Beinaflutningur á Stöng í Þjórsárdal

Lengi var talið að aðeins væri um að ræða eitt byggingarskeið á Stöng í Þjórsárdal. Nú leikur enginn vafi á því að búseta hefur verið þar frá lokum 9. aldar og allt fram á þá 13.

ÁRIÐ 1104 varð mikið gos í Heklu. Elstu annálar greina reyndar aðeins frá eldi hinum fyrsta í Heklufelli og annað er ekki vitað úr rituðum heimildum með vissu um þetta gos. Þegar eldgosið hófst hafði byggð haldist í landinu í rúm 200 ár. Þrátt fyrir ýmsar náttúruhamfarir, sem fyrstu íbúarnir áttu alls ekki að venjast úr þeim löndum sem þeir komu frá, var Heklugosið árið 1104 að öllum líkindum það ískyggilegasta sem þeim hafði mætt í hinu nýja landi.

Jarðfræðingar geta nú frætt okkur um að þetta Heklugos hafi verið stærra en nokkurt annað gos í Heklu eftir landnám, hvað varðar magn gosefna (vikurs). Um önnur gos Heklu á miðöldum vitum við að þeim fylgdu miklir jarðskjálftar, og um nokkur gos sem nefnd eru í annálum er sagt að byggðir hafi lagst af í kjölfarið. Heklu er hugsanlega einnig getið í erlendum miðaldabókmenntum. Er fjalli nokkru á íslandi er lýst sem gátt helvítis í frönskum miðaldakvæðum er að öllum líkindum átt við Heklu. Júdas var þar fjallbúi ásamt öðrum fordæmdum sálum, sem veinuðu í kór yfir aumum örlögum sínum í vítislogum. í lok 12. aldar ritaði munkurinn Herbert í klaustrinu Clairvaux í Frakklandi Bók undranna (Liber Miraculorum). Þar lýsir hann mörgum eldgosum á íslandi og vel gæti hann átt við Heklu er hann ritar: Á vorum tímum hefur það sést einhverju sinni, að vítiseldurinn gaus upp svo ákaflega, að hann eyðilagði mestan hluta landsins allt í kring. Hann brenndi ekki aðeins borgir og allar byggingar, heldur einnig grös og tré að rótum og jafnvel sjálfa moldina með beinum sínum (Þýðing dr. Jakobs Benediktssonar).

FRÁ UPPGREFTRI á Stöng 1939. Hárprúði maðurinn fyrir miðju á myndinni er Kristján Eldjárn. Rétt austan við gafl skálans, sem verið er að grafa á myndinni, fannst kirkja Stangarbænda árið 1992. Þótt rannsóknarskurðir hefðu farið í gegnum grafir árið 1939 uppgötvuðust þær ekki þá, enda beinin fá. Ljósm. Aage Roussell 1939. Nationalmuseet Kaupmannahöfn.

Rannsóknir i Þjórsárdal

Í Þjórsárdal, um það bil 15 km norðvestur af Heklu, var frá landnámi byggð, sem lengi var álitið að Hekla hefði eytt snemma á miðöldum. Spurningin um það hvernig eyðingu dalsins bar að var ofarlega í hugum lærðra manna hér á landi allt frá síðari hluta 16. aldar og margar tilgátur voru settar fram um eyðinguna í aldanna rás. Árið 1937 voru þjóðminjaverðir Norðurlandanna staddir á fundi suður á Jótlandi og ákváðu að rannsaka eyðibyggð í Þjórsárdal sameiginlega.

Þýskir fræðimenn við „fræðistofnun" SS-Ahnenerbe, höfðu sýnt fornleifarannsóknum á Íslandi mikinn áhuga á fjórða áratugnum og varð áhugi þeirra hugsanlega til þess að auka áhuga frændþjóða Íslendinga á rannsóknunum í Þjórsárdal. Matthías Þórðarson þjóðminjavörður hafði barist fyrir þeim og leitað jafnt til Þjóðverja sem norrænna kollega. Ekkert varð úr rannsóknum þýskra fornleifafræðinga á íslandi m.a. vegna fjárskorts sem jókst í takt við hernaðarbrölt þriðja ríkisins. Rannsóknirnar í Þjórsárdal, sem fóru fram sumarið 1939, gáfu mjög áhugaverðar niðurstöður. I rannsóknunum tóku þátt fornleifafræðingar frá öllum Norðurlandanna nema Noregi. Rústir stórbýlisins á Stöng voru einar sex bæjarrústa sem rannsakaðar voru sumarið 1939. Engum fornleifafræðinganna hafði fundist rústirnar álitlegar nema danska arkitektinum og fornleifafræðingnum Aage Roussell. Hann hafði mikla reynslu af fornleifagreftri á Grænlandi og þekkti því rústir á norðlægum slóðum. Aðstoðarmaður hans var ungur fornfræðistúdent, Kristján Eldjárn.

