Mannvist - ritdómur

Falleg og mikil bók um fornleifar og fornleifafræði kom út í lok síðasta árs. Þetta er hin 470 blaðsíðna bók Mannvist, sem forlagið Opna gaf út. Birna Lárusdóttir hefur ritstýrt. Þetta er eiguleg bók, en mjög dýr. Kostaði hún heilar 8.590 krónur hjá ódýrustu bóksölunni á Íslandi í febrúar í ár þegar ég festi kaup á henni.

Bókin er mjög fallega unnin, fjölmargar ljósmyndir eru í henni, misgóðar þó, en hönnunarvinnan er til sóma. Bókaútgáfan Opna og Anna C. Leplar, sem sá um hönnun bókarinnar, eiga skilið hrós fyrir.

Flagð er undir fögru skinni  

Eins fögrum orðum get ég ómöguleg farið um vinnu sumra þeirra höfunda sem skrifað hafa í þessi 1,985 kílógrömm af pappír, sem hefði verið betur nýttur hefðu menn setið aðeins lengur yfir því sem þeir skrifuðu, eða látið sér fróðari sérfræðinga líta á textann áður en hann var birtur.

Ekki ætla ég að elta ólar við stafsetningarvillur og málfar, enda ekki rétti maðurinn til þess. Nei, bókin er nógu full af því sem kallast má vöntun á grundvallarþekkingu, fornleifafræðilegum rangfærslum, vangavelturugli og tilvitnanafúski. Skoðum nokkur dæmi:

 

Bls. 63

Perla úr kumli á Vestdalsheiði ofan við Seyðisfjörð sem fannst sumarið 2004. Í kumlinu fundust yfir 500 perlur. Á myndinni í Mannvist má sjá sexstrenda, af langa perlu úr (neðst). Það furðar þó, að þegar menn finna 500 perlur í kumli, að ekki sé enn búið að greina efnið í þeim og uppruna þeirra. Í myndtexta er upplýst, að „sú eldrauða og dumbrauða [sem er perlan sum um er að ræða], eru úr glerhalli og gæti efniviðurinn verið kominn alla leið frá Asíu."  Dumbrauða perlan ber öll einkenni karneóls, sem ekki er glerhallur í skilgreiningu íslenska orðsins, sem á við um hvíta steina. Það sem kallað hefur verið glerhallur (draugasteinn, holtaþór), nefnist öðru nafni kalsedón (Enska: Chalcedony).Kalsedón er dulkornótt afbrigði af kvarsi (SiO2) og er þétt sambreiskja örsmárra kristalla. Glerhallur á Íslandi, sem t.d. finnst í Glerhallavík í Skagafirði er hvítur. Karneól, (kjötsteinn), er vissulega ættaður úr Asíu, nánar tiltekið frá Indlandi, Íran eða Arabíu. Karneól er hins vegar rautt afbrigði af kalsedóni. Þetta kjötrauða kalsedón er ekki rétt að kalla glerhall á íslensku.

Vitnað er í munnlega heimild við myndatextann í Mannvist. Auðveldara hefði verið að tala við steinafræðing eða gullsmið sem hefur lært eðalsteinafræði (gemmologíu) til að fá upplýst hið rétta um karneólperluna. Einnig eru til fornleifafræðingar sem hafa leitað sér sérþekkingar um perlur. Vissuð þið t.d. að fleiri perlur finnast í heiðnum kumlum karla á Íslandi en í kumlum frá sama tíma á hinum Norðurlöndunum eða á Bretlandseyjum? Perlur úr Karneóli hafa áður fundist í kumlum á Íslandi.

 

Bls.169

Skeri af arði, sem fannst á Stöng Þjórsárdal. Í myndatexta er ranglega sagt að annar "hnífurinn" sé frá uppgreftri í Þjórsárdal. Þar er rangt. Skerinn til vinstri á myndinni, sem búið er að setja ofan á teikningu af hlutfallslega allt of litlum arði fannst ekki við fornleifarannsóknir. Ferðamaður sá árið 1949 titt standa upp úr gólfinu meðfram þröskuldi inn í skála yngstu rústarinnar á Stöng. Togaði hann í járnið sem hann hélt að væri eitthvað járnarusl, en dró þá upp plógskerinn úr gólfinu . Greint hefur verið frá arði þessum í greinum eftir þann sem þennan ritdóm skrifar, sem einnig mun hafa verið sá sem fyrstur benti á að leifar af plógum/örðum hefðu fundist á Íslandi. Það gerði ég fyrst á bls. 170-71 í kandídatsritgerð minni sem ég afhenti í desember 1985.

Einnig má lesa um skerinn og sjá mynd af honum í  alþjóðlegri sýningaskrá farandsýningarinnar From Vikning to Crusader (1992-393). Þar er hann í sýningarskrá sem gripur 591 a, bls. 384. Ekkert er minnst á það, engan er vitnað í. Þvílík og önnur eins vinnubrögð! En svona vinnubrögð eru ekki nýtt fyrirbæri  í útgáfum Fornleifastofnunar Íslands, sjá hér .

 

Bls. 335

Varða. Það slær út í fyrir fornleifafræðingunum á Fornleifastofnun Íslands er þeir greina frá vörðu sem þeir telja sig hafa fundið í landi Hamra í Reykjadal í Suður Þingeyjarsýslu.; Vörðurúst undir garðlaginu, afgerandi grjóthrúga, „og var hægt að aldursgreina hana, enda var garðlagið greinilega eldra en gjóskulag frá 1158 og varðan því áreiðanlega eldri en það. Þetta er elsta varða sem vitað er um á Íslandi.."

Á ljósmynd með þessari yfirmáta glannalegu yfirlýsingu má sjá 9 steina, sem ekki er hægt að sjá stærðina á, því enginn mælikvarði er á myndinni. En út frá gróðri sést, að steinarnir eru ekki sérstaklega stórir og ekki neinn efniviður í vörður eins og við þekkjum þær annars frá síðari öldum. Mikið væri vel þegið, ef fornleifafræðingarnir sem fundu „vörðuna", gefi alþjóð skýringar á því hvernig menn geta vitað að 9 steinar í hröngli undir garðlagi úr úr streng sé varða. Yfir viskutunnuna flýtur, þegar vörðuspekingar FSÍ skrifa"Hugsanlega hefur þessi tiltekna varða verið hlaðin sem viðmið áður en garðurinn var reistur, en hún gæti lík verið leifar af eldra kerfi kennileita sem garðarnir leystu af hólmi". En hvar er þessi hleðsla sem menn sjá. 9 steinar á dreif eru ekki hleðsla! Ekkert vantar á hugmundaflugið. Kannski er það kennt sem hjálpagrein í fornleifafræði við HÍ?

