Kaupmaðurinn á horninu - hlaut 10 ár

Margir eldri Reykjavíkingar, sem lifað hafa af óheilsusamlega tóbaksneyslu, muna kannski eftir Hjartarbúð í Lækjargötu 2. Þar var selt mikið af alls kyns tóbaki, pípum og kveikjurum, en einnig sælgæti, konfekt og jafnvel pylsur og reyndar einnig einhverjir ávextir til að vega upp á móti allri óhollustunni.

Um 1965 flutti þessi verslun inn á Suðurlandsbraut 10 (myndin efst er tekin þar árið 1967 af Ól. K. Magnússyni ljósmyndara Morgunblaðsins), og þar var löngum verslun og "söluturn" með þessu nafni, þó svo að eigandinn á seinni árum, eða eftir 1996, hafi á engan hátt tengst þeim Hirti sem upphaflega rak verslunina í Lækjargötu.  

Á 8. áratug síðustu aldar, er ég var í Landsprófsdeild í Ármúlaskóla, komum við þar oft við nokkrir bekkjafélagar að lokinni leikfimi sem við sóttum í Laugadalshöllina hjá kennara sem síðar varð stórútflytjandi á saltfiski. Í Hjartarbúð fengum við strákarnir okkur iðulega pylsu og kók, og jafnvel Prins Póló í eftirrétt. Þá var hálfbróðir Hjartar þar á bak við búðarborðið. Annar hálfbróðir hans, og elstur hálfsystkina Hjartar, var sonur hálfsystur afa míns. Hjörtur Fjeldsted Árnason, sameiginlegur faðir þessa frænda míns, Hjartar Hafsteins Hjartarsonar (f. 1908) og Hjartar Fjeldsted Hjartarsonar kaupmanns (f. 1919) hafði á öðrum áratugi síðustu aldar verið annálaður charmeur (les kvennamaður) í Reykjavík og eignast fjölda barna með mismunandi konum. Sannur Íslendingur það.

En nú er hún Hjartarbúð stekkur, því líkast til er nú, þegar þetta er ritað, búið að rífa húsið á Suðurlandsbraut 10. Þar á ugglaust að byggja nýja og enn stærri höll eða hótel með sprænugrænar rúður sem Esjan getur speglað sig í.  

Það er hins vegar Hjörtur í Hjartarbúð sem er hetja þessarar greinar. Hún fjallar reyndar um aðra tíma í lífi hans en verslunarstörf hans í Reykjavík, og þaðan af síður tóbak eða ávexti.

Þó svo að Hjörtur Fjeldsted Hjartarson (1919-1969) yrði ekki gamall átti hann sér nokkuð litríkan feril sem ekki var útlistaður í minningagreinum eins og oft gerist um litríka menn.

Fékk tíu ár fyrir að hafa þjónustað Þjóðverja

Hjörtur í Hjartarbúð var einn sá Íslendinga sem fékk hve lengstan fangelsisdóm fyrir að hafa unnið fyrir Þjóðverja í síðara stríði.

Hér skal þó strax tekið fram, og undirstrikað með þykkum blýanti, að Hjörtur Fjelsted fékk óvenjustrangan dóm fyrir dómstólum í Danmörku - miðað við þær yfirsjónir sem dönsk yfirvöld höfðu vissu um að hann hafði framið. Var dómnum reyndar síðar breytt í fjögurra ára dóm, líkt og oft gerðist með samreiðamenn Þjóðverja í Danmörku á stríðárunum.

Líklegast hefur Hjörtur ekki verið mikill nasisti. Hann var greinilega tækifærissinni og dulítill ævintýramaður eins og gerist með unga menn. En það var fyrst og fremst atvinnuleysi sem neyddi hann eins og marga aðra unga og fátæka menn í Danmörku til að fá sér miður ákjósanlegar verkamannavinnur hjá Þjóðverjum og í Þýskalandi á stríðsárunum.

