Furðumyndir frá 18. öld á Listasafni Íslands : Fyrri hluti

Nýlega var frétt í Sjónvarpi/RÚV (29.10.2012), og skömmu áður viðtal á RÚV (25.10.2012), þar sem talað var við Ólaf Inga Jónsson forvörð á Listasafni Íslands, sem sagði frá kenningum sínum.

Ólafur, sem orðið hefur hvað frægastur fyrir að gera þriðja hvert íslenskt listaverk frá 20. öld að fölsuðum fermetrafjárfestingum á veggjum nýríkra labbakúta á Íslandi, hélt því fram að 24 málverk sem gefin voru Íslendingum árið 1928 af dönskum baróni væru hollensk og frá lokum 17. aldar.

Ólafur gerði þannig málverk, sem hingað til höfðu verið talin frá síðari hluta 18. aldar, eitt hundrað árum eldri. Hann bætti um betur og gerði þau hollensk á einni kvöldstund á besta tíma í sjónvarpinu og á Rás 1, því öllu er trúað sem þar er sagt, eða svona hér um bil.

Ég tel þó að litlar líkur séu á því að Ólafur forvörður hafi rétt fyrir sér í þetta sinn og vona ekki að röksemdafærslur hans í fölsunarmálunum frægu hafi verið í sama dúr og það sem ég heyrði í ríkisfjölmiðlinum um furðumálverkin 24.

Ég set í þessari grein minni, sem verður í tveimur löngum hlutum, fram aðra tilgátu og undirbyggi hana einnig. Í síðari hlutanum greini ég frá þeim manni sem ég tel líklegastan til að hafa málað þessi undarlegu verk, sem ég er ekki í vafa um að hafi orðið til í Danmörku á árunum 1776-1789.

Gjöf frá Kjeld Thor Tage Otto Reedtz-Thott

Árið 1928 bárust Listasafni Íslands, sem þá var enn deild í Þjóðminjasafni Íslands, að gjöf 24 fremur einkennileg landslagsmálverk sem sýna eiga Ísland. Málverkin höfðu verið í eigu Reedtz-Thotts aðalsættarinnar og voru myndirnar gefnar úr dánarbúi K. Th. T. O. Reedtz-Thotts eða Kjeld Thor Tage Otto Reedtz-Thott (1839-1923), eins og hann hét fullu nafni. Hann var lénsbarón og fyrrum forsætisráðherra (konseilpræsident eins og það hét þá) og utanríkisráðherra Dana, nokkuð merkilegur karl ef dæma má út frá dönskum alfræðiritum og sögubókum.

  

Kjeld Thor Tage Otto Reedtz-Thott gefandi myndanna

Eftir að lénsbarón Kjeld Thor Tage Otto andaðist, voru þessi málverk, sem eru öll um 35 x 48 sm að stærð ánöfnuð Íslandi. Hér eru nokkur dæmi sem lesendur geta notið (númerin eru hvorki þau sem máluð hafa verið á verkin né safnnúmer á Listasafni Íslands):

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

Almannagjá, trúi þeir sem vilja

 15

Eyjafallajökull, samkvæmt áletruninni, sem er frá 18. öld.

 16

Hnappafellsjökull. Hver hefði látið sér detta það í hug?

Spurst fyrir um sögu málverkanna 

Áður en ganað er út í tilgátur um eðli og aldur myndanna er við hæfi að kanna eigendasögu þeirra, en það hefur enginn gert á Listasafni Íslands.

Á óðalssetri Reedtz-Thott ættarinnar á Gavnø (Gaunø) á Suður-Sjálandi og á stóru listasafni ættaróðalsins, spurðist ég árið 2009 fyrir um, hvort að einhverjar heimildir væru til um þessar myndir í eigu ættarinnar. En ekki höfðu menn í höllinni tök á því að upplýsa um það. Enginn vissi neitt. Þar vissu menn ekki einu sinni að málverk úr eigu ættarinnar hefðu verið gefin til Íslands árið 1928. Á Gavnø komu menn af sams konar furðufjöllum og málverkin sýna okkur.

