Glerbrot í Reykholti

Íanda sumra kollega minna á Íslandi (sbr. hér) sletti ég hér vafasamri tilgátu, þótt gúrkutíðinni í fornleifafræðinni sé væntanlega lokið í ár: Snorri Sturluson var veginn í kirkjunni í Reykholti árið 1241, þar sem hann var að drekka af messuvíni úr forláta glerbikar frá Frakklandi. Hann missti glasið, sem brotnaði, og lét þá þessi orð falla."Verið sparsamir á vínið, piltar". Hné han svo niður og var örendur.

Ég leyfi mér að álykta svo fjálglega, þar sem í kirkjurúst einni í Reykholti hafa fundist brot úr vínglasi úr gleri. Mér þykir líklegt er að Skúli jarl hafi gefið Snorra glasið og fimm önnur árið 1238 úti í Noregi, um leið og hann gaf honum jarlstignina. Gissur Þorvaldsson, tengdasonur Snorra, sá glösin og vildi eignast þau, (eða réttara sagt eiginkona Gissurar). Hann eignaðist fimm, því það sjötta datt á gólfið í holrýminu undir kirkjugólfinu, þar sem Gissur og ESB-sinnar 13. aldar réðust að Snorra og drápu hann. Hafði Snorri þá nýlokið að gefa út Heimskringlu og var enn að halda upp á það eins og rithöfundar eiga það til að gera. Gissur Þorvaldsson tæmdi síðan vín- og ölkjallara Snorra, sem var undir kirkjugólfinu. Vínið var haft þar til öryggis. Gissur naut góðs af veigunum er hann undirbjó Gamla Sáttmála.

Snorri veginn. Lýsing úr Borgarhandriti,  AM 100 Foolio. Ólafur forvörður telur lýsinguna falsaða, enda er tölvulykt af henni

 

Nú hefði þessi glannalega tilgáta verið ágæt og vel gjaldgeng í fréttir RÚV-Sjónvarpsins, eins og konan með sjúkdóm fílamannsins, sem að sögn fannst að Skriðuklaustri nú fyrr í sumar, eða eskimóakonurnar sem fundust líka þar eystra fyrir nokkrum árum síðan. Þær fréttir, eins og margar aðrar furðufréttir RÚV, eru lýsandi dæmi um það ástand sem skapast er fréttamenn og fornleifafræðingar hafa misskilið hlutverk sitt og búa til fréttir í stað þess að greina frá þeim.

Bikarinn, sem glerbrotin í Reykholti eru úr, er frá 14. öld.

Glerbikarinn frá Reykholti, eða réttara sagt brotin úr honum, voru til sýnis í Þjóðminjasafninu í heilt ár (2009) á lítilli sýningu sem fjallaði um allar rannsóknirnar á guðshúsum í góðærinu í fornleifarannsóknum á Íslandi, sem nú er víst lokið vegna fjárhagsvandans á Íslandi. Sýningin bar heitið Endurfundir. Á sýningunni mátti finna brot af bikarnum úr Reykholti í glerskáp. Afar fátæklegar upplýsingar fylgdu. Reyndar stóð í sýningartexta, að glasið væri frá 13.-14. öld, sem er ekki alveg rétt. Sérfræðingar telja að minnsta kosti að vínglös þessi séu frá tímabilinu 1300-1350. Snorri gæti því ekki með góðu móti hafa drukkið af þessum glerbikar, nema að hann hafi drukkið í gegnum einhvern. 

Það furðaði mig, er ég sá þessi merku glerbrot úr Reykholti í fyrsta sinn á Þjóðminjasafninu í árið 2009, að þar var því haldið fram að glasið hafi verið altariskaleikur. Glerílát frá þessum tíma, sem og síðar, gátu ekki verið vasae sacrae, eða heilög ílát, á altari í kaþólskum sið á miðöldum. Sakramentin, líkama Krists, varð prestur að bera fram í ílátum úr góðmálmi. Oblátuna, líkamann, á patínu og vínið, blóðið, í kaleik úr silfri eða gulli.

