-1950)

Jólin 1939 birtist viðtalsgrein við langafa minn Þórð Sigurðsson í Sjómanninum. Inngangsorð greinarinnar voru þessi:

ÞÓRÐUR SIGURÐSSON, Bergstaðastræti 50 hér í bænum, verður 77 ára gamall í maímánuði næstkomandi. Hann er enn ótrúlega unglegur og það er einkennilegt hve lítinn svip hann ber af æfistarfi sínu, sjómennskunni. Hann er liðlegur á velli, næstum fíngerður og enginn skyldi ætla, að hann hafi eytt meirihluta æfi sinnar á sjónum og við hin erfiðustu störf. Við fyrstu sýn lítur hann út eins og uppgjafalæknir utan af landi, eða gamall kaupmaður. En málið segir til sín. Um leið og hann mælir fyrstu setninguna verður maður ekki lengur í vafa um, hvaða æfistarf þessi maður hefur haft. Hann talar ómengað sjómannamál. Þórður Sigurðsson stundaði sjómennsku í 47 ár, þar af var hann í 27 ár stýrimaður, og hann hefur rétt til að sigla millilandaskipum, þó að hann hafi aldrei tekið neitt próf eða gengið á sjómannaskóla. Þetta leyfi fékk hann fyrir mörgum árum hjá stjórnarráðinu. Það er þó engin hætta á, að hann fari að keppa við hina sprenglærðu sjómenn; hann er seztur í helgan stein. Nú heyrir hann aðeins byljina berja súðina sína og sér hvítfyssandi öldurnar, þegar hann horfir út á hafið.

Viðtalið allt er mjög góð heimild um líf ungs sjómanns á Íslandi í lok 19. aldar.

Ég er ættleri

Þegar ég, sem vart hef migið í saltan sjó, les þetta samtal í Sjómanninum við langafa minn Þórð Sigurðsson, er mér ljóst, að ég er ekkert annað en ættleri. Atvinnulaus í ESB með mitt einskisnýta doktorspróf, því hásetar og síst af öllu háttsettir á Íslandi þurfa slíkar merkistikur til neinna starfa, beygi ég mig lotningu fyrir þessum langafa mínum, sem var ekki uppgjafadoktor eins og ég.

Ég hvet menn til að lesa viðtalið við hann, sem ég tel næsta víst að Jón Axel Pétursson (1898-1980), hafnsögumaður og síðar bankastjóri m.m. (bróðir Péturs heitins Péturssonar þuls) hafi tekið og skráð. Líklegt þykir mér einnig, að afi minn, Vilhelm Kristinsson (1903-1993), lengstum vatnsvörður hjá Reykjavíkurhöfn, sem var ævivinur Jóns Axels, hafi hóað í Jón þegar hann var ritstjóri Sjómannsins og látið hann taka viðtalið við Þórð tengdaföður sinn.

Eitt langar mig að leiðrétta. Þórður var ekki Sunnlendingur, eins og fram kemur í greininni. Hann var Skagfirðingur í húð og hár, en foreldrar hans höfðu flust suður vegna fátæktar eða til að leita sér betri tækifæra í lífinu. Þórður fæddist reyndar að Minna-Mosfelli í Kjós árið 1863, en foreldrar hans Sigurður Bjarnason og Sigríður Hannesdóttir voru bæði Skagfirðingar og framættir þeirra að mestu úr Skagafirði og Húnaþingi. Það kemur þó fram í greininni að Þórður og Stephan G. Stephansson hafi verið systrasynir. Svo kemur heldur ekki fram í greininni, að Þórður var einnig á erlendum hvalveiðiskipum á sjómannsárum sínum.

Systrasynirnir Stephan G. og Þórður Sigurðsson voru greinilega steyptir í sama skagfirska mótinu. Þegar Stephan G. heimsótti Ísland bjó hann hjá frænda sínum Þórði. Amma mín, Sigríður Bertha Engel Þórðardóttir, minntist ávallt með ánægju þeirra gjafa sem hann hafði fært henni barnungri, t.d. mikils pappapáskaeggs, fullu að dýrindis sælgæti, sem hann færði henni er hún var nýstigin upp úr miklum veikindum.

Myndin efst frá 1890 sýnir skonnortur frá Gloucester í Massachusetts. En það voru einmitt skonnortur frá Gloucester við Boston, sem Þórður Sigurðsson stundaði lúðuveiðar á frá Dýrafirði á sama tíma og myndirnar voru teknar. Ég sé að Þjóðminjasafnið er með spurningarlista í gangi um lúðuveiðar og -verkun (sjá hér). Safnið hefði líklegast átt að vera úti heldur fyrr.

Neðri myndin aths: Sama myndin af langafa mínum (t.h.) og birtist í Sjómanninum hékk ávallt í stofunni hjá Sigríði Berthu, ömmu minni, og afa Vilhelm á Hringbrautinni. Margir í ættgarði ömmu fengu hana að láni til eftirtöku. Er amma mín lést árið 1998 var myndin ekki lengur í íbúð hennar. Ef einhver ættingja minna eða aðrir hafa fengið myndina lánaða hjá ömmu, langar mig vinsamlegast að biðja viðkomandi að skila henni til móður minnar.

Mínir bræður, víðar er fátæktin en á Íslandi

 

Síra Ólafur Egilsson prestur að Ofanleiti í Vestmannaeyjum (1564-1639) var einn þeirra Íslendinga sem mannræningjar námu á brott á hinn hrottalegasta hátt árið 1627. Mannrán sjóræningja frá Alsírsborg var ekki aðeins aðferð til að ná í þræla og ambáttir. Leikurinn var einnig gerður til þess að reyna að krefjast lausnargjalds. Þetta var ekkert annað en fjárkúgun á fólki sem þótti vænna um mannslíf en mönnum þótti í Norður-Afríku. Sumir sjóræningjanna voru Norðurevrópumenn, t.d. Hollendingar sem sjálfum hafði verið rænt og sem höfðu snúist/eða verið beygðir til Íslam. Þess vegna var síra Ólafur settur á skipsfjöl í Salé, ári eftir að hann kom í Barabaríið. Skipið sigldi  til hafnarborgarinnar Livorno í Toscana á Norður-Ítalíu. Ólafur var talin vænlegastur Íslendinganna til að koma skilaboðum um lausnargjaldskröfu til réttra aðila.

Hluti af ristu eftir Jan Luykens í bók Pierre Dans Pierre. Historie van Barbaryen, en des zelfs zee-roovers, 2 delen. Amsterdam: Jan Claesz ten Hoorn, 1684. Hægt er að stækka myndina mikið með því að klikka á hana, og sjá hana alla hér í boði Fornleifs.

 

Reisubók Séra Ólafs var gefin var út í danskri þýðingu árið 1741 og síðar á íslensku í Höfn. Hún er til í fjölmörgum afritum og er frábær heimild um mannránin á Íslandi, dvöl Íslendinganna í Barabaríinu, en sömuleiðis vitnisburður af ferð Ólafs frá Salé til Íslands, sem og af gífurlega glöggu auga prestsins. Ég hef margoft lesið bókina í ágætri útgáfu Sverris Kristjánssonar sem kom út hjá AB árið 1969, sömuleiðis sum handritin, og dönsku útgáfuna frá 1651. Sumar lýsingar síra Ólafs eru mér eftirminnilegri en aðrar. Þótt Reisubókin sé stutt finnst mér ég alltaf vera að uppgötva nýja hluti í hvert sinn sem ég les frásögnina.

Livorno

Ég held mikið upp á lýsingunni á ferð hans frá Salé (nú í Marokkó), sem tók lengri tíma en ætlað varð þar sem sjóræningjar eltu skipið og skipstjórnaði hörfaði allt austur til Möltu. Áhöfn og farþegar urðu vatnslausir og urðu að leita lands til að finna sér vatn.Ólafur lýsir ferðafélögum sínum þannig:

Fyrst voru þar á þeir Italiani vij, Gyðingar iiij, hverjir mér gáfu nokkra brauðmola stundum, item iiij Engelskir, iiij Spanskir, v Franskir, og þá óttaðist eg, því þeir sáu jafnan súrt upp á mig, item v Þýskir með mínum förunaut. 

Það bætti enn í hræðsluna og hremmingar síra Ólafs, þó svo að súrir Frakkar væru alveg nóg. Skipið var einnig sett í sóttkví og er lýsing Ólafs sú fyrsta sem til er af þeirri aðgerð í sögu Evrópu. Íslendingar eru alltaf á staðnum. Loks komst Ólafur í land í fríföninni Livorno, sem hann kallaði Legor (þ.e. Leghorn sem var annað nafn borgarinnar sem Norðurevrópumenn kölluðu hana). Honum þótti mikið til borgarinnar koma, og fékk glorsoltinn vín epli og ost þegar hann komst í land eftir 6 daga á ytri höfninni í Livorno. Hann lýsir borginni vel, m.a. miklu "meistaraverki" sem fyrir augun bar: ­­

Þessu framar sá eg þar það meistaraverk, sem eg sá hvergi slíkt, hvað að voru iiij mannsmyndir steyptar af eiri, sem að svo sátu við einn stólpa af hvítum marmarasteini. Þær myndir voru í fjötrum af eyri. Stólpinn var ferskeyttur og sat einn við hvern flöt, og sáu því nær út sem lifandi menn, eftirmynd eins Tyrkja og þriggja hans sona, hverir eð kristninni höfðu stóran skaða gert, þeir eð voru að vexti sem risar, en sá hertogi sem þann stað byggði, vann þá í stríði, og lét svo steypa þeirra myndir til minningar, og hans mynd stendur upp yfir þeim með stóru sverði í hendi, og þar á múrnum eru settir Tyrkja hausar í kring, og svo rekinn stór gaddur í gegnum þau ofan í múrinn. Nú hljóðar ritningin, að ólukkan sú kom i yfir þá óguðlegu, sem þeir fyrirbúa þeim.

Stytta þessi stendur enn í dag í Livorno. Hún var gerð af Giovanni Bandini og Pietro Tacca á árunum 1617-1626 og sýnir Ferdinand I Medici greifa sem gerði Livorno af fríhöfn árið 1595. Gyðingar borgarinnar sem voru fjölmargir þökkuðu fyrir borgararéttindi sín með því að borga fyrir þetta mikla verk. Koparristan er eftir Stefano della Bella og er frá 1655.

 

Marseille

Ólafur ferðaðist frá Livorno til Marsaille og aftur var Ólafur í vanda:

Um kvöldið þess sama daga fékk eg hvergi hús í þeim stað allt til dagseturs. En eg bað með grátandi tárum vel í 20 stöðum. Á móti sjálfu dagsetri þá kom að mér ein kvinna, sem til mín talaði í réttri íslensku, þar eg sat með harmi hugar, sú sem sagðir: "Hvað ertú fyrir einn?". Eg ansaði og sagði: "Einn aumur Íslendur" Ertu Íslendur?" sagði hún, "svo kom með mér. Ég skal ljá þér hús í nótt. Eg er og svo íslend kvinna og svo herleidd." En þá ég kom í hennar hús, þá voru þar bæðir þýskir menn og engelskir, hverir að undirstóðu mín orð, og einn af þeim engelsku þekkti mig, sá eð var einn brillumakari. Þessi sagði, eg væri einn prestur af Íslandi. Þá skipaði hún mér strax út áf húsinu. Í því bili, þá hún tók til mín og vildi hrinda mér út af húsinu, þá uppvakti guð minn góður einn þýskan kaupmann. Sá gekk strax fram og upp frá drykkjuborðinu - því það var víndrykkjarhús - og lofaði að bítala fyrir mig mat og drykk, hús og sæng svo lengi sem ég væri í þeim stað.

Ég hef oft velt því fyrir mér hvort kráarmúttan íslenska hafi ekki í raun verið táknmál hjá síra Ólafi fyrir sjálfan djöfulinn, sem reyndi að lokka hann. Líklegast hefur hann í veruleikanum látið lokkast af portkonu og lent á porthúsi þar sem hann var ekki borgunarmaður fyrir neinu.