Nýlega komst ég í samband við doktorsnema við Statens Museum for Kunst, Jesper Svenningsen að nafni, sem er einmitt að rannsaka dönsk einkalistasöfn á fyrri öldum. Hann gat upplýst mig um að til er listi frá 1785 sem listmálarinn C.A. Lorentzens gerði yfir málverkasöfnin á Gaunø og Lindervold, sem nú er að finna á Ríkisskjalasafninu í Kaupmannahöfn. Í 2. bók þess lista stendur, að hangið hafi "Paa anden Etage, i første Kammer ved Opgangen" "16 Islandske Vuer" og í "Hjørnesalen ud til Haugen" yderligere "16 Islandske Vuer". Það er að segja 16 yfirlitsmyndir frá Íslandi í fyrsta herbergi við stigaganginn á annarri hæð og 16 að auki í hornsalnum við hólinn.

Númerin í hægra horninu neðst á myndunum 24 á Íslandi eru einnig þau sömu og númerin í lista Lorenzens.

 

Matthías Þórðarson taldi myndirnar vera frá lokum 18. aldar 

Þegar myndirnar voru fyrst gefnar af erfingjum Kjeld Thor Tage Otto Reedtz-Thott árið 1928, ályktaði hinn mjög svo glöggi maður Matthías Þórðarson, sem þá var þjóðminjavörður, að myndirnar hefðu verið málaðar á síðasta hluta 18. aldar eða um 1780. Ekki þótti mér það í fljótu bragði ólíklegt, þegar ég sá þessar myndir fyrst.

Á 18. öldinni bjó lénsgreifinn Otto Thott (1703-1785) á Gavnø, og safnaði meðal annars listaverkum og merkum bókum og handritum, þar á meðal íslenskum handritum. Bókasafn hans taldi um 120.000 bindi. Runnu fágæt handrit og 6159 bækur prentaðar fyrir 1531 eftir hans dag (árið 1789) til Konunglega einkabókasafnsins í Kaupmannahöfn og keypti konungur þar að auki 60.000 bóka Thotts lénsgreifa.

 Otto Thott, safnarinn mikli á Gavnø

Á Gavnø mun í dag vera að finna stærsta einkasafn málverka frá fyrri öldum, um 1000 verk, þar á meðal málverk eftir meistara eins og Rubens, svo og samtímaeftirmyndir eftir málverkum heimsfrægra listamanna. En að sögn Jespers Svenningsens á Statens Museum for Kunst er langt á milli gæðaverka í höllinni. Otto Thott keypti stórt inn en hafði sannast sagna ekki mikið vit á því sem hann keypti.

Ljóst má vera, samkvæmt nýjustu upplýsingum frá 1785, að Íslandsmyndirnar, sem gefnar voru til Íslands árið 1928, voru upphaflega í eigu stórsafnarans Otto Thotts og að þær voru upphaflega 32 að tölu.

Bíð ég nú eftir svari núverandi baróns, sem einnig heitir Otto, um hvort mögulegt sé að Gavnøhöll geymi enn 8 furðuverk, sem sé einhvers staðar að finna í salarkynnum barónssetursins.

Þess ber einnig að geta Kjeld Thor Tage Otto sem andaðist 1923 var vitaskuld ekki sonur Otto Thotts lénsgreifa og safnara, þó svo að Ólafur Ingi forvörður hafi haldið því fram í fyrrnefndu viðtali.

Fyrirmyndir og áhrif 

Málverkin 24 eru afar einkennileg, og hafa menn því talið það víst að sá sem málaði þau hafi aldrei til Íslandsála komið.

Hann, eða hún, hefur hins vegar greinilega haft aðgang að bókum, ferðalýsingum með myndum og landakortum frá 17. og 18. öld, jafnvel útgáfur af falsriti Ditmar Blefkens um Ísland: Sheeps-togt Ysland en Groenland gedaan door Dithmar Blefkenius in ´t Jaar 1563. Leyden 1706. 

Mynd af Heklu (við sjóinn). Berið saman við sumar af myndunum 24, sem ég hef gefið númerin 1 og 8 hér að ofan. Myndina er að finna í hollenskri útgáfu (frá 1706) af riti þýska lygamarðarins Didthmars Blefkeníusar (Blefken), (sem upphaflega kom út árið 1609) um ferð til Íslands sem hann sagðist hafa farið árið 1563. Myndin er frá byrjun 18. aldar. Það rit taka menn enn nærri sér á Íslandi, enda allt í því lygar og uppspuni. Arngrími lærða og öðrum tókst ekki almennilega að andmæla ruglinu í Blefken og því var rit Blefkens að koma út allt fram á 18. öld, og greinilega tóku margir það trúanlega, nema Íslendingar, sem vissu náttúrulega betur.