Brot af diski úr hollenskum fajansa úr flaki Het Melckmeyt í Flateyjarhöfn. Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 

Bls. 393

Alvarlegasta villan í bókinni er sett fram af gestahöfundi, fornleifafræðingi sem hvorki vinnur eða hefur unnið hjá Fornleifastofnun Íslands, sem stendur á bak við bókina. Dr. Bjarni Einarsson, sem rekur sína eigin fornleifastofnun, skrifar um skipsflök. Hann rannsakaði fyrir löngu undir stjórn minni (ég hafði rannsóknarleyfið), og með ágætum, leifar hollenska kaupfarsins Het Melckmeyt(Mjaltastúlkan) í höfninni í Flatey á Breiðafirði. Skipið sökk þar árið 1659. Þar sem ég hef í áraraðir reynt að fá fjármagn til að rannsaka nokkuð mikið magn af leirmunum sem fundust í flaki Het Melckmeyt, hef ég mikla þekkingu á leirkerum þeim sem fundust í flakinu. Það hefur greinilega farið framhjá Bjarna. Bjarni skrifar:

„Við rannsóknina í Höfninni fundust um 300 keramikbrot í Mjaltastúlkunni og er það stærsta samtímasafn leirkera frá 17. öld frá einum stað á Íslandi. Aðeins er um eina tegund leirtaus að ræða í flakinu, svokallaðan tingleraðan jarðleir, en honum má skipta í maiolica leirtau og faiance leirtau. Báðar gerðirnar voru til staðar, en einkum maiolica leirtau með fallegum bláum skreytingum af ýmsu tagi, svo sem dýra og blómamyndum. Nær mikilvægi safnsins út fyrir Íslands vegna þess að nokkrum árum eftir að Mjaltastúlkan sökk var komið á laggirnar leirkeraverksmiðju í Þýskalandi sem framleiddi því sem næst eins leirtau og í Mjaltastúlkunni, en það var hollenskt. Fundurinn frá Flataey gæti verið lykilfundur til að aðskilja og aldursgreina þessi leirker í framtíðinni en ekki er algengt að finna safn leirkera sem er jafn samstætt og vel afmarkað í tíma". 

Vitnar höfundur með þessum upplýsingum sínum, sem eru meira eða minna rangar, í bók dr. Guðrúnar Sveinbjarnardóttur, Leirker á Íslandi,  frá 1996,  bls. 32. Á blaðsíðu 32 í bók Guðrúnar Sveinbjarnardóttur stendu ekkert að (né annars staðar í bókinni). Í bók Guðrúnar er reyndar einnig greint rangt frá leirkerunum sem fundust í flaki Het Melckmeyt í Flateyjarhöfn.

Nú er það svo, að leirkerin í Melkmeyt eru öll svokölluð faiance leirker, eða það sem Bretar og Bandaríkjamenn kalla Delft-ware. Faiance eða fajansi, sem er ágætt íslenskt heiti, dregur nafn sitt af leirkeraframleiðslu í Faenca á Ítalíu og Maiolcia fær nafn sitt frá Spáni. Sérfræðingar í dag kalla venjulega hvít og blá afbrigði Faienca, og skálar, ker og önnur ílát með marglitri skreytingu (polychrome) skilgreina menn sem tegundina Maiolicu.

Þ.e.a.s. blátt og hvítt (eða alveg hvítt/pípuleir og tinglerungur) í skreyti er fajansi, en hvítt, blátt og aðrir litir skilgreinist sem maiolica eða majolica. 

Hollendingar sem fluttu til Frankfurt am Main hófu framleiðslu á fajansa árið 1660 og næstu árin þar á eftir. Ein gerð leirskála sem fundust í flaki Het Melckmeytvar lengi talin hafa orðið til eftir 1660 í Frankfurðu. Þar sem þessi tegund finnst í  flaki hollensks skips sem sökk árið 1659 er afar ólíklegt að gerðin hafi orðið til í Þýskalandi. Hún er hollensk. Bjarni hefði betur haft það rétt eftir mér og spurt mig í stað þess að skila frá sér svona rugli. 

Fajansi sem fannst í Het Melckmeyt og sem ættaður er frá Frakklandi. Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 

Til upplýsingar má bæta við, að óskreyttar skálar, hvítar með bylgjuðum kanti/ börðum, sem ég fór með prufur af til Hollands á 10. áratug síðasta aldar, eru ekki ítalskar eins og fornleifafræðingar þá héldu fram. Ungur hollenskur sérfræðingur hefur nú sýnt fram á að fornleifafræðingur sá sem ég hafi samband við í Amsterdam „gaf sér" einfaldlega að þessi gerð skála sem finnst í miklum mæli í Niðurlöndum hafi verið framleiddar á Ítalíu. Sá gamli, Jan Baart, sem var yfirfornleifafræðingur Amsterdamborgar rannsakaði það hins vegar aldrei. Þegar farið var að gæta að því hvað var til af sams konar diskum kom í ljós, að á Ítalíu könnuðust menn ekkert við þessa gerð diska. Þeir eru hins vegar frá Norður-Frakklandi, frá borgunum Nevers og Rouen við Leirubakka (Loire) og nánasta nágrenni. Hávísindalegar rannsóknir hafa nú sýnt fram á það.

Þetta voru aðeins fáein dæmi um frekar lélega fræðimennsku í annars fallegri bók, en oft er flagð undir fögru skinni eins og skrifað stendur.

En margt er einnig gott í bókinni, sérstaklega ljósmyndir frá einstaklega fallegum uppgröftum Bjarna Einarssonar. T.d. myndin frá Þjótanda við Þjórsá á bls. 110, eða fjárborgin í Hagaey í Þjórsá á bls. 156, sem bera vott um falleg og vönduð vinnubrögð Bjarna.

Er kryppa Ríkharðs III fundin ?

 

Flestir þekkja krypplinginn, geðsjúklinginn og óþokkann Ríkharð III frá samnefndu leikriti Williams Shakespeares frá 1591. Við þekkjum einnig mörg hvernig Laurence Olivier gerði honum skil í kvikmyndaútgáfu leikritsins frá árinu 1955.

Ekki vilja allir Bretar sætta sig við Ríkharð III í meðferð Shakespeares og ýmissa leikara sem vildu sýna okkur hve góðir þeir voru að leika óþokka. Stofnaður hefur verið sjóður, The Richard the III Foundation, Inc. sem efla á rannsóknir á sögu Ríkharðs III. Meðal annars til að rétt við ímynd konungsins. Þessi sjóður hefur félaga í Bretlandi, í Bandaríkjunum og örugglega víðar. Hver vill ekki vera góður við krypplinga í dag. Það sem við þekkjum um Ríkharð hefur líka verið skrifað af andstæðingum hans, Tudor-ættinni, og sá hún sér akk í því að gera hið versta fól úr Ríkharði.

