Fiskveiðimaskína Sæmundar Magnússonar Hólm

 

Ekki alls fyrir löngu skrifaði ég um 24 olíumálverk frá Íslandi sem Þjóðminjasafninu áskotnaðist árið 1928 úr dánarbúi dansks baróns. Þau eru nú geymd í Listasafni Íslands. Myndirnar áttu að sýna ýmsa staði á Ísland, en sýna miklu heldur ímyndunarafl listamannsins sem málaði myndirnar. Ég tel nokkuð víst, að Sæmundur Hólm (1749-1821) hafi verið höfundur myndanna og að hanni hafi selt þær Otto Thott greifa. Færði ég fyrir því ýmis rök (sjá hér og hér).

Otto Thott greifi skildi eftir sig meira sem Sæmundur hafði gert og selt honum. Greifinn hefur ugglaust verið velunnari margra stúdenta á listaakademíunni í Kaupmannahöfn, en þar var Sæmundur fyrsti Íslendingurinn sem stundaði nám. Otto Thott var líka mikill bóka og handritasafnari og safnaði m.a. ritum upplýsingaaldar. Eftir hann liggur eitt merkilegasta safn pólitískra ritlinga á franska tungu, sem margir hverjir varðveittust í Danmörku en ekki í ringulreið byltingar í Frakklandi fallaxarinnar. Thott greifi var afar upplýstur maður. Hann safnaði sömuleiðis bókum og ritum um alls kyns atvinnubætur og nýjungar í anda upplýsingaaldarinnar. Hann unni sömuleiðis mjög myndlist og fornum fræðum, þó svo að hann hefði ekki hundsvit á þeim efnum. Í höll Thotts á Gavnø á Suður-Sjálandi hangir fjöldi málverka af þekktum persónum sögunnar. Myndirnar eru greinilega málaðar eftir prentmyndum og koparristum. Gæðin eru ekki mikil og það læðist að manni sá grunur að Thott greifi hafi látið mála þessar myndir fyrir sig á akademíunni. Vel get ég ímyndað mér að Sæmundir ætti þar einhver verkanna.

Machina Sæmundar Hólm

Sæmundi var meira til listanna lagt. Hann úthugsaði líka vélar, Machinu, til fisk og selveiða. Hann settist niður og handritaði lítinn ritling á kynvilltri dönsku og myndskreytti, þar sem hann lýsti tillögum sínum að veiðiaðferðum á fiski og selum sem honum hafði dottið í hug. Ritlinginn kallaði hann Nogle Tanker om Fiske og Laxe Fangsten.

Ég tel næsta víst að verkið Traité général des pesches, et histoire des poissons qu'elles fournissent  (Almennar frásögur af fiskveiðum, og saga af fiski þeim sem þær færa) hafi haft einhver áhrif á Sæmund. Höfundar verksins voru Henri-Louis Duhamel du Monceau (1700-1782), sem var einn af risum upplýsingaaldarinnar í Frakklandi, og Jean-Louis De La Marre. Byrjað var að gefa út ritið, sem var í þremur bindum, í París árið 1769. Hér er hægt að fletta verkinu góða.

Teikning af laxfiskum í bók  Duhamel du Monceau og de la Marre

 

Ugglaust hefur þetta verk verið til í einkabókasafni Thotts greifa, og einn þeirra 120.000 titla sem eftir hans dag voru seldir hinu Konunglega Bókasafnsins. Eins tel ég nokkuð öruggt að Sæmundur hafi komist í þetta verk og hugsanlega hjá greifanum. Það var ekki langt að ganga frá Listaakademíunni yfir í Kaupmannahallarslot Thotts, sem kallað var Det Thottske Palae, sem á okkar tímum hýsir franska sendiráðið í Danmörku. Svo tilgátusmíðum og vangaveltum sé haldið fjálglega áfram, þykir mér allt eins líklegt að Sæmundur hafi, líkt og íslendinga er siður, sniglast í kringum fyrirmenn og fengið að skoða og lesa í þessu merka franska verki um fiskveiðar og fiskirækt.

Ljóst þykir mér af öllu, að Sæmundur hafi verið okkar fyrsti Georg gírlaus, en greinilega var hann einnig haldinn vægum átisma. Hann gat ekki lært dönsku sér til gagns, og latína var ekki hans sterka hlið ef dæma skal út frá fleygum orðum á latínu á forsíðunni. En hann sá hins vegar smáatriði í eldgosum og úthugsaði vélar í smáatriðum til að efla veiðar. Ekki ætla ég að dæma um notagildi fiskivélar Sæmundar, en skemmtileg er hugmyndin.

