Gyðingarnir í Glückstadt og Íslandsverslunin

Í októbermánuði síðastliðnum (2014) fór ég í stutta reisu suður til Þýskalands. Það land er vissulega ekki í uppáhaldi hjá mér til ferðalaga, fyrir utan að ég dvelst oft með ánægju í Berlín með konu minni og börnum. En í október var ég í rannsóknarferð sem lengi hafði verið í bígerð. Á heimleiðinni að loknu aðalverkefninu ók ég til bæjarins Glückstadt á Holtsetalandi til að sjá þá gömlu dönsku borg, sem alls ekki ætti að vera í eigu Þjóðverja - að mínu mati. Glückstadt er ekki ýkja gömul borg. Hún var stofnuð á valdatíma Kristjáns 4. Danakonungs. Árið 2017 verður því haldið upp á 400 ára afmæli borgarinnar.

Ég kom m.a. við í bænum Glückstadt til að skoða söguslóðir Hallgríms Péturssonar, sem vann þar í smiðju er Brynjólfur biskup kom við forðum og heyrði Hallgrím ragna vinnuveitanda sínum. Hugsanlega var vinnuveitandinn Det Islandske Kompagni, en útibú þess var stofnað i Glückstadt árið 1619. Hallgrímur gæti þó einnig hafa unnið hjá einhverjum hinna gyðingalegu þegna í bænum. Hjá mönnum sem einnig tóku þátt í Íslandsversluninni. Bara ef maður vissi, hver var atvinnuveitandi blótsama sálmskáldsins.

Gießhaus í Glückstadt forðum og nú.

Brynjólfur biskup kom eins og kunnugt er Hallgrími Péturssyni til náms við Frúarskóla í Kaupmannahöfn, náms sem hann aldrei lauk, eins og siður margra Íslendinga var vegna fátæktar og stundum óreglu. Hálf menntun var ávallt vænlegri til embætta og metorða á Íslandi eins og allir vita, og er enn.

Ég kom einnig við í Glückstadt til að skoða bæinn sem Kristján IV Danakonungur stofnaði árið 1617. Hann bauð gyðingum fríhöfn þar í von um að það myndi verða viðskiptalífinu til gangs og efnahag Danmerkur til framdráttar.

Í Glückstadt bjuggu í fyrstu fjölmargir gyðingar af portúgölskum, frönskum ítölskum ættum, sem komu frá Hollandi, Hamborg og Selé í Marokkó, en upprunalega frá Portúgal eftir að gyðingar voru hraktir þaðan á 15. og 16. öld. Leiðir þeirra lágu eftir það um Norður-Afríku, S-Frakklands eða t.d. til Livorno (Leghorn) á Ítalíu, Jafnvel til Tyrklands, Palestínu og allt austur til Indlands. Þeir og afkomendur þeirra tilheyrðu þjóðinni sem Hallgrímur, í anda samtíma síns, hataðist svo mikið út í í höfuðverki sínu, Passíusálmunum. Sálmum, sem enn eru í miklum metum hjá Íslendingum, jafnvel hjá trúlausum þingmönnum lengst til vinstri, sem þykir heiður af því að fá að standa við grátur í kirkju og þylja sálma Hallgríms sem eru uppfullir af fordómum 17. aldar. Þessi vinstri menn í trúarfári 17. aldar bera líklega við tjáningarfrelsinu til varnar þessu undarlegu óeðli sínu, sem ég leyfi mér nú einfaldlega að kalla gyðingahatur til vinstri.

Sérfræðingar í Hallgrími Péturssyni við heimalningaakademíu Íslands (HÍ) hafa löngum ruglað Glückstadt við Glücksburg-kastala, sem er allt annar staður á hinu gamla Suður-Jótlandi (Slésvík). Hefur Glückstadt þannig verið kölluðu Lukkuborg í ritum þessara "sérfræðinga". Mér þótti því orðið tímabært að heimsækja hinn rétta bæ, þar sem Hallgrímur ól manninn og bölvaði mönnum í sand og ösku.

Efri myndin af gyðingunum frá Hollandi er eftir  nemanda Rembrandts, Govaert Flinck, en gamli rabbíinn sem hangir á herrasetri á Englandi fékk Rambrandtsfullgyldingu árið 2012.

AQUI REPOVZA
O EXELENTISSIMO VARAO
DOVTOR DANIEL NACHIMIAS
CVIA BENDITTA ALMA GOZA
DIANTE SEV CRIADOR
O FRVTO DE SVAS OBRAS
FALESEV EM SEST FEIRA
5 DE ROSHEDES ADAR
ANNO 5419

GRAFSTEINN DOKTORs DANIEL NACHMIAS
SEM DÓ FÖSTUDAGINN 5. ROSHODES ADAR ÁRIÐ 5419
(28. FEBRÚAR 1659)

Ég heiðraði minningu gyðinga Glückstadts með því að heimsækja grafreit þeirra í bænum. sem fyrir tilviljanir og hreina heppni voru ekki eyðilagðir í síðari heimsstyrjöld.