Þá má furðu sæta að Ólafi hafi tekist að ná til Íslands, aura- og allslausum, en á einhvern yfirnáttúrulegan hátt hitti hann ávallt gott fólk og gjafmilt sem hjálpaði honum í nauð og áfram áfram á ferð sinni. T.d. hinn hollenski kapteinn Caritas Hardspenner sem tók hann upp á arma sína í Marseille og sigldi með hann til Hollands á aðfangadag jóla 1628. Ferðin tók rúman mánuð. Ólafur segir frá:  

11 dögum fyrir Pálsdag missti ég um nóttina mína nærpeysu, hverja ég hafði þvegið  og upp í togin fest, hverja bátsfólkið niður sté um nóttina, þó óviljandi, svo eg þá ekki hefi eftir á mínum kropp, nema skyrtu gamla og lífstykki gamalt, í hverju ég var með fyrstu fangaður. Og strax þar eftir missti eg af hattinn af veðri. Þá gaf mér aftur annan hatt lítinn og gamlan minn frómi Caritas, og einn stýrimaður hálfa peysu gamla, en eg keypti hálfa sjálfur.

Í Kaupmannahöfn vildi Kristján 4. engu spandera á herleidda þegna frá Íslandi, sem nú voru fangar í Barbaríinu. Hann þurfti að nota hvern dúkat og eyri í hallir sínar og stríð. Hann fyrirskipaði því söfnun í kirkjum á Sjálandi og henni lauk ekki fyrr en 1635. Fé það sem þar safnaðist, sem og gjafir af Íslandi, voru sendar til mannræningjanna, sem að öllum líkindum hafa verið með vafasama umboðsmenn í Hollandi og Livorno sem tóku sér ríflega prósentu. Íslendingar voru leystir úr haldi fyrir um 4000 kýrverð eða 16.687 dali. Hinir útleystu voru þó aðeins 37 að tölu, en talið er að 300 Íslendingar hafi ekki snúið heim úr ánauðinni. Sumir vildu reyndar ekki snúa aftur, voru líklega af því kyni sem þykir allt betra annars staðar, sumir voru of dýrir, enn aðrir dauðir og snúnir til Íslam.  

Fyrir hina 300 Íslendinga voru aldrei manngjöld greidd. Þeir lágu óbættir hjá garði. Líkt og þeir rauðhæru kynlífþrælar sem hnepptar voru í þrældóm og fluttar til Íslands af norskum höldum, ef trúa skal DNA-fræðingum (sem ég geri aðeins mátulega). Konu sína, Ástu Þorsteinsdóttur, prests á Mosfelli, fékk Ólafur aftur úr Barbaríinu árið 1637, en þrjú börn þeirra urðu eftir. Síra Ólafur hefur örugglega andast í mikilli sorg. Ásta lifði mann sinn fram í háa elli. Ekki hefur sorgin verið henni minni.

Fleygust athugasemda síra Ólafs þykir mér: Mínir bræður, víðar er fátæktin en á Íslandi, sem hann lét flakka um lífið í Marseille. Þetta er eru orð sem enn eiga við og sem margir hálærðir prófessorar og herrar landsins hafa ekki skilið.

Flogið hátt

Grein þessi birtist árið 2008 í því ágæta riti Sagan Öll meðtitlinum "Flogið hátt lotið lágt".

 

Fimmtíu ár voru liðin síðastliðið sumar frá því að nokkuð sérstætt loftfar sást á sveimi yfir Íslandi. Þetta var mannaður loftbelgur og flug hans var hið fyrsta sem farið var á slíku fari yfir Íslandi. Flugferðin átti sér stað sunnudaginn 23. júní 1957 í tengslum við Flugdag sem Flugmálafélag Íslands hélt. Flugmálayfirvöld höfðu fengið tilboð um sýningu á loftbelgsflugi frá hollenskum hjónum, Jo og Nini Boesman, sem þá voru orðin heimsfræg fyrir lofbelgjaflug sín víða um lönd. Ákveðið var að bjóða hjónunum hingað og komu þau með lofbelginn Jules Verne, sem var nýkominn úr sinni fyrstu för. Lofbelgir þessa tíma voru gasbelgir, frábrugðnir þeim belgjum sem mest eru notaðir í dag, þar sem notast er við heitt loft sem er blásið inn í belginn með gasblásara. Reyndar var líka notast við heitt loft í fyrstu lofbelgina á 18. og 19. öld en oft tókst illa til og belgir áttu það til að hrapa til jarðar.

Lent við Korpúlfsstaði 

Gasbelgur eins og Jules Verne var eins og stór blaðra fyllt með vetni. Vetnið í belginn fékkst á Íslandi í Áburðarverksmiðjunni í Gufunesi. Gasbelgir þessa tíma voru umvafðir sterku, stórmöskva neti sem tengdist burðarlínunum sem karfan hékk í. Þegar landfestar voru leystar og sandpokar tæmdir, steig belgurinn fullur af vetni til himins eins og lögmál gera ráð fyrir. Ef belgfarar vildu til jarðar töppuðu þeir hins vegar smám saman vetni af belgnum. 

Flugbelgnum Jules Verne var flogið frá Reykjavíkurflugvelli og lent var á túninu við Korpúlfsstaði. Ekki var því um langa ferð að ræða. Mikilvægur þáttur við þetta flug var póstur sá sem mönnum bauðst að senda með belgnum. Áhugafólki um frímerki, sem var fleira þá en nú, bauðst að senda bréfkort eða ábyrgðarbréf með belgnum. Bréfin og kortin voru stimpluð með sérstökum stimplum, sem síðar skal vikið að. Þegar sérstöku pósthúsi ballónflugsins á Reykjavíkurflugvelli var lokað klukkan þrjú eftir hádegi og umslög og kort höfðu verið stimpluð, var þeim vandlega komið fyrir í 10 kg póstpoka sem var lokað og hann innsiglaður. Í honum voru 2.480 bréf samkvæmt frétt Morgunblaðsins tveimur dögum síðar.

Belgurinn flaug svo af stað í góðu veðri og sveif austur fyrir borgina með Boesman-hjónin prúðbúin undir flugsamfestingnum. Þegar loftbelgurinn lenti við Korpúlfsstaði var þar margmenni sem tók á móti belgnum og reyndi að hemja hann þegar hann lenti. Allt gekk vel í þessari fyrstu belgför á Íslandi. Póstritari frá Pósti og síma fór með póstsekkinn að pósthúsinu að Brúarlandi í Mosfellssveit og voru kort og bréf, sem hollensku hjónin höfðu haft milli fóta sinna í mjög lítilli körfu belgsins, stimpluð móttökustimpli, og aftur í Reykjavík áður en bréfin voru send móttakanda.

Hollendingarnir fljúgandi

Boesmann hjónin, Jo (1914-1976), sem einnig kallaði sig Jan, John og Johan og Nini (fædd Visscher, 1918, andaðist 2.júní 2009), höfðu bæði flogið síðan á fjórða áratugnum. Reyndar flaug Jo ekki mikið á stríðsárunum. Hann var gyðingur og þurfti því að fara í felur. Hann hafði fyrst flogið loftbelg árið 1934 og hún árið 1937. Eftir stríð giftust Jo og Nini og fóru hjónin víða og flugu mismunandi flugbelgjum í fjölda landa. Oft var flug þeirra fyrsta flugbelgsflug sem

 

 

Mynd 1. Loftbelgurinn Jules Verne tilbúinn til brottfarar á Reykjavíkurflugvelli. Sjóklæðagerðin og Belgjagerðin höfðu greinilega keypt sér góða auglýsingu á belgnum. Ljósm. Erla Vilhelmsdóttir.

Mynd 2.  Loftbelgurinn Jules Verne, með einkennisstafina OO-BGX, stígur til himins frá Reykjavíkurflugvelli. Belgurinn var búinn til í Belgíu hjá lofbelgjagerð Albert van den Bembdens og var fyrst skráður 31. maí 1957. Í körfunni standa Boesman hjónin prúðbúin að því virðist [Þetta er reyndar faðir minn heitinn sem boðið var í prufuferð með frú Nini Boesman]. Ljósm. Erla Vilhelmsdóttir.

flogið var í þessum löndum. Þannig voru þau fyrst til að fljúga lofbelg yfir Grikklandi árið 1952, á Jamaíku 1953, í Súrínam 1955, Suður-Afríku 1958, í Ísrael og Írak árið 1959, Malí 1963, Pakistan 1964, Júgóslavíu 1967 og Marokkó 1968. Á ferli sínum sem kapteinar á belgjum, fóru þau því víða og gaf Jo Boesman út þrjár bækur um ævintýri sín og flugbelgjaflug t.d. Wij waren en de Wolken (Við vorum í skýjunum) og seinni útgáfa þeirrar bókar Luchtic Avontuur (Ævintýri í loftinu). Löngu eftir dauða hans var gefin út bókin Gedragen door de Wind (Á valdi vindsins) (1990) sem fjallar um 50 ára feril Nini Boesman, sem enn er á lífi. Bæði hjónin teljast til fremstu belgfara 20. aldarinnar.

Kaffiboð var munaður 

Mér sem er höfundur þessarar greinar og fæddur þremur árum eftir að þetta fyrsta ballónflug átti sér stað, þótti ávallt gaman að heyra um og skoða myndir frá ballónfluginu árið 1957 í myndaalbúmi foreldra minna. Faðir minn hafði, sökum þess að hann var ættaður frá Hollandi, komist í samband við ballónfarana og lenti í því að greiða götu þeirra og uppvarta þá á ýmsan hátt og varð úr því nokkuð amstur, enda ævintýrafólk oft fyrirferðarmikið. Myndir þær sem fylgja þessari grein voru allar teknar af móður minni og föður. Eins og fram kemur var ballónförunum boðið í íslenskt kaffiboð með tertum, smákökum og öllu tilheyrandi. Í Hollandi þekktust ekki slík kaffiboð og -borð á þessum tíma. Allt var enn skammtað og Hollendingar voru lengi of fátækir eftir Síðari heimsstyrjöld til að leyfa sér slíkan munað. Kökurnar féllu greinilega flugbelgsförum í geð og var ein rjómaterta móður minnar skreytt með mynd af lofbelgnum.

Mynd 3. Frá vinstri sitja Jacques Deminent vinur og samstarfsmaður Boesman hjónanna í Haag, Jo Boesman, standandi er móðir höfundar sem býður kaffi og kökur og til hægri við hana situr Nini Boesman. Ein hnallþóran var skreytt með mynd af loftbelgnum Jules Verne. Ljósm. Vilhjálmur Vilhjálmsson.

Grunsamlegur Ballónpóstur

Hinn 8. febrúar 1958 skrifaði Jónas Hallgrímsson (1910-1975) forstöðumaður Manntalsskrifstofunnar í Reykjavík og frímerkjafræðingur einn af sínum mörgu frímerkjapistlum í Morgunblaðið. Fyrirsögn greinarinnar í þetta sinn var hins vegar aðeins frábrugðin því sem menn áttu að venjast í fáguðum frímerkjapistlum Jónasar: „Íslenzkur ‘ballón-póstur´ falsaður" stóð þar:

„Þess hefur orði vart hjá bresku fyrirtæki, sem sérstaklega er þekkt vegna sölu alls konar flugfrímerkja og umslags sem send hafa verið með sérstökum flugferðum, að það hefur haft á boðstólum póstkort sem á er stimplað, að þau hafi verið send með loftbelg þeim, er hóf sig til flugs á Reykjavíkurflugvelli 23. júní 1953 og tók með sér takmarkað magn af pósti ... Verð þessara póstkorti hjá fyrirtæki þessu er aðeins 15 shillings, en vitað er að verð þeirra bréfa, sem send voru með loftbelgnum fór ört hækkandi skömmu eftir að flugið átti sér stað og hafa umslög þessi komist í allhátt verð og að undanförnu verið seld á 350 kr. stykkið. -  Óneitanlega vakti það athygli manna, að komast að því hvernig þessu var háttað og skrifaði því safnari hér í bænum fyrirtæki þessu og bað um að senda sér eitt „ballón" umslag, en fékk það svar, að umslög þau sem send voru með loftbelgnum væru ekki fáanleg, en í stað þess var honum sent póstkort það er hér birtist mynd af, en það sem það sem strax vakti athygli, var það að í fyrsta lagi var kortið stimplað með venjulegum Reykjavíkur stimpli og dagsetningin í honum  - 26.6.1957 -  en eins og áður segir var haldinn flugdagur Flugmálafélagsins 23. júní 1957."