Mér hefur svo sem látið mér detta í hug að þjóðerni hans hafi átt ákveðin hlut að máli þegar Danir dæmdu hann eins þungt og þeir gerðu. Algjörlega ósannaður grunur um að hann hafi verið "verri" nasisti en sannaðist á hann, t.d. félagi í Waffen-SS, hafði einnig eitthvað að segja við uppkvaðningu hins þunga dóms. Það hafði sömuleiðis áhrif að hann viðurkenndi að hann hefði verið í svokallaðri E.T. sveit (Efterretningstjenesten undir Schalburgkorpset) Þannig var álitið að hann hefði haft tengsl við hina alræmdu HIPO lögreglu í Kaupmannahöfn. Hjörtur sótti einnig um upptöku í Waffen-SS í maí árið 1944. Finnst nafn hans á einum lista yfir slíka upptöku, en ekki verður séð að hann hafi nokkru sinni þjónað í SS og þaðan að síður verið kallaður á "sessíón, til að æfa fyrir vígstöðvarnar. Hefur honum greinilega í staðinn verið úthlutað vaktmannsstarf hjá Sommerkorpset (sjá neðar) í stað þess að þjónusta á vígstöðvunum.

Svo segir um dvöl hans í Danmörku á stríðárunum í minningargrein í Morgunblaðinu árið 1969:

Enda þótt seinni heimsstyrjöldin væri skollin á lét Hjörtur það ekki aftra sér frá að fara út til Danmerkur og kom hann til Kaupmannahafnar í marz 1940 rétt áður en Þjóðverjar hernámu Danmörk. Hernám Danmerkur varð þess valdandi að Hjörtur og margir aðrir Íslendingar urðu innlyksa þar og annars staðar á meginlandi Evrópu. Hjörtur var alla tíð duglegur og úrræðagóður. Hann stundaði ýmis störf í Danmörku og Þýzkalandi þar til stríðinu lauk en þá kom hann heim aftur og þrátt fyrir hin erfiðu stríðsár var kjarkurinn óbilandi og hann hófst strax handa um að fá starf við sitt hæfi hér heima á gamla Fróni.

Þó hér sé sagt hreinskilnislega frá, sem ekki er þó hægt að segja að sést hafi oft í minningargreinum um aðra Íslendinga í þjónustu 3. ríkisins, er vitaskuld sneitt framhjá ýmsu, sem greinarritari hefur kannski ekkert vitað um.

Í lögregluskýrslum sem teknar voru af Hirti eftir að hann var tekinn höndum í Danmörku árið 1945, kemur í ljós ítarlegri saga:

Eftir komuna til Danmerkur í mars 1940 og eftir að hann varð innlyksa í Danmörku, starfaði hann fyrst sem aðstoðarmaður hjá slátrara í Holte, eða fram til febrúar 1941 að hann tók föggur sínar og skráði sig í vinnuþjónustu í Þýskalandi. Þá dvaldi hann hálft ár í Hamborg. Þar vann hann fyrir fyrirtæki sem hét Höker & Höne. Vinnan fólst í jarðvegsframkvæmdum við Elben og síðan við hreinsun eftir loftárásir inni í miðbor Hamborgar.

Sneri hann síðan aftur til Kaupmannahafnar, þar sem hann starfaði sem einkaþjónn fyrir aldraðan generalmajor, Grut að nafni, og síðar hjá gömlum gyðingi, heildsalanum "Levisohn í Klampenborg". Hér er ugglaust átt við William Levysohn (d. 1943; Sjá mynd hér til hægri). Hjá Levysohn starfaði hann fram til febrúar 1942. Um stund var hann atvinnulaus, en í júní 1942 fékk hann starf sem þjónn og uppvaskari á hinum fína veitingastað Els í miðborg Kaupmannahafnar. En 2. september 1942 hélt hann aftur til Þýskalands til að stunda verkamannavinnu. Hann starfaði í þetta sinn við þvotta á sporvögnum í Berlín. Þar var hann í hálft ár eða fram í mars 1943.

Í annarri skýrslu lögreglunnar upplýsti Hjörtur að hann hefði í Berlín starfað með öðrum Íslendingi, Hjalta Björnssyni og að þeir hefðu yfirgefið vinnustað sinn í leyfisleysi og haldið til Flensborgar og verið handteknir þegar þeir reyndu að komast yfir landamærin. Hjalti þessi tók seinna þátt í njósnaleiðangri til Íslands í apríl 1944 og var handtekinn ásamt öðrum og dæmdur fyrir njósnir á Íslandi. Danska lögreglan grunaði ýmislegt, m.a. vegna þekkingar á málum Hjalta og samskipta hans við danskan lögreglumann og föðurlandssvikara, Andreas Hager Pelving, sem starfaði um tíma við að safna saman Íslendingum til njósnaleiðangra. Pelving var þó miklu betur þekktur fyrir hrottaskap og þátttöku sína í aðför að gyðingum í Danmörku og síðar kommúnistum.

