Julius A. Leibert, fyrsti rabbíninn á Íslandi

Fyrsta trúarathöfn á Íslandi eftir að kristinn siður var upp tekinn á Íslandi árið 1000, var haldin rúmlega 941 árum eftir formlega kristnitöku á Alþingi. Það var trúarsamkoma gyðinga og það þurfti heimsstyrjöld til að ný trú væri iðkuð í þessu menningarlega einsleita landi okkar.

Að öllum líkindum kom fyrsti rabbíninn sem stýrði trúarlegri athöfn á Íslandi á vegum Bandaríkjahers til Íslands. Það var á haustmánuðum 1942. Hann hét Júlíus Amos Leibert og var nokkuð merkilegur karl og talsmaður nútímalegs gyðingdóms, reformed Judasism. Þó Leibert hafi aðeins komið tvisvar eða þrisvar til Íslands er nokkuð öruggt að hann sé fyrsti rabbíninn sem þjónaði söfnuði gyðinga á Íslandi. Þykir mér því ærin ástæði til að minnast hans, því hann var á allan hátt mjög merkilegur maður.

Zelig Lebedko fæddist i Litháen

Julius Amos Leibert fæddist ekki sem Bandaríkjamaður. Hann var eins og margir í aðrir Bandaríkjamenn  fátækur innflytjandi í hinu stóra landi. Innflytjendur leituðu þangað til að bæta kjör sín og á stundum til að forða sér frá ofsóknum og vísum dauða vegna ofsókna í heimalandi sínu.

Leibert fæddist í Litháen þann 20. mars árið 1888. Sumar heimildir herma þó að hann hafa fæðst þegar árið 1885; Og að hann hafi með vilja verið yngdur í skjölum til að eiga betri möguleika að því komast til Bandaríkjanna. Er Julius fæddist, heyrði Litháen undir rússneska keisaraveldið.  

Julius Leibert var ekki það nafn sem þessum fyrsta rabbína á Íslandi var gefið á Lithaugalandi. Drengnum var gefið hið gyðinglega nafn Zelig, og ættarnafnið var í rússneskum stíl, Lebetky, en um aldamótin 1900 var hann einnig skráður sem Zalkan Lebedko (Lebedky og einnig Lebedkin sem eru nöfn sem afleidd eru af ha Levi).  

Zalkan fæddist í bænum Kedainiai, litlum bæ sem gyðingar kölluðu Keidan á jiddísku. Keidan er ekki mjög langt frá Kaunas, sem gyðingar kölluðu þá Kovno (sjá grein um frægðarför mína í þeim bæ hér).  

Nafn Lebedky-ættarinnar hefur að öllum líkindum einnig verið skráð á litháísku, þegar hún var leyfð sem tungumál í Kedainiai. Um það leyti sem Zelig fæddist lögðu Rússar blátt bann við notkun litháísku. Menn voru fangelsaðir eða myrtir, prentuðu þeir svo mikið sem stafkrók á því máli. 

Foreldrar Zalkans Lebedkos voru þau Chaim HaLevi Lebedky (ca. 1851-1936), sonur Itzik HaLevi Lebedkys (1806-1888), sem var sonur Dov (Berel) HaLevi Lebedkys (1751-1806). Móðir hans var Leya eða Ley (Leah), fædd Weintraub (1848-1902). Móðir Zelig Lebedky dó úr krabbameini í maga árið 1902 og Chaim andaðist skömmu síður. Árið 1904 flutti Zalkan/Zeug til Bandaríkjanna ásamt 6 systkynum sínum. Systkynin hétu Morris, og systurnar hétu (Fanny) Feige Elle sem síðar giftist Weinstein. Aðrar systur voru Bluma Magil, sem flutti til Kanada, Esther Feldman sem bjó í New York, Rachel Sager og Molly Moskowitz sem bjuggu í Los Angeles.