Skrýtin póstkort 

Ekki var nema von að Jónas frímerkjafræðingur hafi klórað sér í höfðinu þegar hann sá þessi skrýtnu póstkort. Til að fá stimpluð ábyrgðarbréf og póstkort á Reykjavíkurflugvelli þann 23. júní 1957 urðu menn að setja minnst 25 krónur á ábyrgðabréfið og 90 aura á póstkortin sín. Bréfin voru stimpluð með póststimpli Flugdags á Reykjavíkurflugvelli á framhlið en á bakhlið með póststimpli pósthúsanna á Brúarlandi og í Reykjavík.

Á framhlið bréfanna var einnig sérstakur sporöskjulaga stimpill lofbelgsfaranna, sem á stóð „The Hague Balloon-Club Holland, on board of the freeballon „Jules Verne", Ballooncomm[ander]. John Boesman." Á kortinu sem hægt var að kaupa í Lundúnum, var aðeins póststimpill pósthússins í Reykjavík með dagssetningunni 27.6. 1958, en engir stimplar á bakhlið eins og á bréfunum frá 23.júní. Á póstkortunum sem voru til sölu á 15 shillinga voru hvorki 25 kr. eða 90 aurar í frímerkjum. En þau báru hins vegar stimpil Jo Bosesmans, sem hafði verið notaður þann 23. júní, en þar fyrir utan var stimpill, sem á stendur: FLUG  MALAFELAG  ISLANDS: FIRST FLIGHT BY DUTCH BALLOON: Pilots: John & Nini Boesman, REYKJAVIK - 1957.

Mynd 4. Stimplar ballónflugsins. Hinn opinberi (neðst) og stimpill sem notaður var á fölsuð umslög sem seld voru í London. Báða stimplana stimpluðu Boesman-hjónin í gestabók í Reykjavík 26. júní 1957

Ef þessi grunsamlegu kort, sem Jónas Hallgrímsson bar réttilega brigður á eru skoðuð nánar, er augljóst að einhverjir hafa reynt að gera sér belgflugið að féþúfu með vafasömum hætti. Vafalaust voru það Boesmann hjónin sjálf. Póstkortin bera stimpil þeirra, sem þau ein höfðu undir höndum, og íslenskan á einum stimplanna bendir ekki til þess að Íslendingur hafi staðið að gerð þessara korta.

Alvarlegt mál 

Þessi póstkort, sem enn eru á markaðnum, og sem valda því að menn erlendis og á veraldarvefnum telja ranglega að fyrsta flug loftbelgs á Íslandi hafi átt sér stað 26. júní 1957, en ekki þann 23. júní, bera oft myndir af þeim hjónum. Slík kort hafa vart verið til í miklum mæli á Íslandi og er því afar ólíklegt að aðrir en Boesman hjónin sjálf hafi verið að reyna að drýgja tekjurnar með minjagripasölu þessari.

Jónas Hallgrímsson hvatti árið 1958 yfirvöld til að rannsaka þessi dularfullu umslög og hann orðaði áskorun sína þannig: „Það gefur því auga leið, að um alvarleg vörusvik er að ræða eða jafnvel fölsun á verðmætum og vil ég eindregið vara safnara við að kaupa ekki þessi póstkort þótt þeir hafi tækifæri til ...Vegna þessa atburðar, ættu þeir aðilar sem að þessu „ballón" flugi stóðu, t.d. Flugmálafélag Íslands og póststjórnin, að taka þetta mál til rækilegrar rannsóknar og fá úr því skorið hvaðan þessi póstkort hafa borizt á frímerkjamarkað erlendis". 

Ekki mun það hafa gerst svo kunnugt sé. Þetta mál var reyndar smámál miðað við frímerkjamisferlismálið sem kom upp árið 1960. Nokkrir starfsmenn Pósts og Síma urðu þá uppvísir að því að taka gömul frímerki í stórum stíl úr geymslum Póstsins. Það mál var, þótt alvarlegt væri, ekki aðalskandallinn á Íslandi árið 1960. SÍS málið svokallaða var í algleymingi og var það meira að vöxtum en rauður loftbelgur og nokkur umslög.

Mynd 5. Tveir menn halda á póstpokanum sem flogið var með í lofbelgnum. Pokinn innihélt umslög heiðvirðra póstáhugamanna og -safnara, sem sáu fram á skjótan gróða af umslögum sínum sem send voru með loftbelgnum. Á þessum tíma þótti frímerkjasöfnum hollt og gagnlegt tómstundargaman, sem menn brostu ekki að eins og oft er gert er í dag. Sumir gerðu sér þá grillu að frímerki ættu eftir að verða góð fjárfesting, sérstaklega örfá umslög sem höfðu verið send í fyrstu ferð lofbelgs á Íslandi. Ljósm. Erla Vilhelmsdóttir.

 

Mynd 6. Starfsmaður Pósts og Síma heldur á innsigluðum poka með bréfum og kortum sem send voru með lofbelgnum. Árið 1960 var þessi og aðrir starfsmenn Pósts og staðnir að misferli með frímerki úr safni Póstsþjónustunnar. Hinir seku voru dæmdir í fangelsi og háar fjársektir fyrir að hafa stungið gömlum og fágætum frímerkjum, sem geymd voru í læstum skáp, í eigin frímerkjasöfn eða selt þau. Ljósm Erla Vilhelmsdóttir.

Mynd 7. Loftbelgurinn nýlentur á Korpúlfsstaðatúni. Nini Boesman situr i körfunni og til vinstri við hana standa Jacques Deminent og Jo Boesman. Maðurinn með hattinn er starfsmaður Pósts og Síma. Ljósmynd Erla Vilhelmsdóttir.

Minnisstæð för

Hvað sem líður misferli með umslög og frímerki flugdaginn árið 1957, var ferð Boesman-hjónanna þeim minnisstæð. Nini Boesman gefur litríka lýsingu af því sem gerðist á Íslandi í endurminningum sínum sem gefnar voru út. Hún greinir þar frá flugi belgsins á flugdeginum og segist hafa verið í lofbelgnum Marco Polo, sem er misminni. Hún lýsir aðdragandanum og ferðinni og vandamálum við að fylla belginn með vetni frá Gufunesi, því ekki voru til nægilega mörg gashylki í Gufunesi til að fylla hann í einni umferð.

Hún minnist þess að Agnar Kofoed Hansen flugmálastjóri hafi boðið þeim belgflugshjónum í flugferð í Cessnunni sinni til að sýna þeim landslagið fyrir flugferðina. Hún lýsir Reykjavík úr lofti sem stórri litríkri blikkdós, þar sem sum þökin voru máluð ljósblá, önnur rauð, gul eða græn. Fólk vinkaði til hennar frá svölum sínum og húsþökum og hrópaði eitthvað sem Nini Boesman túlkaði sem „góða ferð".

Fúlskeggjaður villimaður 

En eitthvað hafa minningar hennar verið komnar á loft 32 árum eftir flugið. Hún lýsir lendingunni og segið að það hafi fyrstur komið á vettvang maður, með langt og mikið skegg. Hún hélt að hér væri kominn einhver villimaður og vissi ekki hvað á sig stóð veðrið. Svo tók sá skeggjaði til máls og tilkynnti henni á fínni ensku, að hún væri lent í landi Þingvalla, þar sem Alþingi hefði verið stofnað árið 930. Sá skeggjaði hafði verið í Kína í áraraðir en var nú sestur í helgan stein sem bóndi og umsjónamaður lítillar kirkju.

Sá skeggjaði gæti hafa verið sr. Jóhann Hannesson síðar prófessor við guðfræðideild Háskóla Íslands (1910-1976), sem var þjóðgarðsvörður á þessum tíma. Hann hafði verið trúboði í Kína og var með snyrtilegt skegg, en var langt frá því að geta talist villimannlegur. Ætlunin hafði verið að reyna að komast til Þingvalla, en belgurinn komst ekki lengra en til Korpúlfsstaða, þar sem hann lenti heilu og höldnu eftir tveggja og hálfs tíma flug. Þar var þegar saman komið margmenni er belgurinn lenti. Nini Boeseman lýsir því svo hvernig hinn skeggjaði maður létti henni biðina þangað til að bílar komu aðvífandi. Fyrstur á staðinn var „póstmeistarinn" sem spurði: „hvar er pósturinn"? og frú Nini Boesman segist hafa hafið póstpokann sigursællega á loft og fengið rembingskoss fyrir af póstmeistaranum, sem spurði hvor að ekki væri allt í lagi um borð. Hann ku svo hafa dregið fram flösku af ákavíti og hellt á mannskapinn sem skálaði fyrir ferðinni. Svona er sagan auðvitað skemmtilegri, þótt margt af því sem frú Boesman man sé greinilega misminni eða hreinar ýkjur.

Hvað varð svo um belginn Jules Verne? Hann breytti um nafn eftir hentugleikum en gekk einatt undir gælunafninu Le Tomate, eða tómaturinn. Hann var tekinn af skrá árið 1973 og var þá kallaður Pirelli þar sem hann flaug fyrir samnefnt dekkjafyrirtæki. 

Mynd 8. Loftbelgurinn nýlentur á Korpúlfsstaðatúni og margmenni tekur á móti honum. Ljósm. Erla Vilhelmsdóttir.

TF-HOT

Löngu síðar, eða 1972, var mönnuðum lofbelg aftur flogið á Íslandi. Það gerði ungur maður sem á menntaskólaárum sínum í Hamrahlíð hafði gert tilraunir með lofbelgi og geimflaug. Geimflaugin fór reyndar hvergi, þar sem geimflugasmiðirnir höfðu ruglast á tommum og sentímetrum á breidd eldsneytistanks flaugarinnar. Holberg Másson, einn geimskotsmanna, sem flaug loftbelg á Sandskeiði árið 1972 keypti síðar almennilegan flugbelg frá Bretlandseyjum árið 1976 og flaug mikið með farþega sumarið 1976. Meðal annars gafst mönnum möguleiki á því að fara í loftferðir með loftbelgnum TF-HOT á útihátíð við Úlfljótsvatn. Belgurinn var heitaloftsbelgur og því mjög frábrugðinn belgnum Jules Verne sem flogið var hér sumarið 1957. Reyndar var breskur belgfari, Dunnington að nafni, um tíma búinn að ræna heiðrinum af Holberg Mássyni, en þóttist hann vera fyrsti maður sem flaug heitalofts loftbelg á Íslandi árið 1988.

Hassi smyglað með loftbelg 

En ekki var önnur kynslóð loftbelgja á Íslandi laus við skandal frekar en sú fyrsta, en það mál var miklu alvarlegra en nokkur frímerki og fölsuð fyrstadagsumslög. Eigandi belgsins TF-HOT, Holberg Másson, sem einnig reyndi við heimsmet i lofbelgsflugi í Bandaríkjunum, smyglaði hassi með lofbelg sem hann flutti inn frá Bandaríkjunum til Íslands. Síðar, þegar þessi loftbelgsfari var búinn að afplána dóm sinn, varð hann fyrsti maðurinn á Íslandi til að tengjast tölvuneti og var reyndar líka frumkvöðull í pappírslausum viðskiptum fyrirtækja á Íslandi. Slíkar aðgerðir hafa síðan hafið sig í ólýsanlegar hæðir. Kannski eru miklu fleiri Íslendingar komnir í hörku belgflug án þess vita það. En ef menn eru í vímu í háloftunum er það vonandi frekar út af fegurð landsins en vegna kynlegra efna.

Síðastliðið sumar var flogið með lofbelg á norðanverðu landinu, til dæmis við hvalaskoðun, og þykir þetta greinilega ekkert nýmæli lengur. Sumarið 2002 var hér á landi svissneskur hópur frá verkfræðistofu með grænan belg sem þeir flugu um allt land (hægt er að skoða myndir þeirra á veraldarvefnum: http://www.inserto.ch/ballon/20022006/index.html# [Hlekkurinn er ekki lengur virkur], þar sem líka er hægt að lesa greinagerð þeirra um ferðina).

