Upp á stól stendur mín kanna ...

Ljósmynd Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson

Margt dýrgripa er að finna á Þjóðminjasafni, sem enn hefur ekki verið skrifað um ellegar af vanþekkingu. Einn þeirra er þessi forláta kanna sem myndin er af. Henni var lýst svo í aðfangabók safnsins í lok 19. aldar:

Þjms. 7169
Vatnskanna úr messing, sívöl, 11,2 að þverm. um bumbuna, 4,2 um hálsinn, 8,5 um opið, sem er með kúptu loki yfir á hjörum við handarhald, sem er á einn veginn, en langur og mjór stútur er gegnt því á hinn veginn: 4 cm. hátt, sívalt og útrent kopartyppi er á lokinu miðju.  Uppaf löminni á lokinu gengur typpi til að opna með lokið, ef vill, um leið og haldið er í handarhaldið: það typpi er sem dýrshöfuð með stórum, uppstandandi eyrum. Stúturinn er einnig sem dýrshaus og er pípa fram úr gininu á honum.  Undir bumbunni er um 6,5 cm. hár fótur, 3,5 að þverm. en stjettin á honum 12,5 cm. Öll er kannan með laglegu útrensli og vel smíðuð, há og grönn og fallega löguð: h. er alls 33,3 cm. Útlend er hún vafalaust og líklega frá síðari hluta 16. aldar, eða varla yngri. Hún er frá Bólstaðarhlíðarkirkju og mun hafa verið höfð þar undir skírnarvatn.

Ekki er hægt að fetta fingur út í svo greinagóða lýsingu, en aldurgreiningin er hins vegar alvitlaus. Uppruninn hefur einnig verið greindur rangt í skrám Þjóðminjasafnsins og þar er nú vitnað í Kirkjur Íslands 8. Bindi (bls. 125), þar sem kannan er sögð vera "þýzk" og frá síðari helmingi 16. aldar, þar sem „slíkar könnur sjást oft á málverkum frá þeim tíma". Er sú tímasetning fjarri lagi og verður það að skrifast á höfund þess verks.

Ímikilli fræðigrein frá 1975 lýsti A.-E. Theuerkauff-Liederwald: Die Formen der Messingkannen im 15. Und 16. Jahrhundert, grein til heiðurs Frau Prof. Dr. Lottlisa Behling. Í þessari lærðu grein kemur fram að málmkönnur þeirri gerðar sem varðveittist í Bólstaðarhlíðarkirkju séu flestar frá síðari hlut 15. aldar. Reyndar er ein nánasta hliðstæða könnunnar frá Bólstaðarhlíðarkirkju að finna á mynd á altaristöflu frá 1437 eftir Hans Multscher, sem sýnir Pílatus þvo hendur sínar. Altaristaflan er varðveitt í Berlín, á Stiftung Preußischer Kulturbesitz.

Ekki voru þessar messingkönnur alltaf notaðar fyrir vígt vatn eða sem skírnarkönnur. Á heldri manna heimilum í Evrópu voru þær notaðar sem vatnskönnur eða til handþvotta. Þær voru iðulega seldar með fati úr sama efni, messing eða bronsi, svokallaðri mundlaug, en á Íslandi og öðrum Norðurlöndum voru slík föt gjarnan notuð sem skírnarföt. Könnur með svipuðu lagi voru einnig steyptar í tin.

Kannan úr Bólstaðarhlíðarkirkju í Austur-Húnavatnssýslu er úr messing, sem er blanda af  ca. 68% kopar og 32% zinki. Því minna sem zinkið er, því rauðleitari verður málmblandan. Þegar þessum grunnefnum er blandað saman í fyrrgreindum hlutföllum fáum við hið gyllta messing. Á miðöldum þekktu menn ekki zink sem málm (grunnefni) eða kunnu að vinna hann. Þeir bræddu „Galmei", málmstein úr Eifel fjöllum, inniheldur mikið zink, saman við kopar sem helst kom frá Harz- og Erzfjöllum. Ef koparmálmblandan samanstendur hins vegar af kopar og tini gefur það rauðleitan eða appelsínugulan lit á málmblönduna, og er sú blanda það sem flestir kalla brons.

Kannan frá Bólstaðarhlíðarkirkju er svokallað Dinanterí, þ.e.a.s. fjöldaframleidd messingvara frá Niðurlöndum, sem fékk nafn sitt af bænum Dinant í Namur í Belgíu, sem var þekktust niðurlenskra borga í Maas-dalnum fyrir framleiðslu á ílátum úr messing. Erfiðara er þó að segja til un hvort hún er ættuð frá öðrum borgum í núverandi Belgíu, eða hvort hún sé frá Vesturhluta Þýskalands, þar sem einnig var farið að fjöldaframleiða messingvöru til útflutnings á 15. öld. Þetta var eftirsótt vara og höfðu Mercatores de Dinant heildsölur og markaði í mörgum stærri borgum Evrópu og var sá þekktasti Dinanter Halle í Lundúnum.

Því er haldið fram, og réttilega, að framleiðsla messingíláta og sala þeirra hafa verið vagga kapítalismans í evrópskum viðskiptum. Meira um það síðar.

