Fornleifar og sjónminnið

 Gott sjónminni er ágætur eiginleiki að hafa ef maður er fornleifafræðingur. Tel ég mig hafa fengið þann hæfileika í ríkulegum mæli í vöggugjöf. Hér fylgir stutt saga af sjónminninu í mér.

Sumarið 1982, nánar tiltekið 16. ágúst, var ég staddur austur í Skógum undir Eyjafjöllum á heimili foreldra góðvinar míns Einars Jónssonar. Við unnum báðir sem ungir háskólanemar við fornleifauppgröftinn á Stóru-Borg hjá Mjöll Snæsdóttur. Við sátum og ræddum um heima og geima yfir glasi af whisky. Einar hafði boðið mér í heimssókn, því að í sjónvarpinu var BBC-fræðsluþáttur um málmleitartæki, sem við vildum ekki fyrir neina muni missa af.

Í þættinum, sem á frummálinu hét Chronicle: Metal Detectors, var ýmis konar fróðleikur um tæki sem fornleifafræðingar geta haft mikil not af, en sem þeir eru hræddir við í höndunum á óprúttnum fjársjóðaleitendum og ævintýrafólki. Sumir málmleitartækjamenn gera þó meira gagn en aðrir. Merkustu gripir sem fundist hafa á síðari ára í Danmörku hafa t.d. oft fundist við leit á plægðum ökrum og vísað fornleifafræðingum veginn.

Í lok þáttarins var greint frá fyrrverandi hnefaleikakappa, sem hafði það að siðs að fara um byggingargrunna við Thames í Southwark (sunnan við ána) og í City, meðal annars við Bull Wharf, sem var það sem nú heitir Upper Thames Street.

Madonnan frá bökkum árinnar Thames

Allt í einu sé ég bregða fyrir á skjánum grip sem hnefaleikakappinn hafði fundið í eðjunni við bakka Thames. Lítið pílagrímsmerki úr tin- og blýblöndu, Heilaga Maríu, sem hélt á Jesúbarninu. Ég lyftist í stólnum austur í Skógum, þar sem mér sýndist gripurinn vera alveg eins í laginu og pílagrímsmerki sem Gísli heitinn Gestsson (1907-1984) starfsmaður Þjóðminjasafnsins og starfsmenn hans höfðu fundið í lítilli kirkjurúst í Kúabót í Álftaveri árið 1975. Merkið frá Kúabót var þó mjög illa farið og hefur vafalaust lent í bruna. Ég greindi Gísla frá þessari uppgötvun minni og tilgátum og hann og þjóðminjavörður leyfðu mér að fara utan með merkið til frekari rannsókna.

Madonnan frá Kúabót er 4,5 sm. að lengd

Bakhlið pílagrímsmerkjanna frá Kúabót og Bull Warf í London

Ég fékk gerða ljósmynd af madonnunni brenndu frá Kúabót á Fornaldarsafninu á Moesgård við Háskólann í Árósi á Moesgård, og sendi þær til Brian heitins Spencers hjá Museum of London, eins helsta sérfræðings í málmmerkjum frá miðöldum. Hann skrifaði mér um hæl og upplýsti, að ekki væri nóg með að ég hefði rétt fyrir mér í greiningunni eftir að hafa séð madonnumerkið frá Bull Warf í sjónvarpinu, heldur einnig að ljósmyndin af bakhliðinni á merkinu frá Kúabót sýndi, að það merki og merkið frá Bull Wharf hefðu líklega verið steypt í sama mótinu.

Í september 2003 fór ég svo í pílagrímsför til Lundúna til að heimsækja Spencer með merkið frá Kúabót, sem ég hafði haft með mér til Íslands það sumar. Í sýningu safnsins var merkið frá Bull Wharf til sýnis og var Spencer þegar búinn að koma þeim upplýsingum í sýningarskápinn að gripurinn ætti sér hliðstæðu í merki frá Kúabót á Íslandi, og sömuleiðis þeim upplýsingum að ekki væri uppruni merkjanna kunnur. Líklegt verður þó að teljast, að hann sé að finna á Englandi.