Nú fara fram fornleifarannsóknir í Leicester á Englandi, sem m.a. eru styrktar af sjóð þessum. Rannsóknirnar fara fram á bílastæði, þar sem hann er talinn hafa verið greftraður eftir orrustuna við Bosworth Akra árið 1485. Á bílastæðinu í Leicester hafa fornleifafræðingar grafið síðan í ágúst, en undir bílastæðinu stóð áður sú klausturkirkja sem maður veit að Ríkharður III var greftraður í.

Viti menn, þegar á fyrstu vikum rannsóknarinnar, sem stýrt er af fornleifafræðingum við háskólann í Leicester, hafa menn fundið beinagrind manns með kryppu (sjúka hryggjaliði) og örvarodd í höfuðkúpunni. Gröfin fannstí í kór kirkjurústarinnar.

Örin sýnir hvað bein krypplingsins fundust í Leicester

Konungaáhugi Breta eru auðvitað svo gífurlegur, að fyrir löngu er búið að finna afkomendur Ríkharðs III. Þá er að finna í Kanada. Þangað flutti bresk kona fyrir mörgum árum og giftist einhverjum Ibsen. Sonur hennar Michael Ibsen, 55 ára, sem fluttist til London og er þar húsgagnasmiður, hefur nú verið beðinn um að gefa DNA sýni úr sjálfum sér til að bera saman við DNA-ið úr beinagrindinni í Leicester. Ef hægt verður að sýna að móðurgen (mítókondríal gen) Ibsens séu þau sömu og í beinagrindinni er hægt að færa sterkar líkur að því að krypplingurinn undir bílstæðinu í Leicester sé Ríkharður III. En svo er aldrei að vita, kannski er Ibsen alls ekki kominn af Ríkharði, og getur þá beinagrindin samt sem áður verið af Ríkharði. Það verður kannski erfitt að sanna. Svo þarf erfðaefnið í beinagrindinni líka að henta til rannsóknanna, og það er enn óvíst.

Michael Ibsen tekur DNA sýni úr sjálfum sér fyrir framan fjölmiðlana. He looks a bit Royale with a lollipop!

 

Fjölmiðlasirkus í Leicester, nú spyrja menn sig hvort leggja eigi beinin til hinstu hvílu í Westminster Abbey, ef þau "reynast úr Ríkharði"

Maður leyfir sér þó að efast, og undrast að fornleifafræðingar taki þátt í svona fjölmiðlasirkus. En stundum er fornleifafræðin hundheppin líkt og óþokkinn.

Olivier í hlutverki Ríkharðs III

Syria est perdita

 

Þessa dagana heyrum við í fréttum um hörmungar sýrlensku þjóðarinnar. Sumir Íslendingar virðast þó ærast meira af því að heyra um örlög píkanna í Pussy Riot hjá keisaranum í Pútoníu. Það uppþot getur maður vonað, að séu byrjunin á lokum KGB-veldisins sem tryggir öfgaíslamisma og einræðisherrum völd.

Mikill harmur leggst að mér þegar ég sé fornleifum raskað eða þær eyðilagðar. Þótt mér sé annt um fornleifar og vilji vernda þær og virða, er mér þó meira illt að verða vitni af þeirri eyðingu sem Sýrlendingar þurfa að ganga í gegnum vegna einræðisherra annars vegar og öfgatrúar hins vegar. Mannslíf verða því aldrei borin saman við menningarminjar.

Menningarlaus uppskafningur eins og morðingjasonurinn Bashir al-Assad vílar ekki fyrir sér að eyðileggja efniskennda menningu og heimsminjar til að halda völdum sínum, ættarinnar og klíkunnar í kringum hann. Hann er að drepa fólk, og nokkrar fornminjar í leiðinni er ekkert mál fyrir hann og aðra stríðsherra.

Maður þarf að vera mjög auðtrúa einfeldningur eða illa sér í sögu Miðausturlanda til að hafa ekki séð og vitað um áratuga morðveldi al Assad fjölskyldunnar og hættuna sem stafaði af henni fyrir fjölda þjóðir, heimsfriðinn og menninguna. Munið þið fjöldamorð Hafez al-Assads í Hama árið 1982?  

Einstaka rugludallar, eins og fyrrverandi utanríkisráðherra Íslands, Ingibjörg Sólrún Gísladóttir, töldu hins vegar bitastætt að sækja úrhrak eins og Bashir al-Aassad heim til að reyna að tryggja vota drauma mikilmennskubrjálæðis sumra Íslendinga um að komast í Öryggisráð Sameinuðu þjóðanna. Markmiðið var að gerast samreiðarmenn og stuðningsland hryðjuverkalanda fyrir hégómagirnd sína. Á fund al-Aassads yngra hélt sama konan sem áður fór offari þegar farið var fram á rannsókn á máli stríðglæpamanns sem bjó á Íslandi, vegna þess að beiðni um það kom frá stofnun í Ísrael.

Nú horfum við upp á, hvernig fólk er brytjað niður á Sýrlandi og ástandið verður vafalaust enn verra eftir að friðargæsluliðar SÞ eru farnir frá Sýrlandi.

Hin merka borg Aleppo er á heimsminjaskrá UNESCO og nú berast fréttir að því eyðilegging eigi sér stað á fornminjum í borginni. Hér má sjá hina fornu borg Aleppo fyrir um 100 árum.

Andstæðingar Bashir al-Assads veldisins eyðileggja hér fornminjar

Mikil eyðilegging á menningarminjum hefur ávallt átt sér stað í tíð al-Assad fjölskyldunnar, sérstaklega á leifum eftir búsetu gyðinga, en þeir voru fjölmennir í öllum stórum sýrlenskum borgum, stundum í miklum meirihluta. Hafez al-Assad lét t.d. ryðja burt stærsta grafreit gyðinga í heiminum þegar hann lét gera hraðbraut frá Damaskus til nýs flugvallar sem byggður var á 7. áratug síðustu aldar. Enginn mótmæli heimsins heyrðust þá. Þess vegna má furða að uppskafningslegir embættismenn UNESCO hafi samþykkt að að setja staði á Sýrlandi á WH listann(Heimsminjalistann), því skjölin sem undirbyggja friðunina eru vægast sagt illa unnin og ekki samkvæmt þeim kröfum sem settar hafa verið þjóðum á Vesturlöndum sem vildu koma menningarminjum sínum á WH-listann. Það er greinilega ekki sama hvert landið er hjá spjátrungunum í UNESCO, sem ég hef haft örlítil kynni af.

Fyrir utan tíðindi af frumstæðri eyðileggingahvöt Bashir Assads og herja hans í Aleppo, berast fréttir af eyðileggingu á virkjum krossfara, á moskum, á rómverskum minjum, m.a. mósaíkgólfum. Sem dæmi má nefna að skemmdir hafa verið unnar á miðaldakastalanum fræga, Krak des Chevaliers, sem Saladin náði aldrei á sitt vald, en fjöldamorðingjanum sem Ingibjörg Sólrún heimsótti og herjum hans hefur nú tekist að vinna spjöll á fornri krossfarakapellu sem þar er.