Ætli málarinn hafi ekki einnig orðið fyrir áhrifum af landakorti Olaus Magnusar af Íslandi og bók hans Historia de Gentibus Septentrialibus sem i fyrsta sinn kom út árið 1555,  þegar hann málaði þríhnjúkana í málverkunum númer 4, 5 og 6 hér að ofan? Hjá Olaus Magnúsi er einmitt hægt að sá fjöllin Heklu, Mons Crucis (Krossfjall) og eitthvert þriðja fjall teiknað á svipaðan hátt.

"Listamaðurinn" sem málaði verkin 24 hefur síðan látið ímyndunaraflið sjá um afganginn í ævintýraheimi hugsýnar sinnar. Mikið er af strýtumynduðum fjöllum og einkennilegum nöfnum eins og fjallinu Rauðamel (sjá efst í færslunni) og "Sukkertopperne". Nafnið Sukkertoppen þekkjum við einnig frá fjalli á Grænlandi, sem reyndar svipar nokkuð til sykurstrýtu.

Málverk þessi geta vart skilgreinst sem "fínlist", en eiga miklu frekar heima í flokknum curiosa, þótt greinilegt sé þó að listamaðurinn sé skólaður. Þau minna mest á verk leiklistatjaldsmálara eða þeirra sem máluðu myndir á alþýðuhúsgögn. Þetta eru fantasíulandslög, sem voru ekki óþekkt fyrirbæri frá og með 17. öld og jafnvel fyrr í evrópskri list.

Fangamark Kristjáns konungs sjöunda

Aftan á einu málverkanna er samkvæmt Ólafi Inga stimpill (öllu heldur brennimark) með fangamarki Kristjáns sjöunda Danakonungs. En ætli Kristján Konungur, sem var geðsjúkur og hugsanlega geðklofi, hafi átt þessar myndir á einhverju stigi? Hann var við völd frá 1766 til 1808, og var frægastur fyrir að flakka á milli öldurhúsa Kaupmannahafnar í fylgd þýskrar portkonu sem kölluð var stígvélaða Katrín, ef hann var ekki að giftast 16 ára gamalli frænku sinni til að fullkomna skyldleikaræktina. Kristján Konungur VII, eins ruglaður og hann var, hafði ekki mikinn áhuga á fögrum listum og menningu og safnaði ekki málverkum. En nú hef ég ekki séð þetta fangamark konungs, svo ég veit ekki hvort um hann er að ræða. Stendur ekki frekar OT (Otto Thott)? Otto Thott merkti reyndar ekki bækur sínar með fangamarki (monogrammi) en hann merkti myndir sínar. En ef fangamarkið er í raun Kristjáns 7. er það kannski dágóð vísbending um að myndirnar séu í raun frá hans tíma, en þó ekki óyggjandi sönnun þess.

 

Skip, fánar og bókstafir

Hér skal upp talið sitt lítið af hverju af því sem ég tel útiloka að myndirnar 24 séu málaðar í Hollandi í lok 17. aldar.

Nokkrar myndanna sýna skip og báta. Þar má m.a. greina skip þau sem kallast heokers (húkkertur), sem Hollendingar hönnuðu fyrst og þróuðu í lok 17. aldar, en sem ekki urðu algengar fyrr en á 18. öld, og voru notaðar í mjög mörgum gerðum og stærðum fram á þá 19. Ekki tel ég líklegt að málari í Hollandi hafi málað 18. aldar skip á 17. öld. Á málverkunum í Listasafni Íslands má sjá mismunandi húkkertur, 1-3 mastra.

 

Yslandsvarder, Íslandsfar, húkkerta. Koparstungan sem var gerð af G. Groenewegen árið 1789 (G. Groenewegen, Verzameling van Vier en Tachtig Stuks Hollandsche Schepen, Rotterdam 1789).

Tvímöstruð húkkerta. Sjómennirnir um borð eru málaðir óþarflega stórir.

Einmmöstruð húkkerta

 

Textinn, sem málaður hefur verið á myndirnar í hægri hornin efst, er ekki hollenska heldur danska og hann er ekki ritaður með stafagerð sem notuð var á 17. öld. Gæti það verið vegna þess að upplýsingarnar hafi verið málaðar á síðar en málverkin voru máluð?  