Rústirnar á Stöng höfðu sérstöðu, vegna þess hve vel þær voru varðveittar. Veggir og mikill hluti torfhleðslna stóðu óhreyfðir. Engu var líkara en að húsaviðir hefðu verið fjarlægðir og bærinn yfirgefinn. Forngripirnir sem fundust bentu til búsetu á Stöng fram á 13. öld og rannsóknir Sigurðar Þórarinssonar á gjóskulögum bentu til hins sama.

Upphaflega taldi Sigurður að eldgos í Heklu árið1300 hefði grandað byggð á Stöng. Síðar komst hann á þá skoðun að Heklugosið árið 1104 hefði valdið eyðingu byggðar í Þjórsárdal.

FRÁ RANNSÓKN kirkjunnar og tættum smiðjunnar, sem hún var reist á. Gula strikalínan sýnir nokkurn veginn grunnflöt kirkjurúmsins. Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1993.

Nýjar rannsóknir

Árin 1983-86 og 1992-94 fóru fram nýjar, ítarlegar fornleifarannsóknir á Stöng í Þjórsárdal og hafa þær varpað nýju ljósi á endalok byggðarinnar. Heklugosið árið 1104, sem þeytti upp hinum hvíta vikri sínum, eyddi ekki byggð á Stöng, eins og hingað til hefur verið haldið fram. Hinar nýju fornleifarannsóknir hafa skýrt endalok byggðarinnar og upphaf hennar. Með hjálp geislakolsaldursgreininga er komið í ljós að búseta hefur haldist á Stöng nokkuð fram yfir aldamótin 1200, þ.e.a.s. löngu eftir hið mikla eldgos árið 1104. Samtímis hefur verið sýnt fram á að upphaf byggðar á Stöng hafi verið skömmu eftir að landnámgjóskulagið féll. Jarðfræðingar telja nú næsta öruggt að það hafi gerst árið 871, eða þar um bil. Á Stöng hafa nú fundist leifar tveggja skála, sem eru eldri en sá er rannsakaður var sumarið 1939.

Elstu mannvistarleifar, sem fundist hafa á Stöng, eru eldstæði, sem var notað skömmu eftir landnám. í því fundust leifar brennds kambs og brennd hvalbein úr stórhveli. Smiðja frá 10. öld hefur verið rannsökuð að hluta til. Hún er forveri smiðjunnar sem fannst á Stöng árið 1939. Eldri skáli er undir íbúðarskálanum sem nú er til sýnis á Stöng. Eldgosið árið 1104 hefur ekki eytt byggðinni, nema hugsanlega að hluta til, og sama er hægt að segja um eldgos í Heklu árin 1159 og 1206. Ef þessi gos hafa valdið einhverri röskun á búsetu, hefur það aðeins verið til skamms tíma. Endalok byggðar í innsta hluta Þjórsárdals verður að líta á sem afleiðingu fleiri, samtvinnaðra þátta. Eldgosin léku þar stórt hlutverk, en uppblástur vegna gjósku, maðurinn og húsdýr hans og kólnandi veðurfar hafa einnig átt stóran þátt í að byggðin í Þjórsárdal leið undir lok á fyrri hluta 13. aldar. Fornleifar og gripir þeir sem fundust árið 1939 á Stöng og við síðari rannsóknir sýna einnig, svo ekki er um að villast, að búseta hefur verið á Stöng allt frá landnámsöld fram yfir aldamótin 1200. Afstaða gjóskulaga á Stöng, t.d. vikurinn úr Heklugosinu árið 1104 þar sem hann er undir mannvistarlögum, sýnir einnig að bærinn getur ekki hafa farið í eyði vegna eldgoss í Heklu árið 1104.