Kirkjurústin í Kúabót

Ég hef ekki heimsótt Museum of London nýverið og veit ekki hvort merkið er enn til sýnis. Á því safni er oft gerðar breytingar á sýningum. Ég man hve uppveðraður ég var að koma þar fyrst, og sjá menn nota tölvur í stórum stíl á safni í fyrsta sinn á ævinni. Þar tóku á móti mér merkir fornleifafræðingar eins og Geoff Egan, sem var orðinn vinsæll sjónvarpsmaður áður en hann dó nýlega, og Brian Spencer, og þótti þeim nokkuð merkilegt að fá Íslending í heimsókn. Ég skilaði Madonnunni til Þjóðminjasafnsins og Gísli Gestsson fékk fyrir andlát sitt allar upplýsingar frá mér um Maríu og barnið frá Kúabót.

Nokkrum árum síðar var fjallað um madonnuna í grein um rannsóknir í Kúabót (sem reyndar var aldrei lokið við), sem birtist í Árbók hins íslenzka Fornleifafélags 1986 (útg. 1987) Sjá hér og hér. Þar rituðu Lilja Árnadóttir starfsmaður Þjóðminjasafns og aðrir um rannsóknina í Kúabót að Gísla Gestssyni látnum. Þar er greint frá því að grip áþekkan madonnunni frá Kúabót sé finna í Museum of London (samkvæmt bréfi frá Brian Spencer, Museum af London frá 20.1. 1987). Gögn þau sem ég sendi Gísla virtust hafa tínst, en samt virðist hafa verið haft samband við Brian Spencer og aðra  sérfræðinga sem ég hafði áður haft samband við til að fá upplýsingar um gripinn, en ekki var samt haft fyrir því að fá ljósmynd af gripnum í London til að birta í Árbókinni.

Ég skrifaði 1994 um pílagrímsmerkið frá Kúabót og lét fylgja nokkrar upplýsingar um suðurgöngur Íslendinga á miðöldum. Grein mín um Madonnuna birtist í hinni ágætu bók Gersemar og Þarfaþing (1994), sem er eitt besta rit sem Þjóðminjasafnið hefur gefið út. Þar skrifaði ég reyndar, að madonnan frá London hefði fundist sunnan Thames, í Southwark, því þannig hafði ég skilið það við að horfa á heimildaþáttinn austur í Skógum. Það leiðréttist hér með. Madonnan fannst í City, þar sem menn græða bresku pundin í dag. Ferðalýsingu Nikulásar ábóta á Munkaþverá, sem ferðaðist á tíma sem pílagrímsmerki voru sjaldgæfari en á síðmiðöldum, er hægt að lesa í nýrri útgáfu bókaútgáfunnar Svarts á Hvítu. Eins er til gnótt af góðum greinum um pílagrímsmerki, sem finna á má á veraldarvefnum, sem og bækur Brian Spencers og rit honum til heiðurs, sem enn er hægt að kaupa á netinu.

Fróðleikur um málmleitartæki 

Þrátt fyrir það sem ég skrifa hér framar um fundi merkilegra gripa í Danmörku með hjálp málmleitartæki, er skoðun mín sú, að það eigi ekki að nota málmleitartæki á þann hátt á Íslandi. Þess ber að geta, þjóðminjalög (16. gr.) banna alfarið notkun málmleitartækja á Íslandi, nema þau séu notuð með fengnu leyfi þjóðminjavarðar. Það er þó eitthvað um það að menn séu að selja og kaupa þessi bannsettu tæki, og félagsskapur einn á Suðvesturhorninu telur, að það þurfi að breyta fornleifalögum, svo stórir drengir geti líka leikið sér með svona tæki.