Presta tóbak prísa ég rétt

Einstaka sinnum les ég mastersritgerðir stúdenta í fornleifafræði við Háskóla Íslands á Skemman.is. Þær eru misgóðar eins og gengur. Fáeinar eru reyndar furðanlega lélegar, sem meðal annars er hægt að skrifa á reikning kennslunnar og kennara deildarinnar sem fæstir eru menntaðir í miðalda- eða eftirmiðaldafornleifafræði. Nýlega birtist M.A. ritgerð Aline Wacke um leirpípur sem fundist hafa að Hólum í Hjaltadal. Þetta er ágæt ritgerð, sem ég hefði gefið góða einkunn. Mæli ég með að menn lesi ritgerðina sér til fræðslu, því margt er hægt að fræðast um í henni um tóbak og sögu reykinga á Íslandi, en þó mest annars staðar en á Íslandi.

Villur og vöntun

Galli er þó ávallt á gjöfum Njarðar. Í ritgerð Wacke sakna ég ýmissa upplýsinga. T.d. vantar tilfinnanlegar ljósmyndir eða teikningar af mismunandi gerðum krítarpípna og pípubrota frá Hólum í samanburði við nýjustu tímasetningar á t.d. hollenskum pípum (sem má t.d. finna hér).

Sömuleiðis vantar ljósmyndir eða teikningar af stimplum á hæl pípnanna og á leggnum. Það hefði mjög tilfinnanlega þurft að undirbyggja með rökum, af hverju höfundur telur eitt pípubrot af mörgum vera frá 16. öld. Engin haldbær rök eru sett fram því til stuðnings. Hugsanlega hefur brotið fundist með öðrum gripum úr lögum sem með vissu eru frá 16. öld, en ekkert er heldur útlistað um það í ritgerðinni. Þetta hlýtur að hafa dregið nemandann niður í einkunn - verður maður að ætla.

Þó Aline Wacke geri sér far um að lýsa ýmsum þáttum framleiðslusögu pípna úr leir og elstu sögu tóbaksreykinga í Evrópu sem og á Íslandi, þá vantar sömuleiðis nokkrar íslenskar upplýsingar eins og t.d. vísu Stefáns Ólafssonar í Vallanesi (1619-1688), sem sýnir augljóslega, að ekki vissu allir prestar hvers eðlis tóbakið var um miðbik 17. aldar:

Presta tóbak prísa ég rétt,
páfinn hefur það svo til sett,
að skyldi þessi skarpa rót
skilning gefa og heilsubót.

Eins vantar í ritgerð Aline Wacke umræðu um hve almenn tóbaksnotkunin hafi verið á Íslandi fyrir miðja 17. öld. Því er víða haldið fram að tóbak hafi fyrst að ráði borist til Íslands um miðja 17. öld. Fyrst fer sögum af því að Íslendingur hafi tottað pípu árið 1615. Það gerði Jón Ólafsson Indíafari: Þannig segir hann frá því í Reisubók sinni.

"Einn maður var þar innan borðs Rúben að nafni. Hann sá ég fyrst tóbak með hönd hafa og hvert kvöld taka og þá list að læra gjörðist minn tilsagnari. Skipherrann og allt fólkið unntu mér hugástum" . Þarna var hinn elskulegi Jón, síðar bøsseskytte í þjónustu konungs, kominn á enskt skip, sem sigldi á Newcastle.

Einnig veit Wache ekki að minnst er á tóbak á Íslandi í bréfi sem séra Arngrímur Jónsson lærði ritar vini sínum Ole Worm í ágúst 1631.

Árið 1650 er sagt frá manni í Selárdal er vanrækti kirkjuna á helgum dögum þá predikað var en lagðist í tóbaksdrykkju um embættistímann. Hélt hann þeim hætti þrátt fyrir áminningar prestsins, þar til sunnudag 1650 að hann sofnaði útfrá tóbaksdrykkjunni á kirkjuveggnum og vaknaði aldrei þaðan af, lá svo dauður þá út var gengið. Þessar heimildir bráðvantar í ritgerðina.