   

Við lok rannsókna sumarið 1993 var hægt að sjá helming kirkjurústarinnar (A) með kór og hluta af smiðjunni (B), sem er beint undir kirkjunni. Grafir (A) frá notkunartíma kirkjunnar hafa verið grafnar í gegnum vesturvegg smiðjunnar og gegnum gólf (grátt á teikningu) skála, sem liggur undir smiðjunni. Eldahella (rauðbrún á teikningu) í gólfi skálagólfsins hefur varðveist. Kirkjan er aðeins tæplega 5 metra löng að innanmáli og 2,8 metra breið. Veggir eru eins metra breiðir, hlaðnir úr þremur lögum af grjóti og torfstreng. Nánustu hliðstæður kirkjunnar á Stöng er að finna á Sandey í Færeyjum og meðal kirkna á Grænlandi. Einnig munu vera til rústir um 50 torfkirkna í Norður-Noregi, en engin þeirra hefur verið rannsökuð. Teikn. VÖV.

Kirkja á Stöng

Samkvæmt fyrri kenningum um eyðingu byggðar í Þjórsárdal átti búseta á Stöng ekki að hafa verið langvinn. Lengi var talið að aðeins væri um eitt byggingaskeið að ræða á bænum. Nú leikur enginn vafi á því að búseta hefur verið þar frá lokum 9. Aldar allt fram á þá 13. Ein af þeim rústum sem rannsakaðar hafa verið er rúst lítillar torfkirkju með rómönsku lagi frá 11. öld (myndir), elstu kirkju sem rannsökuð hefur verið á Íslandi. Eldri kenningar gerðu ráð fyrir því að aðeins ein kirkja hefði verið í Þjórsárdal á fyrri hluta miðalda, þ.e. kirkjan að Skeljastöðum. Rannsókn fór fram á kirkjugarðinum á Skeljastöðum árið 1939.

Kirkjan á Stöng var rannsökuð að hluta til árið 1939, en þá var rústin kölluð útihús.

Við rannsókn á ruslalagi árið 1992, er myndast hafði fyrir utan þetta hús, fannst framtönn og kjálkabrot með jaxli úr manni á milli beina af stórgripum og annars úrgangs. Frekari rannsóknir leiddu í ljós grafir og kistuleifar í nokkrum grafanna. „Útihúsið" reyndist þegar betur var að gáð vera rúst formfagurrar og haglega byggðar kirkju. Eitt vandamál blasti við okkur. Aðeins örfá mannabein fundust í gröfunum. Kjúkur og hnéskeljar í einni gröf og ein tönn og tábein í annarri. Ekki var hægt að skýra það hvað lítið fannst af beinum í gröfunum með lélegum varðveisluskilyrðum. Það sannaði heilleg beinagrind konu, sem ýtt hafði verið til hliðar er yngri kistugröf hafði verið grafin. Í yngri gröfinni voru hins vegar afar fá bein á ruglingi í fyllingu grafarinnar. Nokkra stund stóðum við ráðþrota yfir þessu vandamáli.

Eftir ábendingu frá lögfræðinema, sem tók þátt í rannsókninni á Stöng skýrðist málið. Hann benti höfundi á stað í Grágás, elsta lagasafni íslensku.

Af beinaflutningi

Kirkja hver skal standa í sama stað sem vígð er, ef það má fyrir skriðum eða vatnagangi eða eldsgangi eða ofviðri, eða héruð eyði af úr afdölum eða útströndum. Það er rétt að færa kirkju ef þeir atburðir verða. Þar er rétt að færa kirkju ef biskup lofar. Ef kirkja er upp tekin mánuði fyrir vetur eða lestist hún svo að hún er ónýt, og skulu lík og bein færð á braut þaðan fyrir veturnætur hinar næstu. Til þeirrar kirkju skal færa lík og bein færa sem biskup lofar gröft að.

Þar er maður vill bein færa, og skal landeigandi kveðja til búa níu og húskarla þeirra, svo sem til skipsdráttar, að færa bein. Þeir skulu hafa með sér pála og rekur. Hann skal sjálfur fá húðir til að bera bein í, og eyki til að færa. Þá búa skal kveðja er næstir eru þeim stað er bein skal upp grafa, og hafa kvatt sjö nóttum fyrr enn til þarf að koma, eða meira mæli. Þeir skulu koma til í miðjan morgun. Búandi á að fara og húskarlar hans þeir er heilindi hafa til, allir nema smalamaður. Þeir skulu hefja gröft upp í kirkjugarði utanverðum, og leita svo beina sem þeir mundu fjár ef von væri í garðinum. Prestur er skyldur að fara til að vígja vatn og syngja yfir beinum, sá er bændur er til. Til þeirrar kirkju skal bein færa sem biskup lofar gröft að. Það er rétt hvort vill að gera eina gröf að beinum eða fleiri...(Byggt á Grágásarútgáfu Vilhjálms Finsens 1852).