 

Hugmyndir Sæmundar Hólm

 

Úr bók  Duhamel du Monceau og de la Marre 

 

Hvort Sæmundur hefur hugsað sér ritkorn sitt til útgáfu, er ekki hægt að segja til um með vissu, en það þykir mér þó líklegt. Greinilegt er út frá lýsingum á staðháttum að Sæmundur hefur haft íslenskt umhverfi í huga, enda hvergi neitt landslag í núverandi Danmörku sem líkist því sem hann lýsir í ritlingnum. Handritið komst í safn Háskólabókavarðarins, guð og sagnfræðingsins Abrahams Kall, sem var einnig mikill safnari í samtíð sinni. Safn hans var síðar selt Konunglega bókasafninu. Handritið með þönkum Sæmundar um fisk og laxveiðar fékk handritaeinkennisstafina Kall 628 b 4to.

Hér skal ráðin bót á þekkingarleysi Íslendinga á þessu framtaki Sæmundar Hólm. Fornleifur gefur hér með út lýsingu Sæmundar Magnússonar Hólm á fiskveiðimaskínu hans. Bókina er ekki hægt að kaupa.

Hér er hægt að lesa ritling Sæmundar Hólms Nogle Tanker om Fiske og Laxe Fangsten og hér má betur skoða myndir ritlingsins.

Hér er síðan hægt að lesa afritun mína af af textanum í ritlingnum með myndum Sæmundar.

Athugasemdir

[Snorri Hansson, 9.9.2014 kl. 02:57]

Árið hefur verið  1952

Ég og vinur minn fengum járnsmið sem við þektum til að smíða fyrir okkur stóra gjörð  ca. 2,5-3 m. í þvermál.

Við bundum síldarnet á gjörðina þannig að það myndaði grunnan poka. Við bundum fjóra tauma í gjörðina og þeir sameinuðust í löngum kaðli. Við festum síldarbita á taumana.

Síðan létum  við háfinn síga fram af bryggjuendanum á stærstu bryggjunni á Akranesi.

 Þar var vel djúpt. Við létum háfinn liggja á botni í ca. 15-20 mín. Þá læddum við kaðlinum varlega á axlirnar á okkur og hlupum upp bryggjuna þar til við vorum vissir um að háfurinn væri kominn uppúr.

Aflinn var ótrúlega mikill. Stundum tugir fiska. Marhnútur,þyrsklingur og koli .Við stálum handkerrum sem trillukarlarnir áttu.  Afla dagsins slefuðum við síðan upp bryggjuna og á hafnarvogina og sturtuðum síðan í þró sem var fyrir bræðslu fisk.

Þetta gerðum við litlir átta ára strák pattar í þónokkra daga og karlinn á voginni  glotti í kampinn.

Síðan fengum við uppgjör og aflinn sagður 800 kg. Við skiptum jafnt og ég gat keypt lugt og bjöllu á hjólið mitt. Ég var ekki ánægður og fannst við prettaðir. Og hér líkur minni útgerðarsögu.

Ekki man ég hvernig við fengum leiðbeiningar um gerð háfsins góða. Ef til vill sáum við mynd í bók.  

[FORNLEIFUR, 9.9.2014 kl. 05:01]

Sæll Snorri, og þakka þér fyrir þessa skemmtilegu útgerðarsögu.  Það er ekki að spyrja af Skagamönnum.  Þið strákarnir hafið örugglega sett heimsmet í þessu mikilfenglega dorgi ykkar á bryggjunni og offiskað smkv. Hafró. Stofninn við bryggjurnar á Akranesi hrundi bókstaflega og hefur enn ekki náð sér. Ef ESB heyrði þessa sögu, myndi sambandið setja ykkur á hryðjuverkalistann. Þið stefnduð stofnstærðum í ESB í hættu með þessu athæfi ykkar.

Aumingja Fornleifur, sem í æsku dró fáeina olíumettaða smákola og marhnúta upp úr Reykjavíkurhöfn beygir sig í lotningu. Ætli Sæmundur hafi ekki verið með ykkur í anda, eins og það er kallað? Karlinn var kannski ekki eins galinn og mig grunaði.

[Snorri Hansson, 9.9.2014 kl. 13:25]

Þú verður að lofa að láta ESB ekki vita af þessum glæp.

 Eftir á að hyggja virðist kolinn og þorskurinn hafa jafnað sig en ég hef ekki heyrt neinar sögur  af stofnmælingum marhnúts !?

Þegar við strákarnir vorum að dorga (á færi) í höfninni á Akranesi  þá hentum við marhnútnum  í sjóinn aftur.

En það var ein regla.:  Var hann í sparifötunum? (Marhnúturinn var ekki alltaf eins á litinn.)

Ef hann var í sparifötunum ,þá sprændum við uppí hann áður en honum var sleppt.  

[Snorri Hansson, 9.9.2014 kl. 14:50]

Það er rétt að geta þess Fornleifur.

Að framkvæma þessa skylduathöfn, töldu við guttarnir vera það sem var lang hættulegast við bryggjuveiðar.

[FORNLEIFUR, 10.9.2014 kl. 15:35]

Það er ekki að spyrja af Skagamönnum. Alltaf er typpið á þeim uppí einhverju. En þó lengi verði leitað, þá er þetta líklegast undarlegasta veiðiaðför sem ég hef heyrt um, þó víða væri leitað, og líka í ESB.