Krak des Chevaliers

 

Rústasvæðið í Tell Sheikh Hamad

 

Fregnir berast frá sýrlenskum fornleifafræðingum og erlendum sérfræðingum í fjölbreyttri menningu fyrri alda á Sýrlandi, um að leifar assýríska hofsins sem nýlega hefur verið rannsakað í Tell Sheik Hamad hafi verið eyðilagðar. Mikill skaði hefur orði á Al Madiq kastala, sem síðast féll árið 1106. Nú skítur svokallaður uppreisnarher á fornminjarnar og hrópar Allauachbar.

Fræg mósaíkgólf í Apamea hafa verið mokuð upp með jarðýtu og tvær fornar súlur úr marmara hafa horfið þaðan nýlega. Andstæðingar al-Assads, þar á meðal illvirkjar úr röðum verstu helstefnu nútímans, hafa í mörgum tilvikum leitað vars í fornum rústum, en það hefur ekki komið í veg fyrir árásir stjórnarhersins. Kastali Ibn Maans fyrri ofan rómversku rústirnar í Palmyru hafa t.d verið notaðar sem herstöð stjórnarhersins og í dal kumlanna vestur af Palmyru hefur stjórnarherinn grafið djúpa varnarskurði á rómverska rústasvæðinu. Fregnir og myndir sýna, að herir as Assads hafi rænt fornum steinlistaverkum í Palmyru. Sjá https://www.facebook.com/Archeologie.syrienne (þess ber þó að geta að þessari facebooksíðu er greinilega haldið úti af andstæðingum Assads.

Kastali Ibn Maans, sem hefur verið ráðist á í núverandi borgarstyrjöld á Sýrlandi

Fólk sem elst upp í virðingarleysi fyrir öðru fólki, lífi, menningu og trú annarra, ber heldur enga virðingu fyrir menningarminjum. Það er algild regla.

Svona finnst silfur í jörðu

 

RÚV greinir frá merkum minjum sem voru að finnast við fornleifarannsóknirnar í Alþingisreitnum. Þar fara rannsóknir fram undir stjórn Völu Garðarsdóttur fornleifafræðings.

Einn gripanna er talinn vera armhringur eða armbaugur úr silfri. Takið eftir því hvernig hringurinn er tekinn upp og þetta er upplýst: Forvörður var kallaður á svæðið til þess að klára að grafa armbauginn upp og koma honum í umhverfi þar sem málmurinn heldur jafnvægi. Vala útskýrir að það sé gert vegna þess að um leið og hann sé tekinn úr moldinni fái hann sjokk því jarðvegurinn sem hann liggi í sé súrefnissnauður.

Munið þið silfursjóðinn frá Miðhúsum sem fannst óáfallinn í jörðu í súrum og súrefnisríkum jarðvegi. Silfur finnst ekki óáfallið í jörðu, sama hvort um jarðvegurinn er súrefnissnauður eða -ríkur. Sjá meira um silfrið að Miðhúsum hér.

Sömuleiðis fannst tunnulaga met í Alþingisreitnum. En það er líka alveg met, það sem er sagt um metið: Annar gripurinn er met, með plús og mínus á sitthvorum enda. Ef búið er að finna sannanir þess að menn á söguöld hafi þekkt plús og mínus, þá er mér öllum lokið. X og I þekktu þeir sem rúnir fyrir g og i, en einnig sem rómverska tölustafi sem notaðir voru fyrir aura og aurtugi og mörk. Blýmet finnast oft með einhverju skrauti eða táknum og er x eða "+" laga tákn eru vel þekkt á metum frá fyrri hluta miðalda og eru ugglaust til að sýna þyngd metsins. Nú verður gaman að sjá hve þungt metið er

Hvað er í deiglunni ?

Vaðlaheiðargöng er greinilega til annars nýt en að flýta fyrir ferðum manna inn í óörugga framtíð. 

Greint var frá því á RÚV í fyrir nokkrum dögum, að fornleifafræðingar væru í óða önn að finna mikinn járnframleiðslustað frá miðöldum, þar sem Vaðlaheiðargöngin eiga að byrja að austanverðu.

Þetta er stórmerkur fundur og ljótt til þess að vita að þarna vinni fornleifafræðingar í kappi við klukkuna, fyrir skít á priki, til að rumpa af rannsóknarvinnu við það sem virðist einn heillegasti járnframleiðslustaður sem fundist hefur á Íslandi, og jafnvel smiðjustarfsemi líka. Greinilegt er af frétt Sjónvarps, að fornleifafræðingurinn heldur á deiglu. Kannski var þarna járnblástur og smiðja í tengslum við hann. Í fljótu bragði sýnist mér allt benda til þess að þarna sé verið að grafa upp stóra smiðju og það sem henni tengdist.

Fornleifur skorar á framkvæmdavaldið að gera þessari rannsókn hátt undir höfði og veita ríflegt fé í hana, svo heimildir fari ekki forgörðum. Þarna verður að ljúka rannsóknum að fullu.

Þarna við gangnamunnann bætist vonandi við vitneskja, t.d. við þá merku rannsókn á stórtækum rauðblæstri sem dr. Ragnar Eðvarðsson stýrði fyrir nokkrum árum síðan á Hrísheimum í Mývatnsheiði. Þar fundust einnig miklar leifar eftir járnvinnslu frá 10. og 11. öld. Sjá hér.

Nálhúsið og hrosshárin frá Stöng

Fimmtu getraun Fornleifs lauk eftir um það bil einn sólahring, þegar Bergur Ísleifsson gaf okkur rétt svör við öllum spurningum. Skulda ég nú lesendum Fornleifs ítarlegri upplýsingar um hrosshárið sem myndin með getrauninni var af.

Rannsóknir mínar á Stöng í Þjórsárdal hófust árið 1983. Þjóðhátíðarsjóður gaf mér það sumar smápening til rannsóknarinnar, sem dugðu fyrir nokkurra vikna launum fyrir tvo stúdenta. Árangurinn var góður. Við rannsókn á gólflögum skálans, sem enn stendur opinn á Stöng og er yfirbyggður, fundust eldri, óhreyfð gólflög, og sömuleiðis veggur eldri skála undir þeim sem nú er opinn gestum.

 

Uppgröftur í skálanum að Stöng í Þjórsárdal. Einar Jónsson teiknar. Ljósm. VÖV.

Nokkrir merkir gripir fundust við rannsóknina, en sá merkilegasti kom á næstsíðasta degi rannsóknarinnar. Það var nálhúsið sem þið sjáið hér á myndinni efst.