Það hlýtur að hafa verið beinaflutningur eins og þessi, sem lýst er í Grágás, sem átti sér stað á Stöng. Allt bendir til þess, og að meginástæðan fyrir honum hafi verið eldgos í Heklu. Hvíti vikurinn, sem Hekla spjó árið 1104, hefur líklega enn hulið jörð að einhverju leiti er grafir voru tæmdar á Stöng. Þá fylltust nokkrar grafir að hluta til af vikrinum er þær voru tæmdar við beinaflutninginn. Hugsanlega hafa íbúar á Stöng yfirgefið bæinn um skeið, en þeir komu aftur og tóku kirkjubygginguna í notkun, nú sem útihús og minnkuðu húsið, reistu torfvegg um þveran kór kirkjunnar og fyrir vesturgafl, þar sem áður hafði verið brjóstþil. Smátt og smátt hafa áhrif vikursins þverrað. Yfir gröfunum í kirkjugarðinum myndaðist ruslalag úr úrgangi fólks sem bjó á Stöng fram til ca. 1225 ef dæma á út frá aldri forngripa og niðurstöðum geislakolsaldursgreininga.

Neðarlega í því lagi fannst síðan tönnin og kjálkabrotið sem beinaflutningsmönnum hefði yfirsést, en sem leiddi fornleifafræðinga, 800 árum síðar, í sannleikann um elstu kirkju landsins.

Dómsdagur

Á þennan hátt getum við ímyndað okkur að ákvæðum Grágásar hafi verið framfylgt á Stöng, en hver er skýringin á þessum beinaflutningum. Svarið er að finna í hugmyndaheimi miðaldamanna um hinn hinsta dag, dómsdag, þegar Kristur skyldi koma og „dæma lifendur og dauða". Dómsdagstrúin var mjög mikilvæg miðaldamönnum. Dauðinn var á fyrri hluta miðalda túlkaður sem biðstaða, meðvitaður svefn fyrir hinn hinsta dóm. Gröfin, var eins og í gyðingdómi, „hús lífsins og gleðinnar", staður þar sem mennirnir biðu með tilhlökkun og gleði eftir því sem koma skyldi á hinum hinsta degi er englar Herrans blésu í lúðra sína og legsteinum yrði velt frá gröfum í jarðhræringum og menn yrðu dæmdir hinum stóra dómi. Kristur kom með litlum fyrirvara. Því var mikilvægt fyrir þá dauðu að liggja reiðubúnir í gröfum sínum, það voru þeir ekki í gröfum við kirkju sem lögð hafði verið niður. Ákvæði Grágásar eru í fullu samræmi við dómsdagsspár Biblíunnar og beinaflutningsákvæðin eiga vel við í landi eldfjalla og jarðskjálfta, sem óneitanlega hafa minnt fólk á fyrirheit Biblíunnar.

FRÁ RANNSÓKN í kirkjugarðinum á Skeljastöðum í Þjórsárdal 1939. Beinin heilla. Allar upplýsingar um konuna til hægri væru vel þegnar.

GAMLA kirkjan á Skútustöðum við Mývatn árið 1896. Kirkjan hafði verið lögð af nokkru áður en myndin var tekin. Bygging þessi, sem hefur verið áþekk kirkjunni á Stöng, sýnir hina sterku formhefð sem ríkti í íslenskri kirkjubyggingalist frá öndverðu fram á 19. öld. Ljósm. H. Herdegen 1896. Nationalmuseet Kaupmannahöfn.

