Frönsku tengslin

Kanna ein á Þjóðminjasafninu er harla merkileg. Hún er frá miðbiki 17. aldar en var gefin safninu árið 1865 af Guðmundi Sigurðssyni, sem var prestur á hinni fornu kirkjujörð Stað á Reykjanesi (A-Barðastrandasýslu ). Kannan ber safnnúmerið Þjms. 263.

Við fyrstu sýn virðist sem alls ekki sé hægt að drekka af þessari forláta könnu. Á hálsi hennar er gegnbrotið verk, þannig að ætla mætti að allt sem í henni er skvettist út ef hellt væri úr henni. En þetta er gabbkanna, eða gestaþraut. Könnur þessar heita upp á ensku Puzzle jug, á frönsku  Pot trompeur og á þýsku Vexierkrug. Þrautin er er að uppgötva, hvernig hægt er að drekka af könnunni án þess að missa dýrar veigar. Vissulega er hægt er að drekka af könnunni með því að halda um opin á hálsinum, en til þess þarf maður að vera með sæmilega stórar krumlur til að loka fyrir þau 32 göt sem þar eru. Leyndarmálið og lausnin liggur í að loka fyrir gatið á handfanginu innanverðu, sem er holt, (þið sjáið gatið ofarlega og innana á haldinu). Fyrst þarf að halla könnunni lítillega svo vökvinn fljóti inn í haldið sem er rör. Þá er hægt að sjúga vökvann áfram eftir rörinu sem liggur gegnum handfangið  upp í kant könnunar og fram í stútinn.

Hollensk kona í Vlaardingen nærri Rotterdam sýgur sætan sopa af gabbkönnu.

Þegar kannan kom á Þjóðminjasafnið árið 1865 fylgdi sú saga að þetta væri vítabikar. Vítabikarar þekkjast úr svokölluðum vítadrykkjum sem tíðkuðust í veislum og boðum á Íslandi fram á 18. öld. Í veislulok var borinn fram vítabikar og áttu boðsmenn að drekka úr honum til að bæta fyrir yfirsjónir sínar og um leið fuku oft á tíðum kersknivísur um yfirsjónir manna. En nú er þetta ekki bikar heldur kanna, svo ólíklegt þykir mér tilgátan um að kannan hafi verið notuð sem vítabikar. Íslendingum hefur örugglega verið svo sárt um dropann, að þeir hafa ekki farið að glutra niður víni að ástæðulausu með svona fíflaskap.

Kannan er úr fajansa, úr bláleir sem verður gulur við brennslu. Hún er er skreytt með lagi af hvítum pípuleir og á er málað með bláu og ryðrauðu blómamynstri og síðan er kannan glerjuð með tinglerungi.

Nevers borg við Leiru

Ekki hollensk heldur frönsk

Þess kanna, og aðrar af sömu gerð með sama skreyti voru lengi taldar vera hollenskar. En á allra síðustu árum er komið ljós, að þær eru franskar, og flestar ættaðar frá borginni Nevers í Frakklandi. 

Rannsóknir franska sérfræðingsins dr. Jean Rosen og hollenska fornleifafræðingsins Nina Jaspers, sem ég hef haft samvinnu við, sýna að mikið magn af leirvöru barst frá borgunum Nevers og Rúðuborg til Niðurlanda - og greinilega áfram til Íslands. 

Um miðbik 17. aldar blómstraði verslun Hollendinga við Íslendinga þrátt fyrir einokunartilskipun. Danir áttu um miðja öldina, eins og oft áður, í stríði við erkifjendur sína Svía. Á meðan björguðu Hollendingar verslun á Íslandi  í áhugaleysi og getuleysi konunglegu Íslandsverslunarinnar, til að mynda þegar Svíar réðust á Kaupmannahöfn í febrúar 1659. Verslun á 6. áratug 17. aldar eða fram 1662 var sú besta sem Íslendingar höfðu lent í. En 1662 var Konungsverslunin Íslenska endurskipulögð og var þá erfiðara fyrir Hollendinga að versla.

Í Frakklandi sóttu Hollendingar m.a. salt og voru samkvæmt heimildum neyddir til að kaupa leirvöru um leið. Þessi varningur með öðru, m.a. ríkulega skreyttri hollenskri leirvöru var fluttur til Íslands. Þar söltuðu menn fisk og seldu  hann og skreið og fengu t.d. leirvöru fyrir, því eins og alltaf átu ekki allir það sem í askana var látið á Íslandi. Til var fínna fólk, t.d. umhverfis Breiðafjörð og á Vestfjörðum, sem át af hollenskum  og frönskum diskum og grautinn úr skál frá Portúgal (sjá næstu færslu). Íslenski fiskurinn, blautsaltaður fiskur og skreið, var seldur í Hollandi, Frakklandi, suður til Spánar og Portúgals, alt suður til  Kanaríeyja, þar sem t.d. kaupmaðurinn Pedro Flaemuel á Tenerife keypti t.d.  20.000 tonn af íslenskum fiski árið 1657 af hollenska kaupmanninum Adriaen Pauwelszoon frá Rotterdam eins og fram kemur í tollaskjölum nótaríusar þar í bæ.

Við þessa víðtæku verslun, þar sem hollenskir kaupmenn voru potturinn og pannan, bárust gripir eins og kannan franska til Íslands. Evrópumenn, sem undir ESB-fána hafa tæmt öll mið á  umráðasvæði sínu, eru enn sólgnir í hinn góða íslenska fisk, svo sólgnir að þeim tókst nærri að lokka það einfalda fólk á Íslandi sem kallar sig "krata" inn í ESB til þess að ná í allan fiskinn á Íslandsmiðum. Íslendingar voru nærri búnir að sjúga af gabbkönnu Evrópusambandsins.

Líklegast þykir mér að Hollendingar, sem fluttu þessa gabbkönnu og mikið magn leirmuna til Íslands, hafi haft gaman af að sjá Íslendinga lenda í vandræðum við að drekka af þessu íláti. Dæmigerður hollenskur húmor.

Meira  um verslunarsögu Íslendinga síðar.

Kanna á Victoria & Albert safninu í Lundúnum

Kanna sem var til sölu í Bath á Englandi

Kanna til sölu á Englandi

Kanna sem seld var á uppboði hjá uppboðsfyrirtækinu Christies í Amsterdam

Brot af könnu á safni í Rotterdam

Kanna á Fries Museum (Frísneska Safninu) í Leeuwarden.

 

*Ljósmyndin efst er tekin af ljósmyndaranum Ívari Brynjólfssyni, Þjóðminjasafni Íslands.

Athugasemdir

[Páll Vilhjálmsson, 15.7.2013 kl. 10:20]

Takk fyrir fræðandi færslu og þessa glansandi setningu: ,,Íslendingar voru nærri búnir að sjúga af gabbkönnu Evrópusambandsins."