Nálhúsið fann ég í neðst í gólflagi skálans sem liggur undir yngsta skálanum sem til sýnis er í dag. Nálhúsið fannst rétt fyrir framan pallinn (setið) sem var meðfram veggjum skálans, framarlega (austast) í skálanum.

Ég og Einars Jónsson lögfræðingur og þá sagnfræðinemi, sem vann með mér, trúðum ekki okkar eigin augum og ánægja okkar fóru ekki framhjá hópi ferðamanna sem kom í heimsókn nokkrum mínútum eftir að við fundum hlutinn. Þar fór fyrir hópi Sigurjón heitinn Pétursson trésmiður, sem lengi var forseti borgarstjórnar í Reykjavík fyrir Alþýðubandalagið og einhverjir samflokksmenn hans og kollegar frá Norðurlöndum. Sigurjón fékk að höndla hlutinn og úrskurðaði með gantalegu brosi á vör að þetta hlyti að vera eitthvað stykki úr bíl og væri glænýtt. 

Þó ég þekkti ekki neitt nálhús með þessu sama lagi, gerði ég mér strax grein fyrir því að þessi gripur væri nálhús, og staðfestu tveir sérfræðingar á Norðurlöndunum það, en þeir höfðu heldur ekki séð nálhús sem var með þessu lagi og töldu gripinn "austrænan".

Nálhúsið séð frá enda þess. Ljósm. VÖV.

Er gripurinn var kominn í hús, fór innihaldið í nálhúsinu að þorna, og losnaði það að lokum úr nálhúsinu. Þetta voru einhvers konar trefjar. Ég fór með þær til Danmerkur, þar sem þær voru greindar af dr. Jesper Trier forstöðumanni forvörslustofu Forhistorisk Museum Moesgård í Árósum, sem var á sama stað og fornleifadeildin við háskólann í Árósum, þar sem ég nam fræðin. Jesper Trier sem er "fiberolog" og hafði sérhæft sig í alls kyns tægjum og taugum í egypskum fornleifum, var ekki í miklum vafa þegar hann brá ögn af hárinu undir smásjána. Þetta voru samankuðluð hrosshár, sem ugglaust er ekki mikið öðruvísi en hrosshár af hesti Faraós.

Hrosshárin í nálhúsinu. Ljósm. VÖV.

Hrosshárum hefur líklega verið troðið inn í rör nálhússins, sem var opið í báða enda, og það gegnt því hlutverki að halda nálunum í skorðum. Ekki veit ég hvort hrosshár séu betri til þess arna en t.d. ull, en hver veit?

Aldursgreining á birkikolum og beinum úr gólflagi því sem nálhúsið fann hefur sýnt, að gólfið og húsið sé frá 11. öld. Sjá t.d. hér.

Ég tel að nálhúsið á frá Stöng geti allt eins verið íslensk smíð. Á Stöng var smiðja á 10 öld, þar sem menn unnu með kopar og á nálhúsinu er skreyti Þjórsárdals, sem er hringur með punti í miðjunni, svokallaðir "Circle-dot" eða "konsentrískir hringir", sem reyndar er líka mög algengt skreyti um allan heim. En í Þjórsárdal eru flestir gripir með skreyti einmitt með þetta einfalda, alþjóðlega "mynstur".

Nálhúsið hefur farið á sýningar í 4. löndum og talað hefur verið um að framleiða eftirlíkingar af því til sölu, og þætti mér það í lagi ef einhver hluti gróðans af slíku framtaki, sama hvað lítill hann yrði, færi á einhvern hátt í áframhaldandi rannsóknir á Stöng í Þjórsárdal, sem mér hefur reynst erfitt að fjármagna.

Nálhúsið er nú til sýnis á Þjóðminjasafni Íslands í hinu kjánalega „Þjórsárdalsbúri", sem er glerkassi hálffullur af vikri sem eitthvert hönnuðargrey hefur flippað út með í föstu sýningu safnsins. Kassinn á að gefa tilfinningu af eldvirkni og eyðingu byggðar. Eldvirkni, ein og sér, eyddi reyndar ekki búsetu á Stöng eða byggð í Þjórsárdal, svo kassinn er út í hött. Einnig er bagalegt, að vart er hægt að sjá gripina frá Þjórsárdal vegna þess að of dimmt er í þessum eldakassa Þjóðminjasafnsins, sem verður líklega að teljast eitt kjánalegast gimmick safnasögu Íslands. Vikurinn, sem notaður er í þennan undrakassa, er ekki eini sinni vikurinn úr Heklugosinu 1104, sem um tíma var talið að hefði grandað byggð í dalnum. Nú hafa fornvistfræðingar og jarðfræðingar einnig gert sér grein fyrir því, að Þjórsárdalur lagðist fyrst í eyði á 13. öld.

Ítarefni

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson (1989). Stöng og Þjórsárdalur-bosættelsens ophør. Í Bojsen Chris­tensen K. M. og Vilhjálmsson, V.Ö. (eds.) hikuin 15, 75-102. English summary.

Sami (1992) Færsla um grip númer 590 b í sýningarskránni Viking og Hvidekrist. Norden og Europa800-1200 (From Viking to Crusader; Wikinger, Waräger, Normannen; Les Vikings... Les Scandinaves et l'Europe800-1200) fyrir sýninguna Viking og Hvidekrist, sem var sett upp á Þjóðminjasafni Dana árið 1992 (sýningin var einnig í Paris - Berlín - Kaupmannahöfn 1992-93). Nordic Council of Ministers in collaboration with The Council of Europe; The 22nd Council of Europe Exhibition 1993.

Sami (1994) "Nálhús frá Stöng í Þjórsárdal. Í Á. Björnsson (red.). Gersemar og þarfaþing. Úr 130 ára sögu Þjóðminjasafns Íslands. Þjóðminjasafn Íslands, Hið íslenska Bókmenntafélag. Reykjavík 1994.

5. getraun Fornleifs

Fornleifur spyr eins og sauður að fornum sið: Hvaeretta á myndinni?

Veit hann það vel sjálfur, enda er leikurinn til þess gerður, að allir nema fornleifafræðingar svari. Fornleifafræðingar geta bara etið það sem úti frýs.

Vissuð þið, að hvergi í heiminum eru hlutfallslega til eins margir fornleifafræðingar eins og á Íslandi? Sú spurning er ekki hluti af getrauninni, en frekar spurning um raunalegt ástand, sem veldur því nú að þessi miklu fjöldi ágætu fornleifafræðinga mótmælir nýjum og illa hugsuðum Þjóðminjalögum sem greinilega voru ekki skrifuð af fornleifafræðingum. En var nú viturlegt að stofna fornleifafræðideild við Háskóla Íslands til að ala á heimalningshætti, skyldleikarækt og atvinnuleysi í greininni, þar sem fræðimennska er enn af skornum skammti, en stórtæk garðyrkja, óhemjuleg skurðagerð með tilheyrandi yfirlýsingagleði því mun algengari? Ef þið hafði skoðanir á því, lát heyra. En hér skal venjulegu fólki með áhuga á miklum aldri fyrst og fremst svara eftirfarandi spurningum

• A) Hvað er það sem á myndinni sést?
• B) Hvar fannst það?
• C) Í hverju fannst það?
• D) Hvað var hlutverk þess?