Ég tel þó líklegra að þessar myndir hafi verið merktar um leið og þær voru málaðar. Lorentzen, sá er skráði þær árið 1785, er ekki í vafa er hann kallar þær Vuer fra Island. Hann gat lesið að myndirnar væru frá Íslandi. Textinn er skrifaður með 18. aldar skrift á dönsku. Ef myndirnar eru frá 17. öld, líkt og Ólafur Ingi heldur, og áletranirnar eru málaðar á síðari hluta 18. aldar, þá er spurningin, hver hafi getað gefið upplýsingar um nöfn íslenska jökla, fjöll og t.d. Almannagjá á 18. öld fyrir ómerktar myndir frá 17. öld?

Fánar á skipum eru heldur ekki hollenskir, svo sýnilegt sé, en sjaldan hef ég séð málverk hollensk af skipum frá 17. öld, þar sem hollenski þríliti fáninn er ekki við hún. Hollendingar voru jafn stoltir af konungsfána sínum þá, eins og þeir eru af Oraníufánanum í dag á knattspyrnuvellinum, sem og hinum forljóta ESB-fána, en áhuginn á ESB fánanum er þó farinn að dala nokkuð eins og skiljanlegt er.

Eins vekur athygli, að sá sem málað hefur myndirnar 24, hefur ekki málað eitt einasta tré eða hríslu (nokkrar hríslur eru á þrítindunum á mynd 4 og á ás fyrir ofan húsið á mynd 9 hér að ofan). Það útilokar að mínu mati erlendan mann sem komið hefur til Íslands, og sérstaklega Hollending, sem aldrei hefur komið til Íslands.

Stækkið myndina til að sjá smáatriði

Uppruninn 

Mér þykir, meðal annars vegna ofangreindra raka, ólíklegt að málverkin séu hollensk frekar en t.d. dönsk og gef lítið í einkunn fyrir þær tilhæfulausu yfirlýsingar um list Dana á 17. og 18. öld sem Ólafur kom með í útvarpsviðtalinu

En þegar á 17. öld stunduðu þekktir hollenskir málarar, sem og málarar í öðrum löndum,  reyndar margir þá list að mála landslag og staði sem þeir höfðu aldregi augum borið. Til gamans má nefna sem dæmi málarann Cornelis de Man (1621-1706) frá Delft, sem árið 1639 málaði gífurlega áhugavert málverk af hvalveiðistöð í íshafinu, Een Nederlandse trankokerij in de Noordliijke Ijssee, sem í dag hangir á Rijksmuseum í Amsterdam. Málverkið á að sýna hvalveiðistöð hollenska hvalveiðasambandsins Noordse Compagnie (sem starfaði 1614-1648) á Smeerenburg á Spitzbergen, og sýnir í senn hvalveiðar, hvalskurð, lýsisbrennslu og lýsiskaupmenn. Fjallasýnina á Smeerenburgh á Spitzbergen er þó ekki hægt að þekkja á myndinni, en eldfjallinu Beerenberg á Jan Mayen hefur verið komið fyrir í í ýktri stærð bakgrunninum, en fjallið lítur svona út á myndinni.

Beerenbergh Willem Bleaus á Jan Mayen setti Kornelis de Man í bakgrunn myndar sem sýna átti Smeerenburg á Spitzbergen. Berið fjallið saman við fjallið sem Jan Bleau kortagerðamaðurteiknaði áratugi fyrr.

Allt á mynd Cornelis de Man er málað eftir fyrirmyndum, nálastungum og tréristum annarra og t.d. landakorti Willems Bleaus af Jan Mayen frá 1620-30, en allt annað á málverki de Mans byggir á góðu ímyndunarafli hans og ef til vill upplýsingum sem hann hefur fengið frá hvalveiðimönnum og lýsisbræðslukörlum. De Man kom nefnilega aldrei til Jan Mayens og það sem hann málaði var hvorki Spitzbergen né Jan Mayen, en samt dálítið að hvoru. Sama á ugglaust við um myndirnar af Íslandi sem gefnar voru Listasafni Íslands árið 1928. Þær eru eins og áður segir ekki málaðar af neinum meistara, en höfundur hefur haft hliðsjón af eldra myndefni úr ferðalýsingum og af kortum Willem Bleaus og Abrahams Orteliusar og jafnvel ristum úr bók Olaus Magnusar um þjóðir norðursins frá 1555 og Íslandskorti hans frá 1539.

En eins og áður greinir tel ég þó ekki að leita þurfi uppruna myndanna í Hollandi á 17. öld.

*

Í öðrum hluta þessarar greinar, (sem birtist brátt), set ég fram tilgátu mína um hver hafi málað myndirnar 24, sem upphaflega voru 32. Sú færsla fjallar um að menn geti stundum þurft að líta sér aðeins nær.