Gyðingar og tóbak á Íslandi

Einnig hefði höfundur mátt nefna að Jacob Franco, Hollenskur gyðingur af portúgölskum uppruna, sem hafði fengið leyfi til að setjast að í Kaupmannahöfn, fékk verslunarleyfi og boð um að taka til og flytja út allt það tóbak sem til Íslands og Færeyja átti að fara (Sjá hér). Á fyrri hluta 17. aldar var ein af bækistöðvum Íslenska verslunarfélagsins með aðsetur í Glückstadt (sjá nánar í næstu færslu). Í Glückstadt fengu gyðingar að setjast að árið 1619 og leigðu þeir út skip sem þeir áttu til Íslandssiglinga. Ugglaust hafa fyrstu pípurnar og tóbakið á Hólum getað hafa borist til Íslands með þeirra tilstuðlan og samböndum við Holland.

Tími til kominn að menn geri sér grein fyrir, hvað einokunarverslun á Íslandi var

Að lokum verð ég að leiðrétta þann leiða misskilning sem ríkir enn meðal margra fornleifafræðinga og sagnfræðinga á Íslandi og þar með talið Aline Wache. Þó að á Íslandi hafi verið sett á einokunarverslun árið 1602, þýðir það ekki að aðrir hafi ekki verslað við Íslendinga en Danir einir og það með leyfi Danakonugns. Aline Wacke sér einokunarverslunina á mjög furðulegan hátt. Konungur seldi hæstbjóðanda verslunina.

Einokun var ekki sett á til að "pína" Íslendinga, heldur til þess að konungur þénaði sem mest og best. Hollendingar versluðu við Íslendinga alla 17. öldina og oft með leyfi og í umboði Danakonungs, þó ólögleg launverslun hafi ugglaust verið algengari. Því er engin furða að menn finni hollenska verslunarvöru við fornleifarannsóknir á Íslandi, og þar með talið pípur. Leirpípur voru oft hásetavara, sem áhöfn tók með sér og seldi í landi fyrir annan varning, vettlinga, smjör eða aðra vöru sem kom sér vel á sjó.

Því er athugasemd eins og þessi, sem finna má í rigerð Wache, algjörlega út í hött:

"The monopoly was not just put on “luxury goods” like clay tobacco pipes, but on all trade. Also it seemed sensible for the Danish king who wanted to impress his power in this way that the clay pipes would bear the names of the Danish manufacturers."

Danakonungur þurfti ekki að heilla neinn né skjalla með pípuframleiðslu, sem var nú heldur ekki á hans könnu, heldur þeirra sem hann seldi verslunarleyfin í hendur. Á því græddi konungur sem og á tollum. Það er neyðarlegt, hve menn misskilja enn hugtakið Einokunarverslun, og í raun íslensku skólakerfi til vansa. Ekki bætir úr þegar útlendingar, "ólæsir á íslenska menningarsögu" (eins og prófessor Sveinbjörn Rafnsson skilgreindi það einhverju sinni á fyrri hluta 10. áratugar síðustu aldar - ef ég man rétt) fara að fabúlera um eitthvað sem þeir hafa ekki sett sig nógu vel inn í.

Í ritgerð Aline Wacke er hins vegar greint frá því hvernig aðrir fornleifafræðingar og sagnfræðingar á Íslandi, sem fengist hafa við fornleifafræði, hafa afgreitt stórmerkilegt efni til tímasetninga sem pípur eru, án þess að fá nokkuð út úr þeirri heimild. Nefna má t.d. lélega yfirreið Margrétar Hallgrímsdóttur, núverandi þjóðminjavarðar og sérlegan ráðgjafa Sigmundar Davíðs í minjamálmum 2014-15, á leir/krítarpípum úr rannsóknum þeim sem hún stýrði í Viðey. Þar sem fundust fleiri en 1000 pípubrot, en engum til gangs, því sérfræðiþekkingu vantaði. Ritgerð Aline Wacke er því bragarbót og sýnir, að sumir þeirra sem taka próf við HÍ í fornleifafræði geta kallað sig fornleifafræðinga nokkurn veginn kinnroðalaust.

Höfundur á tvær krítarpípur frá Amsterdam (á myndinni hér fyrir ofan), sem safnari tíndi upp í byggingargrunnum í þeim hluta miðborgarinnaar sem kallast Vlooienburg, þegar þar var reist óperuhús á 9. áratug síðustu aldar. Í Vlooienburg bjuggu margir forfeður mínir, og þar bjó faðir minn með foreldrum sínum fyrsta ár ævi sinnar. Mér voru gefnar tvær pípur þaðan fyrir um 20 árum síðan. (Sjá hér).