Skálholtsskemmdarverkið

Í mikilli langloku um Þorláksbúð á Vísis.is, lýsir Bjarni Faust Einarsson kollega minn yfir skoðun sinni á Þorláksbúð hinni nýju. Enginn þarf að vaða í villu um, að flestir fornleifafræðingar á Íslandi, sem bera virðingu fyrir fræðunum sínum, líst illa á Þorláksbúð. Það á svo sannarlega við um Bjarna Einarsson, þó hann tjái sig seint um málið og þekki greinilega ekki alla enda þess. Ekki hafa nú samt margir fornleifafræðingar, aðrir en við Bjarni, lýst skoðun okkar opinberlega, nema ef vera skyldi Þjóðminjavörður. Hinir eru auðvitað allir lafhræddir við vald Fornleifaverndar Ríkisins, sem er hin eini sanni sökudólgur, því Fornleifavernd gaf leyfi til að viðundrið í Skálholti yrði byggt.

Í grein Bjarna á visir.is er greint frá fundi sem Fornleifavernd Ríkisins boðaði til í ársbyrjun 2012. Þann fund skrifaði ég um og hvatti menn til að fjölmenna á hann. Þá skrifaði ég mikið um Þorláksbúð og sýndi fram á hver tók ákvörðunina um bygginguna og hvar ábyrgðin lægi. Hún liggur algjörlega hjá Fornleifavernd ríkisins. Það hefur Menntamálaráðuneytið staðfest. Ég sendi ráðuneytinu fyrirspurn (sjá hér), henni var svarað á þennan hátt.

Bjarni (sjá mynd) greinir frá því að starfsmenn Fornleifaverndar Ríkisins hafi á fundinum ekki litið svo á að Þorláksbúð væri tilgátuhús, heldur eins konar skýli líkt og skýli það sem reist var á Stöng í Þjórsárdal árið 1957. Sú upplýsing stangst svo um munar á við þær upplýsingar sem fornminjavörður Suðurlands gaf við leyfisveitinguna. Uggi Ævarsson, skrifar ekkert slíkt í leyfisveitingu sinni eftir að hann hafði  greinilega fengið skipun frá yfirmanni sínum Kristínu Sigurðardóttur um hvað hann ætti að gera. Sjá einnig hér. Þetta sýnir greinilega, að fyrir utan að vera ekki starfi sínu vaxnir, þá þekkja starfsmenn Fornleifaverndar ekki sögu minjaverndar sem skyldi.

Skýlið sem reist var yfir Stöng árið 1957 er allt annars eðlis en smekkleysan í Skálholti. Það var m.a. reist fyrir tilstuðlan dr. Kristjáns Eldjárns yfir rústir sem voru rannsakaðar að hluta til (Þótt sumir teldu þær fullrannsakaða); til að koma í veg fyrir algjöra eyðileggingu þeirra. Þorláksbúð er hins vegar eyðilegging, sögufölsun úr gerviefnum, tímaskekkja, eyðsla á almannafé og smekkleysa í einni og sömu byggingunni. Hún er bautasteinn yfir póltíska spillingu og andlegan vanmátt íslenskrar minjavörslu.

Miðað við þann óskunda sem Fornleifavernd Ríkisins hefur haft í frammi varðandi Stöng sjá hér, hér og hér, þá ætti sú stofnun að hafa hægt um sig að nota skýlið á Stöng til að afsaka sig út úr fyrirbærinu við kirkjumúrinn í Skálholti. Þetta er ein lélegasta afsökun sem komið hefur frá Fornleifavernd Ríkisins.

Kjarni málslins er sá, að Þorláksbúð var reist í trássi við skýr ákvæði í lögum, en með leyfi frá Fornleifaverndar Ríkisins, sem á að fylgja þeim lögum en ekki að brjóta þau.

Þorláksbúð er ólögleg framkvæmd og hana þarf að fjarlægja, samkvæmt lögum og í leiðinni yfirmann fornminjavörslunnar sem einn bar ábyrgð á þessu ömurlega lögbroti.

Sjá einnig færslu hér í dag um spillinguna í fornleifavörslunni á síðasta áratug 20. aldar. Össur Skarphéðinsson umhverfisráðherra hringdi í Þjóðminjavörð og Náttúrvernd Ríkisins til að þjösna í gegn sumarbústað lyfsala nokkurs. Bústaðurinn var reistur ólöglega í Berufirði á Barðaströnd.

Fiat Lux - 4. hluti

Gotneskir ljósahjálmar, eða öllu heldur ljósahjálmar í gotneskum stíl, eru ekki einvörðungu áhugaverðir gripir fyrir listfræðinga eða David Hockney sem getur ekki teiknað þá eins vel og van Eyck. Fyrir fornleifafræðinga eru þessir gripir mjög mikilvæg heimild. Brot úr hjálmum og ljósahöldum frá 15. öld hafa meira að segja fundist í jörðu á Íslandi.

Selárdalshjálmurinn, sem hangir í geymslu á Þjóðminjasafninu, og var,  þegar ég vissi síðast til, ekki enn búinn að fá safnnúmer, er fegurstur þeirra hjálma sem eru upprunnir úr Niðurlöndum og eru enn til. Hann er "listfræðilegt viðundur", einstakur forngripur sem fyrir heppni varðveittist á hjara veraldar meðan allir aðrir af sömu gerð hurfu fyrir duttlunga tískustrauma og hirðuleysis. 

Aðrir heilir ljósahjálmar með sex eða 9 liljum (örmum) hafa varðveist á Ísland. Reyndar hefur tveimur þeirra verið „rænt" af Dönum og eru nú á Þjóðminjasafninu (Nationalmuseet) í Kaupmannahöfn. Síðast en ekki síst eru á Íslandi til margar ritaðar heimildir til um hjálmana og ljósastikur og í bronsi og messing í kirkjum. Máldagar kirkna eru allgóð heimild um fjölda slíkra hjálma á Íslandi.

Aðrir hjálmar í gotneskum stíl á Íslandi

Hjálmurinn á efstu mynd liggur í geymslu Þjóðminjasafns Dana.  Hann ber safnnúmerið NM D 8073. Hann er frá fyrri hluta 15. aldar og er skráður úr Hvammur kirke á Íslandi, sem er líklega Hvammskirkja í Dölum (Hvammssveit). Danski sjóliðsforinginn Daniel Bruun sem skrifaði mikilvægar lýsingar um Ísland keypti hjálminn og gaf á danska Þjóðminjasafnið.