Kominn aftur til Kaupmannahafnar, gegndi Hjörtur ýmsum störfum sem þjónn, meðal annar hjá öðrum öldnum gyðingi, heildsalanum "Abrahamsen í Rungsted" (hann hét Reyndar Edgar Abrahamson; Sjá myndi hér til vinstri) og síðar hjá öðru gamalmenni, ekkju Nielsens framkvæmdastjóra á Strandvejen 130 í Hellerup. Síðar vann hann við lagerafgreiðslu hjá Burmeister og Wain fram til desember 1943. En 2. febrúar 1944 hélt hann á ný til Þýskalands og vann þar verkamannastörf í Leipzig fram til maí 1944, þar sem hann var málari í verksmiðjuhúsnæði Agfa.  

Án þess að ljúka vinnusamningi sínum í Þýskalandi sneri hann ekki aftur þangað að loknu orlofi í Kaupmannahöfn en meldaði sig þess í stað inn í það sem í daglegu tali var kallað Sommerkorpset (Wachkorps der Luftwaffe in Dänemark) og starfaði nú um tíma sem vaktmaður á flugvöllum á Jótlandi og í verksmiðju í Kaupmannahöfn. Verksmiðjur sem unnu fyrir Þjóðverja voru vaktaðar til að koma í veg fyrir árásir andspyrnumanna.

 

Fjölskyldan fylgdist með honum og treysti honum ekki

Hjörtur gekk í hjónaband í nóvember 1944 og hét dönsk kona hans Ella Annina N(afni leynt, fædd 1917). Hún var ættuð frá Borgundarhólmi. Þau áttu saman barn sem var orðið þriggja mánaða gamalt er Hjörtur var hnepptur í fangelsi 1945. Ekki er gefið upp kyn barnsins í skýrslum danskra yfirvalda.  

Eftir að Hjörtur var hnepptur í fangelsi árið 1945 var fjölskylda Ellu Anninu í Kaupmannhöfn kölluð á stöðina til að gefa skýrslu um Hjört og sumir voru viljugri til þess en aðrir. Ella Annina var snúin með barn sitt heim til Borgundarhólms og gaf því ekki skýrslu.

Greinilegt var að fjölskyldan grunaði hann um græsku og hélt t.d. mágur hans að hann starfaði fyrir þýsku öryggislögregluna eða HIPO (hinar alræmdu dönsku hjálparlögreglu sem í voru eintómir bófar, hrottar og illmenni). Fjölskylda konu hans sá hann þó aldrei í neinum einkennisbúningi og mágur Hjartar og móðurbróður konu Hjartar kíktu í töskur hans en fundu ekkert sem undirbyggt gæti þann grun. Að sögn ættingja mun kona hans hafa verið mjög döpur þegar Shell húsið, þar sem Gestapo hafðist við, þegar húsið varð fyrir sprengjuárásum orustuflugvéla Breta. Hún hélt að sögn, að hann vinni þar fyrir Þjóðverjana. Það gerði hann ekki.

Dönsk yfirvöld einblíndu sömuleiðis á tengsl Hjartar við íslenskan njósnara (Hjalta Björnsson) og veru hans í Sommerkorpset sem leyst var upp í febrúar 1945. Margir félagar í Sommerkorpset fóru þá í störf fyrir  E.T. (Efterregningstjenesten), Hipo-korpset og aðrar vafasamari deildir danskra samverkamanna þjóðverja í Danmörku á stríðárunum. Það sannaðist á Hjört af launaskrám E.T. að hann hafi starfað fyrir E.T. sem var hluti af Schalburgkorpset. Konur tvær, sem bent höfðu andspyrnumönnum á Hjört á götu úti rétt eftir stríðslok, og urðu til þess að hann var hnepptur í fangelsi, upplýstu hins vegar að þær vissu að hann hefði verið í einkennisbúningi Sommerkorspet. Starfi Hjartar hjá E.T. var að fara út á götur og stræti, óeinkenniklæddur, og njósna um samtöl Dana á götum úti og ljóstra upp um fólk ef hann yrði þess vís að illa væri verið talað um setuliðið eða Hitler. Hann sagðist þó aldrei hafa framselt nokkurn mann í hendur þeirra sem sáu um barsmíðarnar á fólki sem sagði skoðun sína í torgum úti. Ekkert slíkt kom fram við yfirheyrslur á öðrum starfsmönnum E.T. og HIPO. Tvær íslenskar konur af fínum ættum, búsettar í Kaupmannahöfn, stóðu sig hins vegar miklu betur í slíkum slúður- og uppljóstrunarstöðum og hlutu einnig fyrir það verðskuldaða dóma.