Eitt hinna löglegu "fyrstadagsumslaga" frá 23.6.1957. Geðþóttaákvörðun póstmeistara í Reykjavík réði því að flugpósturinn sem flaug í loftbelgnum yrðu að vera frímerkt sem ábyrgðarpóstur. Hér hefur sendandinn fengið Nini Boesman til að árita umslagið sem flaug með flugbelgnum.

Hvalasaga - 1. hluti

Einn af merkari fornleifauppgröftrum síðari ára á Íslandi eru rannsóknir dr. Ragnars Edvardssonar á rústum hvalveiðistöðvar frá 17. öld á Ströndum. Ragnar hefur rannsakað rústir hvalveiðiverstöðvar og lýsisbræðslu á Strákatanga í Steingrímsfirði, (sem er að finna í Hveravík í norðanverðum firðinum gegnt Hólmavík). Ragnar hefur sömuleiðis unnið frumrannsókn á rústum hvalveiðistöðva í Strákey og í Kóngsey, sem eru norður af Steingrímsfirði. Rannsóknirnar varpa skíru ljósi á verslunar- og iðnaðarsögu Íslands. Sögu hvalveiða er einnig mikill akkur af rannsóknum Ragnars. 

Ég set hér hlekki í rannsóknarskýrslur Ragnars svo menn geti kynnt sér þessar merku rannsóknir hans og félaga hans árin 2007, 2008, 2009, 2010 og 2012.

Lýsisbræðsla á Strákatanga

Á Strákatanga fundust vel vaðveittar rústir lýsisbræðsluofns. Engum vafa er undirorpið að hann er byggður af hollenskum hvalföngurum. Tígulsteinninn í honum er greinilega hollenskur, einnig minni forngripir sem fundust þeim húsarústum sem rannsakaðar voru. Reyndar telur Ragnar að mögulegt sé að Baskar hafi einnig verið þarna á ferðinni. Það þykir mér frekar ólíklegt út frá þeim forngripum sem fundist hafa á Stráka. En ekki ætla ég að útiloka ég það, þar sem baskneskir hvalveiðimenn kenndu Hollendingum hvalveiðar og hollenskar útgerðir höfðu í byrjun 17. aldar oft baskneskar áhafnir eða baskneska sjómenn um borð á skipum sínum.  Íslenskir annálar greina hins vegar frá hvalveiðum Baska frá Spáni við Íslandsstrendur upp úr 1610 og frá baskneskum hvalveiðiskipum. Önnur heimild, Íslandskort frá 1706 (í útgáfu á Blefken sem prentuð var í Leyden í Hollandi), upplýsir að Baskar hafi verið við hvalveiðar við Ísland árið 1613. Það hefur verið til umræðu áður á Fornleifi.

Bræðsluofninum á Strákatanga svipar mjög til bræðsluofns sem rannsakaður var á 8. áratug síðustu aldar á Spitzbergen. Í Gautavík í Berufirði hefur einnig verið rannsakaður hollenskur lýsisbræðsluofn. Óvíst er þó hvort hann hefur verið notaður til bræðslu á hvalspiki.

Þessi ofn var rannsakaður af hollenskum fornleifafræðingum á Smeerenburg-tanga á Amsterdameyju á Spitzbergen á 8. og 9. áratug síðustu aldar. Hann er sömu gerðar og ofninn sem rannsakaður var á Strákatanga. Úr gein Louwrens Hacquebords um rústirnar í bókinni Walvisvaart in de Gouden Eeuw (Amsterdam 1988). Hvalveiðistöðin á Strákatanga var lítil miðað við stöðina á Spitzbergen. 

Fornleifafræðingarnir hollensku, sem rannsökuðu hvalveiðistöðina í Smeerenburg á Spitzbergen á 8. áratug síðustu aldar, gerðu sér í hugarlund að brennsluofninn sem þeir rannsökuðu við erfiðar aðstæður hefði verið byggður upp á þennan hátt:

Svona ímynda menn sér að ofninn á Smeerenberg hafi verið byggður. Úr grein Louwrens Hacquebords um rústirnar í bókinni Walvisvaart in de Gouden Eeuw (Amsterdam 1988). Eins og sjá má voru þetta stórar hlóðir sem á var sett stór ketill, þar sem spikið bar brætt. Eldsneytinu var ýtt inn um bogamynduð göng, sem mér sýnist vera samanfallin, en annars vel varðveitt á ofninum á Strákatanga.

Einnig er til fjöldi málverka og prentmynda frá 17. og 18. öld sem sýnir spikbræðslu Hollendinga, annars vegar í Hollandi og hins vegar í Norðurhöfum.

Þar að auki eru húsin á Strákatanga sem Ragnar og samstarfsmenn hans hafa rannsakað mjög svipuð húsakynnum Hollendinga á hvalveiðistöðvum þeirra í Norðuríshafinu.  Gólf sumra húsanna í hvalverstöðvum Hollendinga voru lögð tígulsteinum.

 Hús á Strákatanga með gólfi lögðu tígulsteinum (efri mynd). Húsið er frá fyrri hluta 17. aldar, en sams konar gólf fannst í rústum stórrar byggingar frá sama tíma á Smeerenburg á Spitzbergen.

 

Hugmynd Ragnars Edvardssonar um húsaskipan á Strákatanga:

 

Leifar eftir baskneskar hvalveiðar hafa enn ekki fundist á Íslandi?

Hugsanlega má vera að bræðsluofn að gerð Baska sé að finna undir hollenska ofninum á Strákatanga.  Hann væri þá meira í líkingu við þá ofna sem fundist hafa á Penny Island í Red Bay á Nýfundnalandi, þar sem Baskar höfðu hvalstöðvar þegar á 16 öld. Kanadamenn hafa gert hvalveiðiminjum Baska í Rauðuvík hátt undir höfði og voru minjarnar og staðurinn settar á heimsminjaskrá UNESCOs árið 2013. Hugsanlega gera Íslendingar sögu annarra þjóða við Ísland eins vel, en  miðað við þær heimalningslegu áherslur sem Íslendingar hafa lagt áherslu á til útnefningar á Heimsminjaskrá er ólíklegt að hinn merki minjastaður Strákatangi fari á þá skrá í bráð, þó svo að hvalveiðar Baska og Hollendinga hafi verið ein mesta byltingin í veiðum við Strendur Íslands.

Lýsisbræðsluofnar Baska á Penny Island voru miklu minni en ofnar Hollendinga og af annarri gerð. Ef þannig ofnar finnast einhvern tíman á Íslandi, höfum við fornleifar sem styðja ritheimildir um Baska. Enn sem komið er sýna fornleifar ekki þau tengsl. Það er hins vegar aðeins tímaspursmál að slíka minjar finnist.

 

 Svona ímynda menn sér að basknesku ofnarnir á Penny Islands hafa litið út, en miðað við upplýsingar af fundarstað, er þetta oftúlkun. 

Til þess að ég sé sæmilega fullviss um að hvalveiðistöð sem grafin er upp á Íslandi hafi verið undir stjórn Baska, verða forngripirnir að vera frá Baskalandi, þ.e. Spáni eða t.d. Frakklandi. Í því forngripameni sem fundist hefur á Strákatanga er ekkert sem bendir til Baksa, hvorki leirker né aðrir gripir. Á Spitzbergen, hafa hins vegar fundist spænskir diskar og krukkur, en það er hins vegar ekki mjög óeðlilegt, því hollendingar fluttu unn leirker frá Spáni.

Þessa færslu er vart hægt að enda nema með tilvitnun í meistaralegt en hvalræðislegt prumpurraggae eftir Ómar Ragnarsson, föðurbróður Ragnars Edvardssonar. Ómar lýsir þar raunum sínum eftir kynni sín af hinum umdeilda bjór Hvalnum, sem mun innihalda vel soðnar iðraleifar. Pempíur og nöldurkerlingar nútímans, sem fárast yfir hvaða bakteríu sem er, ættu þá að vita hvað sett er í ostinn sem þær borða svo ekki sé talað um jógúrtina, sem byggð er upp af bakteríum sem danskt fyrirtæki ræktar eftir að hafa safnað þeim úr bleyjum kornabarna á dönskum spítölum:

Kvalinn eftir Hvalinn

Hvalaiðra beiskan bjór

í bland með skötu kæstri

ákaft  bergði og svo fór

með útkomunni glæstri

á klósett eftir þetta þjór 

með þarmalúðrablæstri. 

 

Vínþolið, það var að bila, -  

veifað gulu spjaldi, -

orðið nærri að aldurtila

og gegn dýru gjaldi,

þarmabjór hann þurfti að skila

í þarmainnihaldi.

(Ómar Ragnarsson, 2014)

Eimskipasaga

Ljósm. höfundur.

Saga Eimskipafélags Íslands eftir Guðmund Magnússon kom aftur út í gær. Guðmundur, sem nú er aftur orðinn blaðamaður á Morgunblaðinu, var eitt sinn Þjóðminjavörður Íslands, og var einn af þeim betri í því starfi. Þessa grein, sem tengist Eimskipafélaginu og mörgum örðum skipafélögum, birti ég fyrst árið 2008, en birti hana hér aftur með afmæliskveðjum til skipafélagsins sem flutti bróðurpartinn af því sem faðir minn flutti til landsins meðan hann var heildsali um 35 ára skeið.

Ég man eftir ófáum ferðum mínum með föður mínum í Eimskipafélagshúsið, þar sem við fórum með gömlu lyftunni upp á stóra skrifstofu, þar sem faðir minn fékk pappíra sem voru stimplaðir og svo var farið í bankann og upp í Arnarhvál til að fá aðra stimpla og stundum líka á Tollpóststofuna til að fá enn fleiri stimpla. Svo var náð í vörur og ók Hallgrímur nokkur frá Sendibílastöðinni Þröstum fyrir föður minn. Hallgrímur var frændi Ólafs Ragnars Grímssonar. Hallgrímur keðjureykti London Docks vindlinga, sem ég "reykti" glaður óbeint þegar ég fékk að hjálpa til við að aka út vörum í verslanir. Í Eimskipafélagshúsinu fór ég líka stundum til rakarans sem þar var.

Ekki er ég viss um að Guðmundur Magnússon hafi þessa sögu frá 1940 með í bók sinni, þó hún varði lítillega Eimskipafélagið:

 

5. febrúar árið 1940 fór Valerie Neumann, 65 ára (f. 13.10. 1874) kona í Vín Austurríki, í sendiráð Dana í Vín og sótti um 14 daga landvistarleyfi í Danmörku, til þess að bíða þar eftir skipi til Íslands. Erindi hennar var sent til útlendingadeildar Ríkislögreglunnar í Kaupmannahöfn, sem hafði samband við skipafélög sem sigldu á Ísland.

Danska skipafélagið DFDS upplýsti, að ekki yrði siglt í bráð til Íslands, þar sem hætta væri á því að skip félagsins yrðu tekin af Bretum og færð til hafnar á Bretlandseyjum, sérstaklega ef "þýskir þegnar" væru um borð.  Danska lögreglan fór annars með umsókn Valerie Neumann sem umsókn gyðings og færði hana inn í skýrslur sem Valeire Sara Neumann. Lögreglan gerði DFDS það ljóst að Valerie Neumann væri gyðingur frá Austurríki. Þýsk yfirvöld kröfðust þess að gyðingakonur bæru millinafnið Sara í skilríkjum sínum og karlar millinafnið Israel. Hún var líka afgreidd sem Valerie Sara Neumann í Danmörku.

Eimskipafélagið hf upplýsti, þegar mál Valerie Söru Neumann var borið undir það, að maður myndi gjarnan taka þýska ríkisborgara með á skipum sínum, ef þeir hefðu meðferðis vottorð frá breskum yfirvöldum. Eimskipafélagið vissi hins vegar vel að þýsk yfirvöld gáfu ekki út nein slík vottorð.

Danski lögreglufulltrúinn H. Krause, sem var nasisti og gyðingahatari, skrifaði í skýrslu sína um Valerie Neumann: "Það kom fram í máli félagsins að maður vildi helst vera laus við farþega sem kynnu að valda vandamálum eða seinkunum fyrir skipið".