Þennan hjálm er einnig að finna á Þjóðminjasafni Dana, hann hefur fengið safnnúmerið NM D 1025 a og var skráður inn í safnið árið 1876. Ég man ekki eftir því að hafa séð hann í nýlegri miðaldasýningu safnsins. Hann mun hafa komið úr kirkju á suðurhluta Íslands. Þessi glæsilegi hjálmur er frá miðri 15. öld og gæti verið þýskur frekar en niðurlenskur. María stendur efst með Jesúsbarnið og geislar af þeim. Ljónið á öðrum ljósahjálmum er reyndar annað tákn fyrir konunginn Krist sem notað var á síðmiðöldum og ljónið gat líka táknað kristna trú.

 

Þennan Ljónahjálm er að finna í Þjóðminjasafni og er frá Hvammi í Hvammssveit og hefur fengið safnnúmerið Þjms. 4528. Ljósahöldin, pípurnar og skálarnar eru um 100 árum yngri en stofninn. Greinilegt er því að gert hefur verið við hjálminn á 16. öld.

Þessi glæsilegi litli ljónahjálmur er einnig vel geymdur á Þjóðminjasafni Íslands og er verkið i honum náskylt verkinu í hjálminum í Selárdal. (Þjms. Vídalínssafn, V 138). Ekki er vitað úr hvaða kirkju hann hefur komið.

Hjálmar sem illa fór fyrir

Árið 1913 var lítill ljónahjálmur í kirkjunni í Skálmarnesmúla í Barðastrandarprófastdæmi samkvæmt kirkjugripaskrá Matthíasar Þórðarsonar:

Hjálmur lítill úr kopar með 6 ljósaliljum litlum og ljónsmynd efst; hann er forn eins og staki stjakinn og kertakragarnir mjög líkir, en ljósapípurnar eru gegnskornar. 

Þetta sýnir okkur, að gotnesku hjálmarnir voru víðar til á Vestfjörðum en í Selárdal. Hjálmurinn, sem lýst var í Skálmarnesmúlakirkju af Matthíasi er nú, 100 árum síðar, ekki lengur í kirkjunni. Árið 1979 sá Þór Magnússon fyrrv. þjóðminjavörður ljósapípur með krönsum í gotneskum stíl af "ljósahjálmi eða ljósastjaka" í eigu Hrafnhildar Bergsteinsdóttur (Skúladóttur frá Skáleyjum). Það gætu eins hafa verið ljósapípur af stjaka sem einnig voru i kirkjunni árið 1913. Hrafnhildur á enn þessa ljósaskálar og notar þá sem kertastjaka. Hrafnhildur greindi mér frá því (26.3.2012), að um 1930, þegar foreldrar hennar, Bergsveinn Skúlason og Ingveldur Jóhannesdóttir, hófu búskap í Múla, hafi móðir hennar fundið þessa hluti liggjandi á öskuhaugnum í Múla. Víst má telja, að menn hafi kastað brotnum ljósahjálmi á hauginn, eftir að hann hefur eyðilagst í stormi sem braut kirkjuna á 3. tug 20. aldar. [Von er á mynd af gripunum]

Ljósahjálmur í Saurbæ á Rauðasandi, lagfærður eftir hremmingar. Ljósmynd Ari Ívarsson. 

 Veður eru sannarlega oft váleg fyrir vestan. Í aftakaveðri þann 31. janúar 1966 fauk kirkjan á Saurbæ á Barðaströnd. Margt merkra gripa var þar í kirkjunni og bjargaðist flest úr brakinu nema koparhjálmur frá 19. öld sem eyðilagðist. Einnig var í kirkjunni fallegur hjálmur frá fyrri hluta 16. aldar, sem Matthías Þórðarson lýsti í kirkjugripaskrá sinni er hann skrifaði í hana við heimsókn sína á Saurbæ þann 28. júlí 1913. Þegar átti að fara að endurreisa Reykhólakirkju þá eldri á Saurbæ tók smiður nokkur sem annaðist það verk eldri hjálminn sem var í kirkjunni og fór með hann til Reykjavíkur. Þetta var hjálmur með tvíhöfða erni efst á stofninum og ljónstrýni neðst (sjá mynd). Hjálmurinn var um tíma talinn glataður og smiðurinn, sem ekki hafði sinnt starfi sínu sem skyldi hafði verið sagt upp. Síðar fannst stofn hjálmsins í íbúð í Reykjavík, þar sem kirkjusmiðurinn hafði búið um tíma, en á vantaði nú lljur, skálar og pípur og vissi enginn hvar þær voru niður komnar. Fyrir tilstuðlan Harðar Ágústssonar listmálara sem sá um kirkjuflutninginn var gert við hjálminn og nýir hlutar steypti í hjálminn sem Ari Ívarsson gekk síðar frá og setti saman.  

Ari Ívarsson fræðaþulur á Patreksfirði segir mér (26.3.2012), að hann myndi vel eftir hjálmunum þegar hann var að alast upp. Hann telur að hjálmurinn hafi fengið ranga gerð að liljum þegar hann var "endurreistur". Verður sá sérfræðingur sem þetta skrifar að lýsa sig samþykkan þeirri skoðun, enda hefur Ari liíklega oft starað á hjálminn þegar hann sótti þarna kirkju sem ungur drengur.

Jarðfundin brot og lausafundir af hjálmum eða ljósastikum frá 15. öld á Íslandi

Fáein brot úr ljósahjálmum og ljósastikum úr messing, lausafundir og jarðfundnir, eru varðveittir í söfnum. Fyrir utan tvo hluta úr stofni úr hjálmi, sem hugsanlega hefur hangið í bænahúsi í Núpakoti undir Eyjafjöllum, og sem nú er varðveittur af Þórði Tómassyni í Skógum, eru nokkrir fundir varðveittir í Þjóðminjasafni Íslands. Miðað við fjölda nefndra ljósahjálma sem nefndir eru í Íslenzku Fornbréfasafni kemur þetta ekki á óvart og ekki myndi það furða mig ef fleiri brot og leifar af messingljósfærum hafi fundist á Íslandi á síðari árum án þess að ég hafi heyrt af því. Mega þeir sem fundið hafa slíkt, fornleifafræðingar sem og aðrir, gjarna hafa samband við Fornleif og gefa honum allar nauðsynlegar upplýsingar.

1) Kertapípa frá Stóruborg undir Eyjafjöllum. Ljósm. Gísli Gestsson 1981. Safnnúmer ekki þekkt.

2) Jarðfundinn armur úr ljósahjálmi með gotnesku lagi, mjög litlum. Þjms. 385

3) Þjms. 2465. Kertispípa með tilheyrandi skál af ljósahjálmi frá Breiðabólsstaðar kirkju í Fljótshlíð. Kom á safnið árið 1883.