Þrátt fyrir að ekki væru færðar neinar sönnur fyrir, annað hvort hrottaskap, eða alvarlega glæpi Hjartar Fjeldsted Hjartarson í þágu Þjóðverja, hlaut hann 10 ára fangelsisdóm, sem verður eins og fyrr segir að teljast í efri kantinum miðað við fábreytilega "afrekaskrána".

Fyrir utan að þjóðerni hans gæti hafa aukið árum á fangelsisdóminn, voru margir Danir og einnig dómarar á þeirri skoðun að starfsmenn E.T. væru allir fyrrverandi og aflóga Waffen-SS liðar. Nýjustu rannsóknir danskra sagnfræðinga sýna hins vegar augljóslega að svo var alls ekki. Aðeins rúm 10% þeirra komu úr þeim Waffen-SS sveitum sem Danir tilheyrðu (Skv. Andreas Monrad Petersen (2000): Schalburgkorpset: historien om korpset og dets medlemmer 1943-45. Odense Universitetsforlag, s. 179).

Grátbroslegt er t.d. að sjá að Waffen-SS maðurinn sem ég hef unnið að heimildavinnu um fyrir Simon Wiesenthal Center i Jerúsalem, sem óskar eftir því að hann verði dæmdur fyrir glæpi sem hann tók þátt í fangabúðum í Hvíta Rússlandi árið 1941-42, fékk styttri fangelsisdóm en Hjörtur Fjeldsted. Dönsk yfirvöld höfðu afar takmarkaðan áhuga á hugsanlegum morðum mannsins í Bobruisk í Hvíta Rússlandi. Réttarkerfi Dana var mjög furðulegt eftir síðari heimsstyrjöld.

Mig grunar, og leyfi mér að halda fram, eftir að hafa lesið hundruði dóma í Københavns Byret frá þessum árum, að Hjörtur Fjeldsted hafi verið dæmdur allt of þungum dómi. Sekt hans var ekki eins alvarleg og fjölda annarra sem dæmdir voru svipuðum dómum, og það fyrir miklu verri afbrot. Nasistasleikjan Gunnar Gunnarsson framdi verri afbrot með blindri aðdáun sinni á nasismanum. Afbrot forsetasonarins Sveins Björns Sveinssonar, sem dæmdi mann til dauða og ofsótti konu kynferðislega (sjá hér) var mikill. Meðleikur Guðmunds Kambans í morði (sjá hér) og gyðingahatur flokksbundins krata á Íslandi (hér) voru að mínu mati miklu verri glæpir en gjörðir ungs manns sem fékk sér vinnu í Berlín og Hamborg til eiga til hnífs og skeiðar - og það voru svo sem til nasistar með vafasamari fortíð sem versluðu annars staðar í Lækjargötunni - en það er svo önnur saga.

Það var því að mínum dómi ekki morðingi eða harðvítugur nasisti sem seldi tóbak í Hjartarbúð. Íslensku morðingjarnir sátu hins vegar í góðum embættum, á ráðherrastól eða í ráðuneytunum. Það voru fyrirmenn sem t.d. vísuðu gyðingum á dyr og í dauðann með því að hafna fólki landvist. Í nútímanum sitja kollegar þeirra á sömu slóðum og tíma ekki að bjóða einum þeirra sem vísað var úr landi. Það var Felix Rottberger, fyrsti gyðingurinn sem fæddist á Íslandi. Yfirvöld tíma ekki og vilja ekki bjóða honum til Íslands í tilefni af 80 ára afmæli hans. Felix var vísað úr landi með foreldrum sínum og systkinum árið 1938. Íslenskir mektarmenn sendu í raun fjölskylduna í dauðann, því þær leiðbeiningar fylgdu til danskra yfirvalda, að ef þeim hugnaðist ekki að skjóta yfir þau skjólshúsi myndi Ísland borga fyrir áframhaldandi ferð Rottberger-fjölskyldunnar til Þýskalands.

Það var ekki, og er ekki, sama hver maðurinn er á Íslandi.