Norðmenn neituðu líka Valerie Neumann um leyfi til að bíða eftir skipi til Íslands í Bergen.

 

"The Wonderland of Contrasts 1937": Ekkert er nýtt undir sólinni. Ljósmynd Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson. Myndin efst er einnig tekin af Vilhjálmi.

 

Nokkrum mánuðum síðar, eftir að Valerie Neumann ítrekaði umsókn sína og einnig fjölskylda hennar á Íslandi, maður systudóttur hennar Viktor Ernst Johanns von Urbantschitsch (Urbancic) sem var búinn að kaupa handa henni farmiða, var aftur haft samband við Eimskipafélag Íslands í Kaupmannahöfn. (Í skjölum danska sendiráðsins í Reykjavík og danska utanríkisráðuneytins var Viktor sagður systusonur Valerie, en hið rétt er að Valerie var systir Alfreds Grünbaum föður Melittu Urbancic, konu Viktors).

Eimskipafélagið upplýsti þann 5. apríl 1940 að það hefði verið svo mikið "Vrøvl" og erfiðleikar með bresk yfirvöld, svo það væri ekki hægt að leyfa frú Neumann að sigla, nema að hún fengi bresk vottorð og gildandi íslenskt landgönguleyfi. Í lögregluskrýrslu Ríkislögreglunnar dönsku kemur þetta fram

"Islands Eimskipafjelag, Strandgade 35, forkl. at man ikke har noget egentligt Forbud mod at medtage en saaden Passager, selv om man for saa vidt helst er fri, da det ved et Par enkelte tidligere Lejligheder har vist sig, at man faar en del "Vrøvl go Ubehageligheder med de engelsek Kontrebandemyndigheder", ja endog kan risikere af samme Grund at blive ført til engelsk Kontrolhavn. - Man vil kun medtage den. pgl., hvis hun forinden har en officiel britisk Attest, som sikrer hende "frit Lejde", og naturligvis mod gyldigt islandsk Indrejsevisum." 

Skrifstofa félagsins í Kaupmannahöfn upplýsti að siglt yrði þann 10. apríl og svo aftur 1. maí. Embættismaður við Ríkislögregluembættið, Troels Hoff, ákvað hins vegar sama dag, að Valerie Neumann fengi ekki leyfi til að dvelja í Danmörku.

Fjórum dögum síðar buðu Danir, svo að segja án nokkurrar mótspyrnu, þýsku herraþjóðina velkomna. Og já, ekki má gleyma því að Þjóðverjar, sem Íslendingar báru svo mikla virðingu fyrir, tóku Gullfoss traustataki í Kaupmannahöfn.

Valerie Neumann sat áfram í Vín og fjölskyldan á Íslandi var rukkuð um 31 íslenskar krónur fyrir símskeytakostnaði í bréfi dags. 28. nóvember 1940. Áður hafði danska forsætisráðuneytið minnt á þessa skuld í bréfi til Sendifulltrúa Íslands í Kaupmannahöfn.

Danir fengu peningana sína, eins og alltaf, og Eimskip losnaði við vandræði. Nasistar fengu Gullfoss og var skorsteinsmerki skipsins þeim líkast til að skapi.

Valerie Neumann var send í fangabúðirnar í Theresienstadt 21. eða 22. júlí 1942. Andlát hennar var skráð 9. ágúst 1944. Hvort hún hefur dáið þann dag eða verið send í útrýmingarbúðir, er óvíst.

Skömmu áður en Valerie andaðist höfðu nasistar búið til áróðurskvikmynd um ágæti þessara fangabúða í fyrir utan Prag. Í kvikmyndinni sést fólk í sparifötunum við ýmsa iðju. Flestir þeir sem þarna sjást voru sendir til útrýmingarbúðanna Auschwitz og Sobibor að loknum myndatökunum, m.a. kvikmyndagerðamaðurinn. Kvikmyndin sýnir gyðinga frá Austurríki, Hollandi, Danmörku, Austurríki og Tékkóslóvakíu.

Hér og hér eru tvö skeið úr áróðurskvikmyndinni frá Theresienstadt.

Viktor Urbancic, kona hans Melitta (f. Grünbaum) og fjölskylda í Reykjavík. Á flótta undan hakakrossinum varð annar slíkur, íslenskur, á vegi þeirra. Hefði Eimskipafélagið og aðrir aðilar verið sveigjanlegri, hefði frú Valerie Neumann, móðursystir Melittu, hugsanlega verið með þeim á myndinni. Móðir Melittu, Ilma, andaðist í Theresienstadt í janúar 1943.

Quisling ráðlagði Hitler að hertaka Ísland

Bæði Gunnar Gunnarsson og Guðmundur Kamban voru meðlimir í "nasistamenningar-samkundunni" Nordische Gesellschaft. Verndari þess félagsskapar var Alfred Rosenberg einn helsti hugmyndafræðingur nasista í gyðingahatrinu sem á endanum leiddi til helfararinnar.

Gunnar Gunnarsson kemur af fundi hjá Hitler árið 1940. Með honum er böðull gyðinga í Eystrasaltslöndunum Hinrich Lohse, kallaður Slátrarinn frá Riga. Hann var í mörg ár einn nánasti samstarfsmaður Rosenbergs í að æsa upp gyðingahatrið í Þýskalandi. 

Ekki er hægt að sýkna nokkurn þann sem var meðlimur í Nordische Gesellschaft af gyðingahatri eða nasisma. Það reynir þó Sveinn Einarsson í nýrri bók sinni um Kamban, sem var einnig merkilegt skáld og kalkúnasérfræðingur, en sem rýrði arfleifð sína með nánum tengslum sínum við nasismann. Sveinn Einarsson notar ekki allar tiltækar heimildir til að gera lífi Kambans fyllileg skil. Það verður að teljast vafasöm sagnfræði og rýrir það annars gott verk Sveins til muna.

Fyrir nokkrum dögum voru dagbókarbrot (lausblöðungar) Alfreds Rosenbergs sem "týndust" eftir Nürnberg-réttarhöldin sett á netið af U.S. Holocaust Memorial Museum (USHMM) í Washington. Rosenberg var í þeim réttarhöldum dæmdur til dauða og hengdur í árið 1946. Lengi var vitað að Robert Kempner, einn saksóknara Bandaríkjamanna við Nürnberg-réttarhöldin, fékk leyfi til að taka meginþorra dagbókablaða Rosenbergs með sér heim til rannsókna að réttarhöldunum liðnum.

 

Róbert Kempner var gyðingarættar og fæddur í Þýskalandi. Hann var fjarskyldur Alfred Kempner, flóttamanni sem var hrakinn frá Íslandi. 

Eftir lát Kempners voru þessar heimildir geymdar af einum af riturum Kempner, en lentu að lokum hjá óferjandi bandarískum prófessor sem reyndi að koma dagbókarbrotunum og öðru efni í verð. NSA og FBI komust á sporið, en nú er þessi heimild komin á viðeigandi safn og aðgengileg öllum.

Rosenberg og Quisling árið 1942. Þeir kynntust fyrst um miðbik árs 1939.

Dagbækur Rosenbergs eru hins vegar hvorki merkilegar né lýsa þær heldur merkilegum manni. Alfred Rosenberg var gróðrarstía gyðingahaturs og heltekinn af samsæris-kenningum um Rotschild og Hambro. Þar að auki er hatur hans á kaþólsku kirkjunni sjúklegt og minnir um margt á það frumstæða og nærri trúarofstækislega hatur sem sumir Íslendingar sýna trúarbrögðum. Sjálfsálitið hjá þessum samsærisheila og áróðursmeistara vantaði heldur ekki.

Alfred Rosenberg hélt sig líka vera pottinn og pönnuna í ýmsum málum, ef trúa má dagbókum hans. Sérstaklega hafði hann þá skoðun að hann hefði eitthvað um málefni Noregs að segja. Þetta var m.a. vegna þess að einn náinn samstarfsmaður hans til margra ára Hans Draeger, sem einnig var góður vinur Kambans og Gunnars Gunnarssonar (sjá hér), var mikill áhugamaður um Noreg. H G. var sömuleiðis mikill vinur Quislings. Dagbókarbrotin sýna, að þegar Noreg bar á góma, var Rosenberg allur á lofti.

Þann. 19. september 1939 skrifar hann í dagbók sína:

"Fyrsta áfanganum af fyrirhugaðri Noregsaðgerð er lokið. Þann 15. tók Foringinn á móti Quisling og Hagelin og skrifstofustjóra mínum Scheidt. Ég lá veikur með fótinn og gat ekki farið með. Um kvöldið komu þeir til að sjá mig - mjög ánægðir. Foringinn hafði fyrst talað í 20 mínútur: hann vildi vitaskuld helst að Skandinavía yrði hlutlaus, en hann gæti aldrei þolað að Englendingar mynd t.d. koma til Narvik . Þá las hann minnispunkta Quislings: Þörf er fyrir stórgermanskt samband. Q. lýsti svo hinu ólöglega ástandi í Norska Ríkinu eftir 10.1.40, sem marxistar og gyðinglegum demókratar höfðu valdið. Björgun Noregs var á sama tíma afgerandi fyrir D. í afgerandi baráttu hans gegn Englandi.

Q. kom til baka  mjög ánægður.  -  þann 17. (?) kallaði Foringinn herrana enn einu sinni til sín og talaði í 1 klukkustund um allt málið, þar sem hann lagði áherslu á að ósk hans væri að Norska ríkið yrði áfram hlutlaust.  Hann spurði þá: Hr. Staatsrat Q.  ef Þér leitið til mín um hjálp, þá vitið þér að E [nglendingar] munu. lýsa stríði á hendur yður ? Q.: Já , ég veit það og reikna með því að viðskipti Noregs leggist niður þess vegna Í lok samtalsins, sem  Scheidt skrásetti nákvæmlega, spurði Q.: Herra Ríkiskanslari, hafi ég skilið yður rétt, viljið Þér hjálpa okkur? Foringinn : Já , ég geri það.

Q. ók rólegur og glaður heim í bílnum og skyndilega sagði hann við Scheidt : Ég geri mér grein fyrir því að það ert til einhvers konar örlög. Fyrir ýmsum hef ég hef kynnt hugsanir mínar; og það gekk ekki beinlínis fram. Og nú er allt í einu, á afgerandi stundu , mun okkur verða hjálpað.

Í öðru viðtali  Q. [við foringjann] afhenti hann viðhefta greinargerð um hernaðarlegt mikilvægi Færeyja, Íslands og Grænlands, sem Foringinn las af áhuga án þess að taka afstöðu". Sjá nánar hér

Ég er búinn að spyrjast fyrir um, hvort að skjal Quislings um t.d. Ísland hafi enn legið viðheft dagbókarblöðin þegar þau komu á USHMM í Washington fyrr á árinu, en það er ekki nefnt í tengslum við afskriftina af textanum.

Vart getur talist líklegt að Quisling hafi fært Hitler nýjar hugmyndir með þessu plaggi sínu, en það er aldrei að vita, og gaman væri að fá að lesa það sem hann færði Foringja sínum.

Í september 1941 lýsti Vidkun Quisling því yfir að hann tryði því að Þýskaland myndi hertaka Bretland og Bandaríkin og að Noregur fengi aftur lendur sínar Ísland og Grænland.