Hingað til lands hefur kannan án efa borist með Hansakaupmönnum, sem áttu mikil ítök í t.d. Dinant og sáu til þess að afurðir þessa iðnaðar bárust um alla Norðurevrópu og alla leið til Íslands. Saga messingiðnaðarins á miðöldum í Niðurlöndum og Norðvestur Þýskalandi er mjög merkileg, en allt of viðamikil til að lýsa henni frekar hér.

Því má bæta við að í Heynesbók AM 147 4to, sem er líklega frá 15. öld eða byrjun 16. aldar, er að finna mynd af konu sem færir liggjandi konu könnu, sem mjög líklega á að sýna messingkönnu, þar sem hún er gul á litinn. Sjá enn fremur hér.

Upp á stól, stól, stól

stendur mín kanna.

Níu nóttum fyrir jól

kemst ég til manna

og þá dansar hún Anna.

Eins og dr. phil.og úraauglýsingafyrirsætan Árni Björnsson hefur bent á, fjallar þessi vísa alls ekki um jólasveina. Þeir eru að vísu margir um þessar mundir á Þjóðminjasafni, og hefur greinilega einn bæst í hópinn og heitir sá Aldavillir. Menn verða að kunna deili á því sem þeir eru  með í söfnum sínum.

Ítarefni:

Hatcher, J. 1973. English Tin Productions and Trade before 1550. Oxford.

ter Kuile, Onno 1986. Koper & Brons. Rijksmusuem Amsterdam. Staatsuitgeverij. Gravenhage (den Haag).

Teuerkauff-Liederwald, Anna-Elisabeth 1975. Die Formen der Messingkannen im 15. Und 16. Jahrhundert. Rotterdam Papers II, A contribution to medieval archaeology, (Ritstj. J.G.N. Renaud), Rotterdam 1975.

Teuerkauff-Liederwald, Anna-Elisabeth 1988. Mittelalterliche Bronze- und Messinggefässe : Eimer, Kannen, Lavabokessel.Deutscher Verlag für Kunstwissenschaft, Berlin.

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1983. Metallysekroner i senmiddelalderen. Hovedfagseksamensopgave, prøve e. Afdeling for Middelalder-Aarkæologi, Aarhus Universitet, maj 1983.

Athugasemdir

[Vilhjálmur Eyþórsson, 15.12.2011 kl. 08:02]

Þessi vísa er merkileg og er sennilega hundheiðin að uppruna, eins og flestir jólasiðir. Til dæmis tala níu, sem var háheilög í heiðnum sið og kemur víða fyrir. Ég hef einhvers staðar séð, að á miðöldum hafi verið til svokallaðir „könnustólar“, þ.e. litlar hillur, sem könnur voru hafðar á, en sel það ekki dýrar en ég keypti.

[FORNLEIFUR, 15.12.2011 kl. 08:20]

Anna er ekki heiðið nafn, er það? Anna kanna, pottur og panna.

[Vilhjálmur Eyþórsson, 15.12.2011 kl. 08:26]

Anna gæti verið síðari tíma viðbót, en þessi vísa mun vera til í ýmsum útgáfum, þótt sjálfur grunnurinn sé trúlega, sem fyrr sagði heiðinn, eins og jólahátíðin sjálf og flestir siðir sem henni fylgja.

[Guðjón Sigþór Jensson, 15.12.2011 kl. 22:35]

Mjög góð skýrsla sem tengir sögu okkar við atvinnusögu Mið-Evrópu.

Aths.:

Ekki er ólíklegt að upphaf vísunnar sé:

Upp á hól stend eg og kanna.. o.s.frv. og þá er áframhaldið eðlilegt. En stóllinn og kannan gera þessa vísu óskiljanlega.

Mér þykir miður að sjá leiðlega glósu um Árna Björnsson á þennan hátt. Það spillir mjög góðri og vandaðri skýrslu. Auðvitað búum við í frjálsu samfélagi þar sem öllum er frjálst að gera það sem leyfilegt er.

Góðar stundir!

[FORNLEIFUR, 16.12.2011 kl. 00:03]

Sæll Guðjón, hvaða glósa? Árni er dr. hon. causa, og síðast þegar ég sá hann auglýsti hann úr fyrir íslenskan úrsmið sem setur saman forláta úr, og þótti mér það vel, því oft eru þeir menn sem notaðir eru í slíkar auglýsingar allt of smáfríðir og tímalausir ellegar einhver sterabúnt sem lærðu fyrst á klukku um tvítugt, eða flugmenn og kafarar. Árni þekkir hins vegar vel á dagana og tímana og er sæmilega við aldur, og því við hæfi að nota hann í auglýsingar fyrir úr. Eru það ekki frekar þínir fordómar sem hér birtust?

Vísan er líklega bara skáldaleyfi, það þarf ekki allt að "meika sens".

[FORNLEIFUR, 16.12.2011 kl. 00:07]

http://visindavefur.hi.is/svar.php?id=6418

Lestu þetta Guðjón. Hóllinn er seinni tíma túlkun.