4) Þjms. 5420. Ljónsmynd, steypt úr kopar, situr og hefur róuna[sic] upp á bakið; holt innan og hefur teinn gengið upp í genum það; Það er vafalaust af ljósahjálmi.

5) Þjms. 6074. Kertiskragi úr koparhjálmi með gotnesku lagi. ... Fundinn s.á. (1910) í moldarbarði skamt frá Lágafelli, um 3 faðma í jörðu.

6) Þjms. 5311. Kringlóttur hlutur úr kopar, steyptur.... Óvíst er af eða úr hverju þessi hlutur er, mætti ætla að hann væri af kertastjaka eða kertahjálmi. Páll Jóhannesson í Fornhaga afhenti safninu

7) Fundur 1. (9.7.1981) við fornleifarannsókn Þjóðminjasafns undir stjórn Guðmunds Ólafssonar í Skarðskirkju á Skarðsströnd árið 1981. Á Skarði var rannsökuð gröf sem hafði komið fram við framkvæmdir undir yngstu timburkirkjunni á staðnum. Meðal funda var ljósaskál úr gotneskum hjálmi eða tvíarma ljósastiku. Guðmundi Ólafssyni fornleifafræðingi á Þjóðminjasafni Íslands þakka ég fyrir upplýsingar um fundinn og teikningu.

Þessa teikningu gerði Þorvaldur Friðriksson fornleifafræðingur og fréttamaður í fundaskrá árið 1981, og slær hann nærri Leonardo gamla við í drátthagleik.

 

Heimildir: Mikið af þeirri rannsóknarvinnu sem fór í þessar blogggreinar um ljósahjálminn frá Selárdal og aðra gotneska ljóshjálma á Íslandi, var unnir fyrir langalöngu. Mikið af því sem hér stendur birtist upphafleg í heimildarritgerð í miðaldafornleifafræði við háskólann í Árósum vorið 1983. Bar ritgerðin heitið Metallysekroner i senmiddelalderen (prøve e). Notast var við um 40 greinar og bækur um efnið.

Fimmti og síðasti hluti næst

Fiat lux

 

Þann 15. ágúst árið 1960 var hr. Sigurbjörn Einarsson biskup Íslands staddur í Arnarfirði að vísitera Selárdalskirkju. Vísitasían hófst með guðsþjónustu kl. 2 eftir hádegi og þjónaði sóknarpresturinn Jón Kr. Ísfeld fyrir altari. Biskup stóð einnig við altari eftir predikun, en frú Magnea Þorkelsdóttir biskupsfrú lék listilega á orgelið. Mikil helgi var yfir staðnum þennan dag.

Í vísitasíugjörðinni frá 1960 er nefnt að kirkjan sé 99 ára gömul og í ríkiseign. Þar stendur m.a., og skal lesið með framburði Sigurbjörns biskups:

"hefur kirkjueigandi algjörlega vanrækt allt viðhald á henni, enda er hún stórlega skemmd af fúa, og í yfirvofandi hættu af veðrum. Væri það mikið og lítt bætanlegt tjón, ef kirkjan félli, eða fyki, því að hún verður að teljast merkilegt hús og auk þess geymir hún marga og merka muni."

Viti menn, heimsókn biskups hefur líklega haft sitt að segja, því gert var við kirkjuna árið 1961, og mætti ef til vill kalla þá viðgerð ærlega endurbyggingu. Selárdalsprestakall hafði reyndar þegar verið lagt niður árið 1907 og Selárdalssókn lögð til Bíldudalsprestakalls. En nú er svo komið að kirkjan hefur verið afhelguð og um tíma var rætt um að rífa hana, sem auðvitað kemur ekki til greina þar sem hún er friðuð.

Selárdalskirkja er enn ekki fokin og hefur Átthafafélagið Skjöldur áform um að færa þar hluti til betri vegar, enda var þetta að fornu ein ríkasti kirkjustaður á Íslandi.

Myndin efst er tekin í Selárdalskirkju árið 1913 og þá voru enn í kirkjunni ýmsir góðir gripir frá fyrri öldum sem sýndu að þessi kirkja hafði verið rík. Í loftinu hékk "ljósahjálmur góður" samkvæmt vísitasíu biskups.

Vart er til betri kirkjugripur frá miðöldum Íslands en þessi ljóshjálmur.

Ljósm. VÖV (1996)

 

Ljósahjálmurinn í Selárdalskirkju

Fyrsti maðurinn sem gerði sér grein fyrir hina mikla menningarlegu verðmæti ljósahjálmsins í Selárdal var Matthías Þórðarson þjóðminjavörður. Hann kom í Selárdalskirkju árið 1913 og sá hvað þar hékk neðan úr neðan úr loftþiljum og tók ljósmyndir. Hann ritaði 28. júlí 1913:

"... Ljósahjálmur stór og veglegur og forn, í gotn. stýl, allur úr kopar; 6 armar í neðra kransi en 3 í efra; nokkuð brotnir og gallaðir. Ljón situr á legg efst og vargstrjóna stendur niður úr neðst. .."

Matthías lýsti hjálminum í kirknaskrá sinni (sem varðveitt er á Þjóðminjasafni Íslands) og teiknaði m.a. útlínur arma hjálmsins (sjá mynd neðar). Matthías kunni sína kirkjulist betur en flestir og vissi hvað hann vildi fá á Þjóðminjasafnið. Hann skrifaði enn fremur:

"Hjálmur þessi er mjög gamall og merkilegur og ætti að sjálfsögðu að ganga til Þjms. sem fyrst.  Árið 1915 skrifar hann á spássíu: "Boðnar 100 kr. (eða annar hjálmur ) í bréfi 10.III.'15. Boðinn nýl. Myrkárhjálmurinn og 50 kr. að auki 17.IX.1915."

 

Úr kirkjugripaskrá Matthíasar Þórðarsonar (1913) sem varðveitt er á Þjóðminjasafni Íslands. Útlínur eins af stóru örmum ljósahjálmsins frá 15. öld er teiknaður inn.

 

Allt kom fyrir ekki. Heimamenn vildu ekki selja Þjóðminjasafninu hjálminn, enda var hann tæknilega séð ekki í eigu þeirra, og þar við sat, eða þangað til að Hjörleifur Stefánsson arkitekt gerði það gustukaverk að taka hjálminn traustataki og fara með hann suður í Þjóðminjasafn. Það var á síðasta tug 20. aldar og er hjálmurinn þar enn í geymslu engum til ánægju, því hann er ekki hafður til sýnis, þótt hann sé merkilegasti og veglegasti ljósgjafi úr kirkju á Íslandi frá miðöldum, og þótt víðar væri leitað.

Áframhald um Selárdalshjálminn á næstu dögum

Fiat Lux - 2. hluti