Í Bandaríkjunum breytti Lebetky hinn ungi, líkt og margir í hans sporum, um nafn og hét upp frá því Julius Amos Leibert. Systkini hans tóku einnig þetta nýja nafn. Rabbí Leibert sagði síðar sjálfur frá, að Leibert-nafnið hefði hann tekið til að fagna því frelsi, Liberty, sem honum hlotnaðist í Bandaríkjunum. Leibert líktist Liberty að hans mati

Samkunduhúsin í Kedainiai

Þegar Zalkan/Julius fæddist, voru margar synagógur, bænahús og gyðinglegir skólar í Kedainiai. Sjö bænahús á seinni hluta 19. aldar.  Meirihluti íbúa bæjarins í lok 19. aldar voru gyðingar. Gyðingar settust fyrst að í bænum á 17. öld og bærinn varð mikilvæg trúarmiðstöð og lærdómssetur, og ekki aðeins fyrir gyðinga. Skoskir mótmælendur settust þar einnig að. Í dag eru varðveittar tvær fallegar byggingar frá 19. öld í Kedainiai sem fyrir helförina voru samkunduhús. Þau eru i dag notuð sem söfn bæjarins. Kaidan var einnig þekkt fyrir framleiðslu sína á agúrkum (súrsuðum gúrkum) og var bærinn og næsta nágrenni helsti framleiðandi agúrka í baltnesku löndunum.

Fyrir 1920 hafði gyðingum fækkað mjög í Kedainai. Margir trúaðir gyðingar flýðu þangað frá Póllandi og Hvíta Rússlandi árið 1939, en eftir að Þjóðverjar komu til bæjarins í lok júní 1941 myrtu þeir fram til ágústbyrjunar sama ár 325 gyðinga í bænum. Aftökurnar fóru fram í tveimur skógum umhverfis bæinn og það með dyggri hjálp margra heimamanna. Þeir gyðingar í Kedainai sem eftir lifðu og sömuleiðis 1000 gyðingar frá minni þorpum í nágrenninu voru myrtir við ána Smilaga. Þar var fólkið látið grafa skurði, sínar eigin grafir. Það var skotið á staðnum, lík þeirra rænd og síðan heygð í skurðunum.

Gyðingum í Keidainai smalað saman til aftöku

Það verður því að viðurkennast að Helförin heppnaðist vel í Litháen með dyggum stuðningi heimamanna. Á okkar tímum dýrka margir Litháar morðingjana sem þjóðhetjur og er af því MIKIL SKÖMM þegar þeir þramma árlega um götur stærstu bæja Litháens með fullu leyfi yfirvalda. Breytt hefur verið um nöfn á götum og þær hafa á síðari árum fengið nöfn gyðingamorðingjanna.

Vinsæll rabbíni á faraldsfæti

Ferill Leiberts sem rabbína í Bandaríkjunum var mjög langur og spannaði allt frá 1915 fram yfir 1960. Maðurinn var mikill vinnuþjarkur og gat í raun aldrei sest í helgan stein.  

Julius A. Leibert stundaði nám að kappi í landi möguleikanna. Framhaldsnám  stundaði hann við Hebrew Union College i Cinncinati í Ohio undir  prófessor Julian Morgenstern. Morgenstern var einn af af fremstu guðfræðingum og stofnendum Union of American Hebrew Congregations (UAHC), hreyfingu sem síðar var kölluð  Union for Reform Judaism (URJ) . Julius Leibert lauk rabbínanámi sínu árið 1915, en fyrir utan guðfræðinámið lagði hann stund á laganám. Smá hlé urðu á náminu  vegna herþjónustu Leiberts í fyrri heimsstyrjöld. Hann þjónustaði sem rabbíni í bandaríska hernum, en fór þó aldrei til átakasvæða í Evrópu.

Fyrsta embætti hans eftir þjónustu í hernum sem rabbíni mun hafa verið við Beth El samkunduhúsið í Scott, South Bend i Indiana og síðar Aavath Shalom söfnuðinum í Indianapolis.

Julius Leibert kvæntist árið 1919. Kona hans hét Leona Goodmann (1896-1971),

Um þrítugt fékk hann embætti við nýtt samkunduhús, Emanu-El í borginni Spocane i Washingtonfylki, þar sem honum var mjög vel tekið og honum og konunni var gefinn bíll árið 1920 sem þakklætisvottur fyrir vel unnin störf. Ferðuðust hjónin vítt og breitt í bílnum um vesturhéruð Bandaríkjanna.

Leibert lét mikið til sín taka í Spokane, m.a. við byggingu nýs samkunduhúss og var mjög virkur í starfi fyrir ungmenni. Hann lét einnig í sér heyra opinberlega og oft þurfti á því að halda því á þessum slóðum var mikið gyðingahatur sem aðrir Evrópumenn, þ.á . m. lúterskir Svíar höfðu flutt með sér í ríkum mæli frá gamla landinu. Í Spokane starfaði Leibert frá 1919 til 1923.

1923 til 1928 þjóðnaði Leiberts í Temple Israel á Langasandi (Long Beach) í Kaliforníu og um tíma í Temple Emanuel í Los Angeles.