Alfred Rosenberg og Arabar í Palestínu

Mynd sem sýnir fána sem Palestínuarabar höfðu láta útbúa

 

Rosenberg var ekki yfir sig hrifinn af aröbum eða múslímum yfirleitt, en það breyttist eftir 1939 frá því að hann skrifar um þá í sumum ritlingum sínum.  Árið 1939 var hann hins vegar farinn að sjá þá sem mögulega meðreiðarsveina nasismans gegn gyðingum. Um miðjan maímánuð 1939 skrifaði hann:

"Leiðtogi Araba í Palestínu heimsótti mig; menn þekkja alls staðar verk mín. [Hann spurði] hvort við vildum ekki hjálpa siðferðislega. Kannski." Sjá frekar hér

Stórmúftinn í Jerúsalem, Amin Al Husseini, hafði samkvæmt þessu lesið annað en Kóraninn og var á kafi í gyðingahatursbókum Rosenbergs. Síðar voru stórmúftinn og Rosenberg eftir að hittast og síðast á andgyðinglegri ráðstefnu sem Hitler bað Rosenberg um að halda í Berlín þann 15.  júní 1944. Þetta stefnumót Rosenbergs og Amin Al Husseinis árið 1939 staðfestir það sem áður var vitað. Trúarlegur leiðtogi Araba í Palestínu vildi ólmur hjálpa til við að útrýma gyðingum. Arabar og aðrir á undan þeim höfðu hrakið gyðinga í burtu úr landi sínu og vildu með öllum ráðum koma í veg fyrir að þeir snéru fleiri til baka til síns gamla lands. Leiðtogar svokallaðra Palestínuaraba tóku einnig beint og óbeint þátt í helförinni gegn gyðingum. Sú helför heldur áfram og eru hjá mörgum hluti af trúarbrögðum og hugsjón margra vinstri manna.

Kamban er ekki hægt að sýkna

Um daginn hlustaði ég á viðtal við Svein Einarsson fyrrverandi Þjóðleikhússtjóra og menningarfulltrúa um Guðmund Kamban. Í dag hlustaði ég á annað viðtal sem Björn Bjarnason átti við Svein á Íslands Nýjasta Nýtt (ÍNN). Sveinn hefur einmitt gefið út bók um skáldið umdeilda, Kamban, líf hans og starf, og ekki er nema von að Sveinn brosi sínu breiðasta og sé rjóður í vöngum í misheppnaða húsinu í Efstaleiti. 

Sveinn lét í ljós þá skoðun sína, að margt nýtt hefði komið fram í sagnfræðirannsóknum í Danmörku á síðustu árum, en lét skilja á sér, að ásakanir á hendur Kamban um nasisma og samskipti við þýska setuliðið í Danmörku væru lítilvægar. Sveinn telur ekki að hann hafi verið réttdræpur nasisti "vegna þess að hann hafi ekki verið á lista frelsisráðsins". Listi frelsisráðsins var reyndar búinn til eftir að Kamban hafði verið skotinn! Sveinn sagði á ÍNN að hann teldi að Guðmundur hefði verið sýknaður, hefði hann verið tekinn höndum. Ég er ósammála.

Á ÍNN sagði Sveinn sömuleiðis að fyrirliggjandi upplýsingar væru "ekki ástæða til að hengja hann upp á einhvern kross fyrri það." Hins vegar skilst mér á gagnrýni í Silfri Egils að Sveinn sé fyrst og fremst að gera skáldinu og leiklistarmanninum Kamban skil í bók sinni og fari ekki mikið út í aðra sálma, og velti því ekki fyrir sér hlutum eins og drápinu á Kamban eða skoðunum manna á samskiptum Kambans við nasista í Þýskalandi og þýska hryðjuverkaliðið. Sveinn Einarsson gerir það m.a. vegna þess að Danir setja svo ströng skilyrði fyrir birtingu þeirra gagna sem upplýst geta um dauða hans. Þetta er því ekki nein fullnaðarúttekt um Kamban. Það er hins vegar sögufölsun þegar hermt er í öðrum þætti á RÚV (Rás 1) að "múgæsingarmaður" hafi skotið Kamban á Pensionat Bartoli í Upsalagade 20 í Kaupmannahöfn, líkt og einn starfsmaður RÚV gaf í skyn í viðtali við Svein Einarsson nýverið.

Kamban var mjög samsettur maður og náttúrulega getur maður ekki gengið framhjá öðru en leiklistinni í lífi þessa manns, þar sem skilin milli veruleika og þess lygilega voru ekki alltaf augljós. Hann hóf feril sinn með því að halda því fram að einhverjir að handan, m.a. H.C. Andersen og Jónas Hallgrímsson skrifuðu í gegnum sig. Hann taldi einnig sér og öðrum trú um að hann gæti snúið við gangi styrjaldarinnar og fékk að sögn 1500 kr. á mánuði frá Þjóðverjum fyrir uppfinningu sem átti að geta snúið við stríðsgæfu nasista. Leiklistaskáld og ævintýramaður. Sveinn kallar  Kamban "Andlegan aristókrat", sem oft eru líka ævintýramenn, eiga það oft til að verða misskildir, og sér í lagi ef þeir veðja á rangan hest. Guðmundur veðjaði stórt á nasistabikkjuna - og veðjaði rangt.

Ég bendi fólki sem vill fræðast betur um nasistaveikleika Kambans á að lesa bók Ásgeirs Guðmundssonar, Berlínarblús, til að fræðast meira um Kamban og samskipti hans við nasista.

Ein af nýrri bókum um sögu stríðsáranna í Danmörku sem hvað mesta athygli vakti árið 2005, þegar 60 ár voru liðin frá stríðslokun var bók mín Medaljens Bagside (2005). Hún fjallar ekki um Guðmund Kamban. En á mjög furðulegan hátt kom Kamban þó með í bókina, og eftir að ég skrifaði bók mína hef ég skoðað lögregluskýrslur í skjalasafni danska dómsmálaráðuneytisins vegna rannsóknar á drápinu á Kamban, sem fullvissar mig um að dauði Kambans var slys. Þær sagðist Sveinn Einarsson ekki hafa skoðað, Hann "vildi ekki kynna sér það" eins og hann sagði á ÍNN, og finnst mér það afar léleg sagnfræði hjá Sveini Einarssyni. Skot hljóp af í æsingi sem skapaðist er Kamban neitaði að láta handtaka sig. Ég þekki málið, veit hverjir voru til staðar og tel það vafasama aðferð hjá Sveini að afneita vitneskju, þó svo að strangar reglur gildi um birtingu þeirra og nafna. Reyndar heyrðist mér á öðru því sem Sveinn talaði um í þætti Björns Bjarnarsonar á ÍNN, að Sveinn hlyti að hafa lesið gögnin í skjalasafni danska dómsmálaráðuneytisins.

Samvinna Kambans við nasista í Danmörku var ef til vill ekki ekki dauðasök, en það fór ekki fram hjá mönnum að hann var innsti koppur í búri nasista, fyrirlesari hjá Nordisches Gesellschaft og hyllti opinberlaga í dönskum fjölmiðlum Göbbels er sá vitleysingur setti á gagnrýnisbann á ritdóma árið 1936. Þegar Sveinn Einarsson leyfir sér að kalla Kamban "friðarsinna", er Sveinn búinn að missa tökin á efniviði sínum, og maður gæti haldið að hann hafi frá upphafi ætlað sér að skrifa sýknudóm um leið og hann gerði ritlist Kambans skil.

Mynd af Thalmay varðveitt í Frøslev búðunum í Danmörku, áður en hann var sendur til Þýskalands. Myndin er líklega tekin í Vestre Fængsel í Kaupmannahöfn.

 

Sagan af Thalmay gleraugnasala

Stærsti "glæpur" Kambans var hann ekki skotinn fyrir, en hér verður sagt frá þeim glæp eins og mér var sagt frá honum. Mér þykir líklegt að þessar upplýsingar hafi farið fram hjá Sveini, því Sveinn hélt því fram á ÍNN að hann hefði ekki séð eða heyrt að Kamban hefði borið blak af gyðingaofsóknum. Samvinna við Nordisches Gesellschaft, sem Kamban hafði, bendir til þess að hann hafi haft lítið álit á gyðingum, því það var algild regla um alla meðlimi þess vafasama félags.

Einn þeirra gyðinga sem vísað var úr landi á stríðárunum í Danmörku var Jacob Thalmay. Ég vitna hér í bók mína:  "Meðal þeirra 77 fanga sem voru fluttir af Þjóðverjum til Sachsenhausen þann 21. janúar 1944, voru tveir aðrir gyðingar, sem báðir voru danskir ríkisborgarar. Einn þeirra var úrsmiðurinn og gleraugnasalinn Jacob Thalmay (f. 1904). Hann fæddist í Varsjá, en hafði búið stærstan hluta ævi sinnar í Danmörku. Hann hafði þó fyrst fengið danskt ríkisfang árið 1942 eftir að hann hafði búið í Palestínu og verið með  [enskt] protektorate vegabréf síðan 1922. Jacob Thalmay hafði orðið eftir í Danmörku eftir að kona hans og dóttir flýðu til Svíþjóðar. Ástæðan til þessa var að hann var orðinn virkur í andspyrnuhreyfingunni og vann hugsanlega sem gagnnjósnari. Hann hafði litað hár sitt ljóst og samkvæmt bróðursyni hans hafði hinn íslenski rithöfundur og meðreiðarsveinn nasista, Guðmundur Kamban, borið kennsl á Jacob Thalmay í Shell-húsinu sem fyrrverandi nágranna sinn og uppljóstrað fyrir Þjóðverjunum, að Thalmay væri gyðingur.

Í einni af neðanmálsgreinin við þessar upplýsingar má lesa:

"Jacob Thalmays nevø, Mark Thalmay, Tjele ved Viborg, fortalte forf. følgende under en telefonsamtale d. 11.8. 2000: "...Min frabror var kontraspion og kom i Shell-huset. Der blev han genkendt af en islandsk digter, Kamban, som genkendte ham, selvom han havde farvet håret lyst. Han fortalte tyskerne, at Jacob var jøde. De havde været naboer. Han genkendte ham" ."

Ég geri mér grein fyrir því að erfitt hefði verið að sanna þessa sögu fyrir rétti, en kannski gerðu Danir Íslendingum greiða með því að skjóta Kamban fyrir slysni. Því fyrir rétti hefði þessi saga ekki komið vel út fyrir Guðmund Kamban, og hvað þá Íslendinga. Ég tel fullvisst að sagan sé sönn. Ég hafði samband við óþekktan mann í síma, sem ekki hafði fengið neinar upplýsingar fyrir um erindi mitt. Ég man að ég varð mjög undrandi yfir því að Kamban væri strax nefndur til sögunnar.

Örlög Jacobs Thalmays urðu þau að hann var fluttur frá Sachsenhausen til Auschwitz og þaðan var hann sendur í dauðagöngu til fangabúðanna í Melk, undirbúða Mauthausen búðanna illræmdu í Austurríki. Talið er að hann hafi látist á leiðinni eða í búðunum í Melk í mars árið 1945.

 

Jacob Thalmay, áður en Guðmundur Kamban sá hann í Shell húsinu, sem var fangelsi og ein af stjórnstöðvum Gestapos.

Lík 133 á Akureyri sumarið 1907

Fornleifur er konungasleikja, en þó mest í hófi. Þegar nýir íslenskir stjórnmálaflokkar eru farnir að pakka kjánalegum hugsýnum sínum inn í glapsýn af dönsku þorpi og hjólastígum í Vatnsmýrinni verður manni hins vegar um og ó. Það er greinilegt að undirlægjuháttur sumra Íslendinga fyrir Danskinum og erlendu yfirmætti er enn til staðar og er ræfilssnobbið fyrir ESB hluti af því.

Að því tilefni og vegna þess að það er alltaf í tísku að vera með Danska daga á Íslandi, sem notaðir eru til að selja allan andskotann, langar mig á næstunni að minnast sumra þeirra stórmenna sem voru meðvitaðir um að konungstign þeirra byggði einnig á trúum þegnum sem byggðu hið auma sker Ísland. Þessir konungar sáu sér ekki fært að vitja eigna sinna fyrr en að Kristján 9. gerði það árið 1874. Sonur hans, Friðrik 8., langafi Margrétar Danadrottningar, kom til landsins árið 1907. Jú, hann var einmitt sá sem andaðist í Hamborg og fannst, sumir segja dauður af reiðarslagi, á bekk í Herbertsstrasse 5 árum eftir að hann heimsótti Ísland. Konungur hafði brugðið sér án fylgdarmanna út í nóttina og rétt fyrir miðnætti hins 14. maí 1912 fannst hann dauður á bekknum og var færður á líkhús í grenndinni. Þar var hann ekki færður til bókar sem einhver hátign, heldur sem lík númer 133. Margir Danir eiga erfitt með að heyra söguna um að konungur þeirra hafi gefið upp öndina á hóruhúsi í grenndinni, en sú dánarorsök hefur verið höfð í flimtingum, en verður víst aldrei hægt að sanna. Merkilegt þótti þó að hann færi einn út á lífið.