Á hæl (eða fæti) einnar þeirra stendur PD með kórónu yfir. Við vitum að PD var pípumerki Pieter Donckers í bænum Gouda og að þessi pípa er frá því 1715. Hin pípan, sem er frá sama tíma er stimpluð með

hatti og krónu yfir og GOUDA hefur verið pressað á legginn. Hattarmerkið á pípum var var notaður af pípugerðarmeistaranum Cornelis van Leeuwen. Þar sem ég hætti að reykja á 3. eða 4. árið, hef ég ekki reynt að reykja þessar pípur, en forfeður mínir gætu vel hafa tottað þessar pípur.

Frá pípuárum höfundar er allt fólkið unntu mér hugástum

Fyrir allmörgum árum flutti faðir minn, sem um árabil rak heildsöluna Amsterdam á Íslandi, inn mikið af leirtaui frá Hollandi. Eitt sinn sendi einn af þeim framleiðendum sem hann verslaði við honum nokkrar eftirgerðir af pípum frá 18. öld frá Gouda. Á menntaskólaárum mínum tróð ég eina þeirra með Mac Baren whisky-tóbaki og reykti. Það var ekki sérlega spennandi upplifelsi, en líklega hefði ég þurft að reykja pípuna til.

Myndin efst: "Sterkt tóbak" Reykingarmaður. Málverk eftir flæmska málarann Joos van Craesbeeck (f. 1605/06-ca.1660)

Pípulist

Hér er ég svo í lokin lítil málverkasýning á litlu broti málverka meistara 17. aldar og síðari tíma. Myndlist hefur, þótt undarlegt megi virðast, oft gleymst sem heimild þegar aldursgreiningar leirpípna voru gerðar í Hollandi. Myndefni hefur svo sannarlega verið skorið við nögl í ritgerð Wache.Í fljótu bragði sýnist manni að sumar pípurnar, sem fyrirsæturnar reykja, passi ekki alveg inn í tímasetningar van der Meulens.

Eins langar mér að benda lesendum mínum á þessa ágætu grein, þar sem einnig má horfa á gamlar kvikmyndir um leirpípnagerð.

Maður sem reykir pípu. Gerard Dou (1630).

Stúdía af sitjandi reykingamanni. Dirch Hals (1622-27). 

Múrari reykir pípu. David Teniers yngri (1630-1660).

Ferðalangar hvílast. Adriaen van Ostade (1671).

Reykingamaðurinn. Adriaen Brouwer (1630-1638) úrdráttur.

Reykingamaðurinn. Ary de Vois (1655-1680). 

Gamli drykkjumaðurinn. Gabriël Metsu (ca. 1661-1663).

Unglingur með pípu og kona sem hlær. Frans Hals (1623-25).

Reykt og drukkið á 18. öld. Brotnuðu pípurnar í svona veislum á Hólum í Hjaltadal?

Svo neyðist ég víst að lokum til að minna á að reykingar eru hættulegar heilsu manna og geta valdið hjarta og æðasjúkdómum, getuleysi, krabbameini og lungnaþembu ... og leitt til dauða, svo eitthvað af því versta sé nefnt. Málverkið er eftir meistara Vincent van Gogh. Verkið kallast Hauskúpa með logandi sígarettu (1885/86).

 

Athugasemdir

[Gísli Ófeigsson (IP-tala skráð) 21.2.2015 kl. 23:05]

Þetta er virkilega fróðleg og skemmtileg lesning.  En hversvegna voru þessar pípur  alltaf kallaðar krítarpípur, hér á Íslandi.   Þetta voru pípur gerðar úr leir.

[FORNLEIFUR, 22.2.2015 kl. 00:02]

Sæll Gísli, krítarpípur eru gerðar úr ákveðinni tegund leirs (pípuleirs) sem verður kríthvítur við ákveðna tegund af brennslu við 1000 gráður Celsius. Þetta er mjög brothættur leir þegar hann er brenndur. Kridtpiber voru krítarpípurnar kallaðar í Danmörku, líkast til vegna þess hve hvítar þær voru og líkar krítarkalki sem Danir þekkja svo vel. Ég held að það sé frekar nýlega (19. öld) að menn hafi farið að kalla pípurnar kridtpiber. Ég segi það þó að óathuguðu máli. Upphaflega eru leirpípurnar nefndar tobakspiber á dönsku, því pibe gat líka verið lítil flauta

[FORNLEIFUR, 23.2.2015 kl. 23:24]

Góðar upplýsingar um Enskar pípur:

http://www.scribd.com/doc/202606671/London-Artefact-Series-Clay-Tobaco-Pipes

http://archive.museumoflondon.org.uk/claypipes/index.asp