Glerbikarinn hefur því sennilegast brotnað í kirkjunni í hefðbundinni fornicationi ecclesiae. Margir Íslendingar eru sem kunnugt er komnir af kaþólskum biskup og margir hverjir líka af ábótum sem stunduðu saurlifnað. Kirkjur landsins voru fyrr á tímum oft ekki mikið betri en gluggalausa kompan í Bústaðakirkju, ef sögur af  henni er eru sannar. Það þarf þó ekki neina sannleiksnefnd til að segja meira um glerbikarinn frá Reykholti, eða það sem fornleifafræðingarnir sem stjórnuðu þeirri rannsókn vita greinilega ekki og miðla ekki til fólksins í landinu.

Bikarinn frá Reykholti er mjög líklega franskur. Svipuð glös hafa t.d. fundist í Hollandi og á Bretlandseyjum (Sjá myndina efst). Glerbikar, sem fannst í kastalanum Niewendoorn norður af Alkmaar í Hollandi og í rústum Ludgershall kastala í Wiltshire á Bretlandseyjum, gefa góða hugmynd um hvernig svona glös litu út óbrotin. Þetta hafa verið dýrindis hlutir, sem líklega hafa kostað hátt í kýrverð. En evrópsk samhengi glerbikarsins í Reykholti hefur greinilega ekki verið mikið áhugamál þeirra  þá sem rannsakað hafa fornleifar á síðustu árum í Reykholti.

Það vekur athygli mína, að á vef Skálholtskirkju var því haldið fram nýlega, þegar kirkjan fékk nýjan kaleik í gömlum stíl, að kaleikar hafi fyrrum verið úr gleri, tré og leir. Þetta er hið mesta rugl. Það var ekki fyrr en eftir 1962 að kaþólska kirkjan leyfði kaleika úr öðru efni en góðmálmum, gylltum málmblöndum eða bergkristal. Á Íslandi er reyndar til kaleikur úr kókoshnotu með silfurumbúnaði, en hann er úr lútersku kirkjuhaldi.

Almenn kirkjusaga er kannski ekki kennd lengur á Íslandi, og greinilegt er að fornleifafræðingurinn, sem setti glerbikarinn á sýninguna á Þjóðminjasafninu, er heldur ekki sleipur í miðaldafræðum, enda hefur það sýnt sig áður, og býst ég við því að hún taki þeim dómi ekki illa, enda þaulvön að venja aðra um slæleika í fræðunum, eins og frægt er orðið og dómur fallinn um. Sjá hér .

Nú verður ekki meiri sannleika hellt í barmafullan bikarinn frá Reykholti... en auðvitað álíta einhverjir að þetta sé eitur sem í bikarinn fór, því gagnrýni er illa tekin í íslenskri fornleifafræði. Verður saga glerbikarsins í Reykholti örugglega skráð án þess að þessi athugasemd Fornleifs verði nefnd. Það er þó alltaf auðveldara að vita betur þegar maður veit ekki neitt. Hér neðar er vinsamlegast tilvitnun í grein sem hægt væri að kynna sér.

Heimildir:

Harden, D.B. 1975: Table-glass in the Middle Ages. Rotterdam Papers II, A contribution to medieval archaeology.[Teksten van lezingen, gehouden tijdens het Symposium 'Woning en huisraad in de Middeleeuwwen' te Rotterdam, van 29 t/m 22 maart 1973] Uitgegeven onder dedactie van J.G.N. Renaud, Rotterdam 1975, bls. 35-45.

Grein þessi er stytt útgáfa af þessari færslu.