Myndstúfurinn efst er frá heimssókn þessa mikilmennis til Akureyrar. Þarna sést eitthvað af Íslendingum, sýslumönnum, prestum og sveitaofstopum bukkandi fyrir kóngsa. Takið eftir öllum hvítu hestunum sem smalað hefur verið saman til hópreiðarinnar og hvítklæddu fjallkonunum við Góðtemplarahúsið.

Nærri lokum myndarinnar, sem er varðveitt á Dansk Filminstitut, má sjá Matthías Jochumsson flytja drápu fyrir konung. Matthías hitti einnig Kristján 9. föður Friðriks og skrifaði: „Ég átti tal við þá báða konungana, Kristján 9. og Friðrik 8. bæði erlendis og hér á landi og má því trútt um tala. Kristján var hnífréttur hermaður og „aristokrat" að eðli, en enginn andans maður ... stirður til máls og eins og óvanur að mæla margt við eða umgangast alþýðufólk. Sonur hans aftur á móti var öðlingur í lund, vel menntaður og málsnjall og svo auðveldur og aðlaðandi, sem „formið" ýtrast leyfði." Það þurfti konunga til að þekkja konunga.

Friðrik 8. við Gullfoss. Konan er Rose Bruhn, sem var eini kvenkyns fregnritari konungs.

Allen die willen naar Island gaan

Ísland hefur lengi verið hugleikið erlendum mönnum. Fyrr á tímum sóttu þeir í fiskinn og hvalinn kringum landið, og fáir eins mikið og lengi og Hollendingar. Þeir voru oft meiri aufúsugestir en t.d. Englendingar sem gátu verið til vandræða og leiðinda. Hollendingar voru ef til vill nógu líkir Íslendingum til að koma í veg fyrir að verða myrtir eins og Baskarnir sem voru brytjaðir niður af skyldleikaræktuðum stórmennum á Vestfjörðum.

Hollendingar stunduðu mikla verslun við Íslendinga sem kom sér oft vel fyrir Íslendinga, þegar Danir, í sínum endalausu stríðum við Svía, höfðu ekki tíma eða getu til að sinna þeirri einokun sem þeir komu á árið 1602.

 

Um það bil 30 kg. af leirkerum fundust við frumrannsókn á flaki hollenska kaupfarsins de Melckmeyt (Mjaltastúlkunnar), sem sökk við Hafnarhólma við Flatey á Breiðafirði árið 1659. Breiðafjörður kemur einmitt fyrir í hollenska þjóðkvæðinu Allen die willen naar Island gaan. Hér má sjá brot A hollensks fajansadisk með kínversku mynstri, B franskrar skálar með bylgjuðum börmum frá Nevers eða Rouen í Frakklandi, C portúgalskrar grautaskálar og D hollensks disks með skjaldamerki . Nú eru fyrirhugaðar nýjar rannsóknir á flakinu undir stjórn Ragnars Edvardssonar og Vilhjálms Arnar Vilhjálmssonar. Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson.

Hingað sóttu Hollendingar hina verðmætu fálka, sem aðallinn í Evrópu sóttist mjög eftir til veiða.

Íslendingar geta þakkað þessum gestum af ýmsu þjóðerni fyrir að vera ekki afdalafífl, þótt einhverjir hafi nú ekki sloppið undan þeim örlögum, t.d. þeir sem vilja gefa landið og auðlindir hafsins stórsambandi gráðugra, hungraðra og skuldsettra menningaþjóða í suðri. Hér áður fyrr var ekki siður greindra manna að gefa hinum ríku.

Sá guli, sem sungið er um í hinni gömlu niðurlensku þjóðvísu (sem hugsanlega er frá 16. öld), sem þið getið heyrt hér, og annað silfur hafsins er enn í hávegum haft og Evrópuþjóðir nútímans eru tilbúnar að beita smáþjóðir bolabrögðum til að ná í fiskinn. 

Hér fylgir lausleg íslensk þýðing á vísunni Allen die willen naar Island gaan og hér eða hér má sjá textann á hollensku og hér nótur með góðri útsetningu. Efst syngja spilamennirnir í hópnum Aija frá í Norður-Hollenska, þau heita Leo, Titia, Herman og Greetje. Neðst syngur frábær kór ungra Flæmingja vísuna.

 

Allir vilja Íslands til

Í hinn gula þorsk að ná,

og að fiska þar af þrá.

Til Íslands til Íslands,

Íslands til

eftir þrjátíu og þrjár ferðir

erum við enn þá til.

 

Rennur upp tími sem líkar oss vel,

við dönsum af sálargleði

og setjum ekkert að veði.

En svo kemur, já svo kemur

að því að halda á haf,

þá drjúpum við höfði

áhyggjum af !

 

Þegar vindur úr norðri þýtur

höldum við á krár

og drekkum þar af kæti.

Við drekkum þar og drekkum þar

í góðra vina böndum,

uns okkar síðasti eyrir

horfinn er úr höndum

 

Þegar austanvindur blæs af landi

"vindurinn er á okkar bandi"

segir skipper glaður í bragði

"og best er, já best er

jú allrabest er,

að beita fyrir hann þvert

þá á Ermasundi þú ert."

 

Fram hjá Lizard point og Scilly eyju

og þaðan allt til höfðans Skæra [Claire höfða á Írlandi]

Sá sem ekki þekkir þessa leið skal nú læra,

því hér kemur, já hér kemur hann

stýrimaðurinn okkar

sem gefur okkur stefnu rétta

beint á Ísland setta.

 

Hjá Rockall eyju við siglum svo

allt til Fuglaskerja [Geirfuglaskers],

eins og hver og einn mun ferja.

Og þaðan, já og þaðan

inn til Breiðafjarðar

þar köstum við netum

á landi grænu Njarðar.

 

Loks erum við Íslandsálum á

þorskinn til að fanga,

og fiska þar af þrá.

Til Ísalands, Til Ísalands,

já Íslands það,

eftir þrjátíu og þrjár ferðir

erum við ennþá að.

Danish Holocaust Distortion

Danish historian Bo Lidegaard is busy advertising his new book, which will be published in no less than five languages in the fall.

The monologue of Bo Lidegaard on this YouTube video is a sales promotion for the strange historical perception adapted by some Danish historians in later years, who among other things believe that Nazi Collaboration of the Danish authorities was the main reason for the rescue of most of the Danish Jews to Sweden in 1943. This argument is usually rather lacking in reasonable documentation.

I have written this response to Bo Lidegaard:

 

The Jews who were deported from

Denmark 1940-43

A consequense of the WWII Collaboration Policy in Denmark

 

A comment by Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson, Ph.D.

As a reader of most of Bo Lidegaard´s books during the past 10 years, wherein he has used every opportunity to praise the collaboration policy (Samarbejdspolitikken) in Denmark during WWII, I have never seen any mention of the Jewish refugees, among them children, whom the Danish authorities expelled to Nazi-Germany from 1940 to 1943.

The crimes against Jews and other stateless individuals, were among the "highlights" of the Danish collaboration policy, which Lidegaard on the contrary argues rescued Danish Jews in 1943. He is quite wrong. The Danish authorities were from 1940-43, the heydays of the collaboration, in most cases far more eager to get rid of Jews to Germany than the Nazi-autorities were to receive them. Anti-Semitism was not any less the order of the day in Denmark than it was elsewhere in Europe.

In 2005, the results of my many years of research into the fate of stateless Jews in Denmark were published. When my book, Medaljens Bagside (The Other Side of the Coin), was released, the Danish Prime minister Anders Fogh Rasmussen, presently the General Director of NATO, presented an apology to the few surviving relatives of the expelled Jews from Denmark, most of whom were killed in camps in Germany and Poland.

Ernst Platzko, a businessman from London/Vienna, was expelled from Denmark in 1940 and killed in Sachsenhausen in 1942.

Fogh Rasmussen also presented a general apology to the Jewish People for the crimes of Nazi-collaborating Danish officials during WWII. However, in 2004 and 2005 Bo Lidegaard and like-minded scholars were busy bashing Fogh Rasmussen for his public critical stand on the collaboration of Danish Politicians and Political Parities with the Nazis during WW II. 

Danish food exports, another "highlight" of the collaboration during WWII, helped feed the Wehrmacht on the frontlines and those who engaged in the killing the Jews of Europe. The Danish Collaboration did in fact not rescue any Danish Jews. If anything, it aided the killing of Jews in Europe.

Carol Janeway, of the Alfred E. Knopf Publishers, the publishing house which holds the rights to Dr. Lidegaard´s book outside Denmark, has in the Danish daily Politiken (which Bo Lidegaard is the editor in Chief of) stated that:

"She believes that if one in France and the Netherlands had manoeuvred oneself half as well through the war as did the Danes, WW II had not been quite so bleak"

(http://politiken.dk/kultur/ECE1959244/historie-om-danske-joeder-gaar-verden-rundt/).

This actually sounds like the well known mantra of a loud-shouting group of Danish historians, who want to make the world believe that Danish political collaboration with the Nazis was something that all Danes wanted, and that the collaborating politicians were heroes who rescued Jews. We must bear in mind that Carol Janeway also promoted another revision of history: The memoirs of the Swiss citizen Bruno Grosjean, who hoaxed his childhood memories and created an alter ego, Binjamin Wilkomirski, to fool the world into believing he was a child survivor of the Vilno Ghetto and Auschwitz. Her judgement on European WWII history is far from sound. The children in the ghetto in Vilno were killed with calories from Danish bacon and with collaboration of Lithuanians who were eager to help annihilating their fellow citizens if they were Jews.

A B

A: Szymon Zajtmann, a Polish born merchant from Hamburg, expelled from Denmark in 1941. Killed by gassing in Bernburg euthanasia asylum in Bernburg. B: Dr. Stefan Glücksman, a historian from Warsaw, was expelled from Denmark in 1941 and killed in the SS-camp of Gross-Rosen.

Now, according to Lidegaard and his American publishers, we are supposed to believe that the Danes, as the only nation in Europe, found some kind of a special cure, a unique response to the Holocaust, by collaborating and being nice to the Nazi occupants.

This new whitewashing of Danish Nazi collaboration can easily be viewed in parallel to the trend we are witnessing in other parts of Europe. In the Baltic states, praising of the local politicians and perpetrators, who collaborated with the Nazis, is seen as a virtue because the murderers of Jews also represent the fight against Communism and the Soviet oppression. In the Baltic, where anti-Semitism is persistent, the distortion of history equalizes the Holocaust with the Soviet terror and the fate of Estonians, Latvians and Lithuanians under Soviet Rule.

The Danes were lucky compared to the Baltic States. There was only one invader and one occupant, and according to Lidegaard the ultimate luck was that resistance was limited and collaboration was great. However, Lidegaard forgets in his self righteous monologue, to tell us that Danish Nazi collaboration and exports helped the killing machine of the Third Reich to prolong the murder of millions of people in Europe. And Carol Janeway seems unable to see that if other and more important countries under siege had behaved like Denmark, the outcome might very well have been a permanent Third Reich in reality.

A Danish State Prosecutor and perpetrator, Harald Petersen, Minister of Defence after WWII, was one of many leading officials who was engaged in the collaboration policy of expelling stateless Jews from Denmark 1940-43. After the war nearly all of the white collar criminals, anti-Semites and xenophobes of the The Ministry of Justice, the State Police and Ministry of Foreign Affairs, who engaged in the expulsion of Jews and other stateless persons from Denmark during WWII achieved fine careers, up to the highest offices of the state. No one asked questions about their crimes, which the modern authorities tried to hide as late as 2001.

German Political refugees being deported to Germany by the Danish authorities and Danish Police in 1941. Many of these men, who were imprisoned in the Danish Horserød internment camp north of Copenhagen lost their lives in concentration camps. Jewish prisoners in Horserød in 1941 were spared deportation and hard Danish effort to get rid of them, only because the German authorities did not wish to receive them.

Danish Police officials frolicking with German Gestapo officers at a Copenhagen hotel.