Því miður vantar mig enn heimildir um veru Hallgríms í Glückstadt. Til málamynda heimsótti ég það hús sem hýsti hina konunglegu smiðju, sem reist var eftir að Hallgrímur var farinn frá Glückstadt. Hún hefur væntanlega, að sögn fróðra manna, ekki staðið fjarri þeim stað þar er eldri smiðjan hafði verið. Bölvaði ég og ragnaði Hallgrími Péturssyni til heiðurs og þók mynd af húsinu sem hefur veri afmyndað af einhverjum lélegum arkitekt á 20. öld.

Prentsmiðja var strax stofnuð í Glückstadt, og þetta leyfisbréf gyðinga í bænum var prentað í henni. Prentsmiðja er enn á sama stað í bænum og heimsótti ég hana og segi kannski frá henni bráðlega.

Eftir að gyðingum hafði verið boðið að setjast að í Glückstadt var útibú af Det Islandske Handelskompagni einnig stofnsett í bænum. Það var félag einokunarkaupmanna á Íslandi, sem upphaflega hafði aðeins stundað útgerð frá Kaupmannahöfn og í Helsingjaeyri (Helsingør). Á fyrri hluti 17. aldar naut íslenska verslunarfélagið m.a. góðs af skipakosti aðfluttra gyðinga í Glückstadt til Íslandssiglinga. Meðan Kristján IV mátti ekki vera að því að sinna þegnum sínum á Íslandi sáu gyðingar Glückstadts Íslenska Verslunarfélaginu fyrir skipum til þess að Íslenska þjóðin gæti fengið nauðsynjar. Íslandskompaníið hefur verið ásakað fyrir margt illt, en á stundum var þetta einokunarfyrirtæki hins vegar þess valdandi að hægt var að halda lífi í Íslendingum og tryggja nauðsynlegar vörusendingar til landsins. Ástæðan til þess að Brynjólfur biskup kom við í Glückstadt var vitanlega aðeins vegna þess að vorskipin sigldu til bæjar í danska konungsríkinu, þar sem mest gróska var í Íslandsversluninni. Ætli Hallgrímur hafi ekki einnig starfað þar í bæ vegna Íslandsverslunarinnar?

Myndirnar af legsteinum í grafreit gyðinga í Glückstadt tók höfundur.

Steinninn efst sýnir skjöld á legstein Moses de Joshua Henriques sem andaðist árið 1716. Myndin sýnir, hvar Móses laust stafnum og fram spratt lind úr kletti*: steinninn hér fyrir neðan er steinn konu hans sem hét Hava, þ.e. Eva, Henríques. Hún andaðist árið 1694. Myndmálið vísar einnig greinilega til fornafns hennar.

Í garðinum voru einnig steinar einstaklinga af ættinni Coronel, sem tengist inn í ættir forfeðra minna í Hollandi.

*Allur söfnuður Ísraelsmanna tók sig nú upp frá Sín-eyðimörk, og fóru þeir í áföngum að boði Drottins og settu herbúðir sínar í Refídím. En þar var ekkert vatn handa fólkinu að drekka. Þá þráttaði fólkið við Móse og sagði: "Gef oss vatn að drekka!" En Móse sagði við þá: "Hví þráttið þér við mig? Hví freistið þér Drottins?" Og fólkið þyrsti þar eftir vatni, og fólkið möglaði gegn Móse og sagði: "Hví fórstu með oss frá Egyptalandi til þess að láta oss og börn vor og fénað deyja af þorsta?" Þá hrópaði Móse til Drottins og sagði: "Hvað skal ég gjöra við þetta fólk? Það vantar lítið á að þeir grýti mig." En Drottinn sagði við Móse: "Gakk þú fram fyrir fólkið og tak með þér nokkra af öldungum Ísraels, og tak í hönd þér staf þinn, er þú laust með ána, og gakk svo af stað. Sjá, ég mun standa frammi fyrir þér þar á klettinum á Hóreb, en þú skalt ljósta á klettinn, og mun þá vatn spretta af honum, svo að fólkið megi drekka." Og Móse gjörði svo í augsýn öldunga Ísraels. Og hann kallaði þennan stað Massa og Meríba sökum þráttanar Ísraelsmanna, og fyrir því að þeir höfðu freistað Drottins og sagt: "Hvort mun Drottinn vera meðal vor eður ekki?"