Þess má geta að þegar tíund var komið á árið 1096 eða 1097 hefur kirkjum væntanlega fækkað til muna hér á landi í kjölfarið. Gæti það einnig hafa verið ástæða fyrir beinaflutningum á 12. öld og önnur ástæða þess að kirkjuhald á Stöng lagðist af. Hvert beinin frá Stöng voru flutt vitum við ekki, en það hlýtur að hafa verið til sóknar- eða graftrarkirkju í sæmilegri fjarlægð frá Stöng, þar sem þau hafa væntanlega verið sett í fjöldagröf eða stakar grafir eins og Grágas boðar. Vart hafa beinin verið grafin á Skeljastöðum í Þjórsárdal, þar sem ekki fundust merki um flutning beina er kirkjugarður var rannsakaður þar árið 1939. Hugsanlega var grafið að Skriðufelli, þar sem vitað er til að hafi verið bænahús eða að landnámsjörðinni Haga, þar sem vitað er um kirkjugarð er kom í ljós er hús var byggt á 6. áratug þessarar aldar. Á íslandi hafa enn ekki fundist bein, sem flutt hafa verið á þennan hátt, en á Grænlandi er hugsanlega hægt að finna slík um atburðum stoð.

DAUÐIR rísa upp á hinsta degi. Úr tékknesku handriti frá 11. öld.

Við fornleifarannsóknir á kirkju þeirri sem er kennd við Þjóðhildi konu Eiríks rauða í Brattahlíð, fundust á fyrri hluta 7. áratugarins nokkrar grafið með beinum, sem höfðu verið flutt annars staðar frá. í einni fjöldagröfinni fundust bein 13 einstaklinga, fullorðinna og barna. Ekki er ólíklegt að á Grænlandi hafi verið í gildi svipuð ákvæði og í Kristinna laga þætti í Grágás og að bein hafi verið flutt frá kirkjum er lagst höfðu af. Hingað til hefur fjöldagröfin í Brattahlíð verið tengd Þorsteini Eiríkssyni rauða. Þorsteinn var að ná í lík bróður síns, sem hafði dáið á Vínlandi, er hann þurfti að hafa vetursetu í Lýsufirði í Vestribyggð. Þar dó hann sjálfur af sótt og allir hans menn.

Sagan segir að lík þeirra hafi verið flutt til Brattahlíðar og að prestur hafi sungið yfir þeim. Kolefnisaldursgreiningar, sem nýverið voru gerðar á beinunum úr fjöldagröfinni við Þjóðhildarkirkju, sýna, að beinin eru frá 12. öld og geta því ekki verið af Þorsteini og mönnum hans.

Flutningur á beinum forfeðranna hefur haft afar mikla þýðingu fyrir fjölskylduna á Stöng. Hún bjó í sjónmáli við gáttir helvítis, þar sem logamir brutust út að meðaltali einu sinni á mannsævi, og minntu á hvað beið hinna syndugu. Þetta hlutverk Heklu þótti óumdeilanlegt á miðaldavísu og kemur það greinilega fram í áðurnefndri Bók Undranna eftir Herbert kapellán frá Clairvaux, þegar hann skrifar um íslensk eldfjöll: Hinn nafnfrægi eldketill á Sikiley, sem kallaður er strompur vítis, - en þangað eru dregnar sálir dauðra, fordæmdra manna til brennslu, eins og oft hefur verið sannað, - hann er að því, er menn fullyrða eins og smáofn í samjöfnuði við þetta gífurlega víti.

Höfundur er fornleifafræðingur.

Grein þessi birtist fyrst í Lesbók Morgunblaðsins 18. janúar 1997.

 

Heimildir:

Sigurður Þórarinsson  1952: Herbert múnkur og Heklufell. Náttúrufræðingurinn 22. árg.; 2.h. , 1952, bls. 49-61.

Vilhjálmur Finsen 1852: Grágás, Islændingenes Lovbog i Fristatens Tid. Udgivet efter det Kongelige Bibliotheks Haandskrift og oversat af Vilhjálmur Finsen for de nordiske Literatur-Samfund. Förste Del. Text I. Kjöbenhavn.

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1996: Gård og kirke på Stöng i Þjórsárdalur. Reflektioner på den tidligste kirkeordning og kirkeret pá Island. í J.F. Krøger og H.-R. Naley (ritstj.) Nordsjøen. Handel religion og politikk.  Karmøyseminaret 1994 og 1995, bls. 119-139. Dreyer Bok Stavanger.

Sami 1996: Ved Helvedets Port. Skalk. nr. 4, bls. 11-15.

Myndin efst: HUGMYND höfundar að útliti kirkjunnar á Stöng. Teikn. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1996

Til vinstri á spássíunni er ýmis konar fróðleikur um Stöng og Þjórsárdal.