A Danish policeman (in the middle) of the Immigration Police fraternising with Nazi spies in 1936. The German on the left was sentenced to death for war crimes in Norway, while the Gestapo-officer on the right, Hans Hermannsen of Flensburg, who was an officer of the Sicherheitsdienst in Denmark during the German Occupation made Danish authorities' wishes for expulsion of unwanted individuals possible. After the war he worked for the Danish Police Intelligence Service as well as for American forces in Hamburg.

Schulim and Ruth Fanni Niedrig, a young couple which the Danish authorities expelled to Germany in 1940. In 1943 Ruth Fanni was bitten to death in Auschwitz by dogs. Schulim, who was actually born in the town of Oswiecim, managed to survive in Auschwitz, being one of few survivors from Danish expulsions of Jews from Denmark 1940-43.

 

The envelope of a romantic love letter from Schulim to Ruth Fanni, when they were imprisoned before their deportation to Germany in July 1940. Schulim added a heart and wrote "I love you". The official censorship added all the writing in red and blue pencil: "because letters with such contents will not be delivered to his wife". Ruth Fanni never received the letter.

II

Historian Bo Lidegaard presents us with a narrative of a Jewish mother, written in past-tense (which indicates that it was written after the war), and a list of things for her children to bring with them to Sweden. But we must not forget another Jewish mother in Denmark: Brandla Wassermann.

Brandla Wassermann managed to flee from Berlin with her three young children to Copenhagen in late October 1942. She was a slave labourer in a Berlin factory called Fermeta. She and her three children were helped and accompanied to Copenhagen by a Danish citizen, who did it out of the good of his heart - one of the real Danish heroes. When in Copenhagen she was helped by other ordinary Danes, but a Danish policeman, a fervent Nazi, who received her at the Central Police Station, sent her back with the consent of higher officials and a government minister. Within a month her children, Ursula (7), Jacky Siegfried (5) and Denny (2) had been gassed in Auschwitz.

Jacky Siegfried Wasserman didn´t find his safe haven in Denmark - and didn´t make it to Sweden in 1943.

Brandla Wassermann was executed by an injection of phenol into the heart in Auschwitz on 15 December 1942. The only list which we have, instead of a list of items for her children to bring with them to Sweden, is the list by the Berlin authorities, of the few belongings in Brandla Wassermann´s appartment in Keipelstrasse 41 which were expropriated to compensate for the rent she didn't pay when she was in Copenhagen.

Thanks to the Collaboration Policy, and to Bo Lidegaard for not telling us the story of Brandla Wassermann and her three children which didn´t fit his glorification of Danish Nazi Collaboration!

Not all Danes, as Lidegaard would like you to believe, collaborated with the Nazis. Brave, ordinary Danes helped rescue Jews to Sweden, while the Danish Government collaborated and participated in the destruction of Jews.  

III

The Danish daily Politiken, which Bo Lidegaard is the Editor-in-Chief of today, was publishing all through the Nazi occupation of Denmark. The daily and most of its journalists followed the safe and golden rule of Danish Nazi collaboration.

On 7 September 1941 Politiken brought a news release from Danish news agency Ritzau, which originated from the German News agency DNB (Deutsche Nachrichtenbüro), where the introduction of the legislation for the yellow star in Germany was announced. The legislation was introduced on the 1st of September 1941 and was active for certain parts in the Reich from the 19th of September 1941 - but not in occupied Denmark. Despite the irrelevance for Denmark, the Danish daily Politiken announced the introduction of the yellow star to brand Jews 10 days before the decree was active in the state of the occupants.

Moreover, the journalist at Politiken added his private view to the news release, which didn´t originate from the original decree and which certainly doesn´t harmonize with the Danish "Countryman" ideal now being promoted by Lidegaard: "From what one has learned  in connection with this decree, it has been caused by certain experiences, which made it appear desirable to make the Jews easily recognizable for anyone in public". 

On 30 March 1940, 10 days before the Nazis occupied Denmark, the Danish government passed a law making it criminal to hide a Jewish refugee in private homes. One of the "key player" of the collaboration with the Nazis and thus one of the people behind the rescue of the Danish Jews according to Lidegaard was the initiator for that legislation. That politician was social-democrat Hans Hedtoft-Hansen who after WW II became the Prime minister in Denmark (1947). Hedtoft-Hansen argued in the Danish parliament in 1940:

"The change in § 3 for punishments for those who help to keep foreigners hidden from the police, may sound harsh, but anyone who considers the condition that we today have in this country must recognize its necessity. Where the right of asylum for political emigrants are recognized in such an extent that is the case in Denmark, there is no occasion for real political emigrants to keep hiding and not at the Danish fellow citizens to contribute to this."

Sentenced for hiding a Jew, the father of her son. Margrét Vigdís Árnadóttir and Thor Daiel Schlesinger. Photo from Medaljens Bagside.

 

Margrét Vigdís Árnadóttir, The Icelandic mother of Thor Daniel Schlesinger received a sentence based on this legal "reform". She received a sentence of 60 days in prison, which was altered to 5 year suspended sentence. Her crime was to hide the father of her son, Fritz Schlesinger, a German Jew. Fritz Schlesinger was killed in Auschwitz in 1943 after he was expelled and deported to Germany - by the Danish authorities. Thor Daniel Schlesinger died of cancer in Iceland at the age of nine, and one of Lidegaard´s heroes, Hans Hedtoft-Hansen, became the prime minister of Denmark, now praised as one of the great Danish collaborationists who according to Lidegaard made the rescue of the Jews in Denmark possible.

IV

Bo Lidegaard´s argument that the Danish Jews were jolly good "Countrymen" and equals of the Danes is a modern myth in the making. If the Jews were perceived as Countrymen, why were Danish born Jews, who had settled and married i Germany not helped, when they and their Danish families desperately sought permission to return to their families in Denmark?  In their cases one never sees the term Countryman in use. All of the Danish Jews, who in 1938-1940 couldn´t return home to their native Denmark, were all killed in the Shoah.

  

In 1939 Emilie and Richard Eichwald were living in Hamburg. They had rescued their three sons to England, whereto they sent this photograph of themselves. Emilie and her sister Selly (nee Levinsky) were both born into a family of furriers in Copenhagen. They were not "Countrymen, when they were in need. The sisters were deported to Minsk in Belarus, where their traces vanish.

 

In 1945 many Danish Jews were in fact applying for Alyiah, emigration to Israel, partly due to the negative attitude to the Jews and Israel in Denmark. One of the applicants was a young man, Bent Melchior, an 8th generation descendent of a Danish Jewish family. Bent Melchior later became the chief Rabbi of Denmark. In 1947 his father, Rabbi Marcus Melchior, tried to get the Danish authorities to allow the Jews on the Jewish Agency ship Exodus with 4500 Jewish refugees on board, who were denied passage to Palestine by the British, to go ashore in Denmark. The Danish authorities were totally negative to the request and referred to the fact that there were already 85.000 "displaced" Germans in Denmark. Instead the "passengers" of Exodus were placed for a while in two prisoner camps near Lübeck in Germany.

Bent Melchior´s application to make Aliyah in 1946. From the present author´s book Medaljens Bagside (2005).

At the same time stateless Jews, who had fled from Denmark to Sweden in 1943 were ordered by the Danish authorities to leave Denmark with a very short notice. Even a Jewish survivor who was expelled to Germany in 1942, and who made it back to Denmark in 1945, was imprisoned so he couldn´t tell his story. It wasn´t told until 2005, because the Danish authorities for many year prevented historians who researched the fates of Jewish victims in Denmark in researching all relevant aspects of WWII in Denmark. At the same time Danish neo-Nazis bogus researcher got unlimited access to archives on Danish SS-volunteers, which the neo-Nazis removed systematically in large quantities from the National Archive in Copenhagen to sell to fellow fanatics. 

After WWII the relatives of Jews who had been expelled from Denmark 1940-43 received incorrect information about their relatives´ expulsions from Denmark. Some received the information that their family members, who had been killed in Germany and Poland, had of their own free will moved to Germany during the war. 

That was the country in which the Jews were Countrymen. Who is Bo Lidegaard trying to fool? Why deosn´t he qoute my book Medaljens Bagside?

 

V

The story about the flight of the Jews from Denmark in 1943, which Dr. Lidegaard is publishing in the USA, Germany, Norway, Sweden and the Netherlands is different in details from the story he has published in the Danish version of his book. In the first section of the Danish version of his book, Countrymen (Landsmænd), Lidegaard presents misinformation about the expulsions of stateless Jewish refugees from Denmark from 1940 to 1943. Lidegaard writes, and refers incorrectly to my book Medaljens Bagside [The other side of the coin] that the Germans demanded those expulsion. That is entirely wrong. 

After this statement in the Danish volume of Countrymen, one can read footnote 12, where Lidegaard starts by referring to a WWII "When, What and Who" that was published in 2002, which provides absolutely no information on the expulsions of Jews. My book on the subject was published in 2005. In Fact, none of the Jews, who were expelled from Denmark 1940-43, were expelled on the orders, demands or wishes of the German occupants. The crime was committed by Danish officials, eager to please the Nazis, as well as some of the Danish collaborationists politicians, who Lidegaard has turned into the rescuers and beneficiaries of Jews.

Worse still is when Lidegaard in the German version of his book has completely removes the mention of the Danish expulsions of refugee Jews from 1940 to 1943. Footnote 12 is also missing. In the English version he wrongly argues that the Nazi occupants demanded the expulsion of the Jews. Is the book beeing promoted for different taste in different countries? The Dutch showed value once again. Very few copies were sold in the Netherlands. The Dutch do not deserve to have a Danish historian plunge a insult right into their faces. Lidegaard argues that if the Dutch and other Europeans had copied the "Grand Danish Model" of Nazi-collaboration, no Dutch Jews would have been deported from the Netherlands.

The purpose of the many foreign language versions of his book and the deliberate selection of the sources is now becoming clearer to me. Dr. Lidegaard has published a white-wash of the Danish WWII record for the Danish Foreign Ministry, a purification of the Danish WWII record. He propagates that the entire Danish society was helping Jews. His reason to blame the German occupants for the expulsion of Jews from Denmark from 1940 to 1943 in the Danish version of his book, and the reason why he e.g. doesn´t mention in the foreign language versions that 40.000 Danish men (1% of the population) volunteered to join the Waffen-SS is evident. That and much more does not fit the Danish WWII ideal society he is trying so hard to create. Dr. Lidegaard uses available sources very selectively. He presents horrible events like the Danish expulsions of Jews and other refugees to his Danish readers in a wrong an inappropriate frame, while he totally removes that saddest event of Danish Jewish history from his English speaking spectators - who might of course discover that something regarding the authenticity of the picture Lidegaard is trying to paint is all wrong.

Such are the working ethics of one of the leading historians of Denmark. Lidegaard begins his book with a quote from William Shakespeare´s Julius Caesar:

Friends, Romans, Countrymen lend me your ears;

I come to bury Caesar, not to praise him

the evil that men do lives after them;

The good is oft interred with their bones; ... 

*

There is obviously still something very rotten in the State of Denmark.

Further reading

Medaljens Bagside published by Vandkunsten Publishers (http://www.forlagetvandkunsten.dk/93655/)  SOLD OUT; Find it in a Library.

Rescue, Expulsion, and Collaboration: Denmark´s Difficulties with its World War II Past (https://jcpa.org/article/rescue-expulsion-and-collaboration-denmarks-difficulties-with-its-world-war-ii-past/)

The stand of the Simon Wiesenthal Center

The King and the Star:

"The King and the Star" I Bastholm Jensen, Mette & Jensen, Steven B. (Ed) Denmark and the Holocaust. Institute for International Studies, Department for Holocaust and Genocide Studies 2003, 102-117.  

"Christian X og jøderne: Hovedrolleindehavere i dansk krigspropaganda". Rambam 19, 2010, 68-85. English Summary. / Kan også downloades her på Tidsskrift.dk.

See also how Danish Nazis used the yellow Star:

Boolsen, Vibeke 2010: Cimbrertyren - et kort, men brutalt kapitel af danske-jødisk historie under besættelsen. Ramban 19, 2019, 102-107.