Krossinn frá Fossi

Árið 1993 kom út í Árbók Hins íslenzka Fornleifafélags grein um dýrastíla á Norðurlöndum og Íslandi eftir danska konu,Lise Gjedssø Bertelsen, þar sem reynt var að lýsa þeim með frekar lélegu dæmum af forngripum Íslandi. Sá galli var á gjöf Njarðar, að það vantaði ljósmyndir eða góðar teikningar af meirihluta þeirra gripa sem eru nefndir í greininni, sem er náttúrulega mjög slæm latína þegar menn eru að setja fram stílfræðilegar rannsóknir.

Í greininni er mynd af Eyrarlandslíkeskinu, sem flestir hallast að því að sýni guðinn Þór. Lise Gjedssø Bertelsen telur hins vegar að karlinn með hjálminn sem situr á stólnum haldi á stórum krossi, sem henni finnst líkur krossinum frá Fossi (Þjms. 6077, sjá mynd efst, ljósm. VÖV), sem einnig er meðal frægustu forngripa sem fundist hafa á Íslandi. Krossinn fannst nálægt Fossi í Hrunamannahreppi.

 

Eyrarlands Þór, (Þjms. 10880).

 

Höfundur greinarinnar í Árbók 1993 (útg. 1994) upplýsir, að krossinn frá Fossi eigi sér hliðstæðu. En aftur vantar myndir og tilfinnanlega einnig tilvitnun í þessa hliðstæðu og hver það er sem fyrst greindi frá hliðstæðunni.

Ég greindi fyrstur manna frá hliðstæðu krossins frá Fossi í sýningarskrá stóru Víkingasýninga Evrópuráðsins og Ráherranefndar Norðurlandanna, sem haldin var í Kaupmannahöfn, París og í Berlín 1992-1993. Gripur 334 í risavaxinni sýningaskrá sýningarinnar (1) var lýst af mér og þar segi ég frá hliðstæðunni sem var þegar lýst árið 1886 af Rygh (2).  Þaðan og hvergi annars staðar hefur höfundur greinarinnar um dýrastíla í Árbók Fornleifafélagsins, Gjedssø Bertelsen, fengið upplýsingar um hliðstæðuna krossins frá Eyrarlandi sem fundist hefur í Noregi. Því miður var hún eða ritstjóri Árbókar hins íslenska fornleifafélags, sem þá var Mjöll Snæsdóttir, ekki að hafa fyrir því að vitna rétt í menn. Slík vinnubrögð eru nefnilega dálítið séríslensk, stílfræðilega séð, en mestmegnis fólki til skammar fræðilega séð.

Að ofan má sjá krossinn frá Fossi (ljósm. Vilhjálms Arnar Vilhjálmssonar) og að neðan er krossinn frá Huse í Rommedal í Hedemark í Noregi. Á norska krossinn vantar reyndar dýrshausinn sem er á krossinum frá Fossi. Ljóst er hins vegar, að íslenski krossinn er ekki eins einstakur í sinni röð, líkt og lengi hefur verið talið. Þegar til eru tveir gripir frá sama tíma, sem eru nærri því eins og þeir finnast í mismunandi löndum, getur fornleifafræðingurinn talað um gerð eða tegund gripa. Við getum búist við því að finna fleiri slíka gripi í framtíðinni á hinu norræna svæði.

Kross frá Huse í Rommedal

Sorglegri er þó önnur saga af krossinum frá Fossi. Það er sú sú staðreynd að Þjóðminjasafn Íslands hefur misst af milljónum króna í tekjur sem safnið gæti hafa tekið í upphafsréttargjöld af fyrirtækjum sem framleiða eftirgerðir þessa grips í þúsundartali sem minjagripi. Eitt fyrirtæki, Museums Kopi Smykker í Danmörku hefur t.d. selt þennan kross lengi vel og var hann gerður af fyrirtækinu eftir afsteypu af krossi sem íslenskur gullsmiður fékk að framleiða með leyfi Þjóðminjasafninu. Danska fyrirtækið hafði einfaldlega keypt einn slíkan kross, gert afsteypu, og ekki einu sinni haft fyrir því að fjarlægja upphækkun á hálsinum á krossinum, þar sem silfurmerkið var á íslensku endurgerðinni. Peningarnir renna í kassa afsteypufyrirtækis í Danmörku og Þjóðminjasafnið á ekki bót fyrir rassinn á sér.

Ég reyndi á sínum tíma, ásamt öndvegiskonunni Elsu Guðjónsson heitinni, að fá fyrrverandi þjóðminjavörð, (Þór Magnússon), til að ganga í að leita réttar Þjóðminjasafnsins í upphafsréttarmálum, en hann nennti því ekki. Vitnast hefur að madamman funheita sem nú ræður ríkjum á Þjóðminjasafninu, sé einnig löt, nema þegar hún rekur fólk sem er betur að sér en hún.

Tilvitnanir 

(1) Wikinger Waränger Normannen. Die Skandinaver und Europa800-1200, [XXII Kunstaustellung Des Europarates, Grand Palais, Paris 1. April bils 20. Juli 1992, Altes Museum, Berlin 2. September bis 15. November 1992; Nationalmuseet, Kopenhagen 26. Dezember 1992 bis 14. Märtz 1993], bls. 314. Textinn um gripinn var skrifaður af Vilhjálmi Erni Vilhjálmssyni.

(2) Rygh, O. 1886, Fortegnelser over de til Universitetets Samling af Nordiske Oldsager i 1886 indkomne Sager fra tiden før Reformationen. Foreningen til Norske Fortidsmindesmerkers bevaring, Aarsberetning for 1886, bls. 109 f. Taf. IV Nr 18.

 

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson, í september 2011