Athugasemdir

[Vilhjálmur Eyþórsson, 8.10.2011 kl. 21:11]

Þetta er allt gott og blessað og það ætti hver maður að vita að glerbikar getur ekki verið kaleikur í kaþólskri miðaldakirkju. Hitt er óljósara með aldursgreininguna. Þú segir að „sérfræðingar“ segi slíka bikara vera frá 14-15 öld. En hvað hafa þeir fyrir sér í því? Glergerð er ævaforn á Vesturlöndum og m.a. voru Rómverjar miklir snillingar í henni. Þetta handverk hélst, ekki síst í Feneyjum, þar sem glermunir eru smíðaðir enn í dag. „Sérfræðingarnir“ hljóta að taka mið af stíl bikarsins, en það er ómögulegt að vita með vissu, hvenær einhver stíll á upphaf sitt. Öllum yfirlýsingum um að glasið hljóti að hafa verið gert á bilinu 130-1350 á að taka mið mikilli varúð. Bikarinn gæti vel verið frá dögum Snorra, sem var jú ríkasti maður Íslands á sínum tíma. Hitt er rétt að hann gæti hafa brotnað og týnst á fjórtándu öld eða síðar.

[FORNLEIFUR, 8.10.2011 kl. 22:45]

Gott kvöld nafni, 

Glerbikarar eins þeir sem brotin fundust af í Reykholti eru aldursgreindir með hjálp annarra gripum, t.d. mynt, sem gefur mjög góðar aldursgreiningar. Ritheimildir, sem og aðrar fornleifar útiloka til að mynda þessa gerð bikara í Niewendoorn í Hollandi á 13. öld. Kastalinn þar var ekki reistur fyrr en 1365. Glerið í Ludgershall fannst neðst í fylltum brunni, og í efri lögum var fingurbaugur af þekktri gerð frá 14. öld, svo ég er nokkuð viss um að relatív aldursgreining bikarsins í Reykholti sé líka að vænta frá 14. öld ... eða þangað til að annað verður sannað. 

Ef Snorri hefði átt gler, þá heldi ég satt best að segja að hann hefði skrifað um það. 

En gaman væri nú ef sjálfur SNORRI STURLUSON hefði drukkið af þessu glasi og ef glannakenning mín væri rétt.  En ég tel að Harden og J.G.N. Renaud ásamt fleiri gömlum meisturum í miðaldafræðum hafi vafalaust ekki vaðið í villu, er þeir tímasettu þessi fínu glös til 14. aldar. 

[Vilhjálmur Eyþórsson, 8.10.2011 kl. 23:35]

Þótt bikarinn finnist í lagi frá 14. öld þýðir það ekki að hann hafi verið gerður á 14. öld. Hann gæti verið áratugum eða öldum eldri en aðrir hlutir, sem finnast á sama stað. Þetta var rándýr hlutur, sem menn pössuðu vel upp á og gat verið mjög lengi í notkun áður en hann brotnaði.

[FORNLEIFUR, 9.10.2011 kl. 08:19]

Að vissu leyti get ég fallist á rök þín, en bikar þessi er mjög líklegur til að hafa brotnað mjög fljótt. Hann er mjög fíngerður. Miðað við annað sem fór forgörðum á Íslandi á miðöldum, þá þykir mér ólíklegt að bikarinn hafi átt langa lífdaga.  Ég þekki t.d. aðeins eina heila könnu úr tinglerjuðum fajanca (Hollensku -Delft leirkeri), sem er frá seinni hluta 17. aldar, sem varðveist hefur heil fram á okkar daga, enda er hún nokkuð sterkleg.

Önnur rök fyrir því að þessi gerð bikara er frá 14. öldinni er að hún er sýnd í frönskum handritalýsingum frá síðari hluta þeirrar aldar, en ekki fyrr.

Ég hef ekki séð uppgraftarskýrslur Reykholtsuppgraftra um fundaraðstæður bikarsins, en það gæti verið fróðlegt. Kannski hefur bikarinn fundist í lagi frá 15. öld og þá verið passað vel upp á hann? En á sýningunni í Þjóðminjasafni var bikarinn reyndar sagður vera frá 13.-14. öld.