Í lok árs 1930 var Leibert tilnefndur kapellán fyrir Hollywood Legion 43, sem var 43. deild í American Legion sem eru samtök fyrrverandi hermanna. Þessi deild var talin ein  stærsta deild herdeildarinnar. Sem meðlimur af varaliði yfirmanna þótti hann efnilegastur til að gegna þessari heiðursstöðu.

Leibert starfaði einnig í CCC, Civil Conservaton Corps, þar sem ungmenni fengu nytsama vinnu við ýmsar framkvæmdir í hinu mikla atvinnuleysi 4. áratugarins. Leikarinn Walther Matthau mun eitt sumar sem unglingur hafa verið í vinnu ungra gyðinga undir stjórn Leiberts og fór leikarinn frægi fögrum orðum um það sumar. Myndin hér fyrir neðan er frá haustinu 1935 er Leibert stjórnaði nýjárshátíð fyrir gyðinga sem unnu fyrir CCC. Nokkrir kollegar Leiberts úr prestastétt bandaríska hersins tóku einnig þátt. Leibert er annar frá vinstri.

Árið 1933 venti Leibert sínu kvæði í kross og starfaði mestmegnis um tíma sem lögmaður í Los Angeles og oftast fyrir lítilmagnann. En svo braust síðari heimsstyrjöldin út og Leibert fór aftur í búning kapelánsins (chaplain) í Bandaríkjaher.

Til Íslands kom Leibert árið 1941

Julius Amos Leibert var Army Chaplain og major að tign frá 1940 og síðar lieutenant colonel og starfaði hann í Bandaríska hernum fram til síðla sumar 1945. Hann ferðaðist víða innan Bandaríkjanna sem og og utan á stríðárunum, og meðal annars til Íslands. Til Íslands kom hann haustið 1942. Til að byrja með höfðu gyðingar í herjum Breta og Bandaríkjamanna ekki með sér rabbína (sjá hér og hér). Samkomur fóru fram undir stjórn kantora eða þeirra sem best voru að sér í helgisiðum gyðingdóms.

Ýmsar heimildir eru til um komu hans 1942 er hann stjórnaði nýárshátíð (Rosh Hashanah) og friðþægingadegi (Jom Kippur), en þó helstar þær upplýsingar sem fram koma í blaði Bandaríkjahers The White Falcon. Skemmtilegustu lýsinguna á fyrstu heimsókn Leiberts er hins vegar að finna í Wisconsin Jewish Chronicle 23. október 1942 í dálki Boris Smolin, Between YOU and ME:

And here ar regards from the Jewish boys in Iceland and Greenland - Chaplain Major Julius Leibert of the U.S. army, who is stationed at Jefferson Barracks, St. Louis, Mo., has just returned from a special overseas mission. - He conducted services in Iceland on Rosh Hashanah and Yom Kippur. - More than 800 Jewish soldiers attended these services, among them, at least 40 officers and men of the RAF - On his way back from Iceland, Major Leibert conducted services for Jewish soldiers in Greenland and Labrador. - This is perhaps the first time in recorded  history that organized Jewish services have been held in these far-flung northern outposts. In Iceland Major Leibert found two Jewish families, one of the refugees.

Yfirmaður herja Bandaríkjanna á Íslandi, Charles Bonesteel heimsótti söfnuð gyðinga á  Íslandi haustið 1942. Myndin byrtist í The Daily Times Tribune i Alexandria í Indiana í december 1942. Maðurinn með gleraugum til hægri við hershöfðingjann er enginn annar en Julius Leibert.

Sama mynd, en óskorin í The Edwardsville Intelligencer (Edwardsville, Illinois), 18, maí 1944. Sjá einnig Morgunblaðið.

Árið 1943 tók rabbíni að nafni William H. Rosenblatt við trúarhaldi meðal gyðinga á Íslandi og síðar starfaði á landinu rabbíni sem hét Abraham Goldstein. Oft tóku flóttamenn af gyðingaættum, sem fengið höfðu að setjast að á Íslandi í lok 4. ártugarins, að taka þátt í þeim samkomum. Einn þeirra sem mest kom til bænhalds og stærri hátíða var Hans Mann. Hans (síðar Hans Jakobsson) fékk og notaði lengi bænabók (siddur) sem Bandaríkjaher gaf út á stríðsárunum. Fjölskylda íslenskrar konu Hans hefur vinsamlegast leyft mér að nota mynd af bókinni sem er nú í þeirra eigu.

Gyðingar hittust til bænahalds á ýmsum stöðum í Reykjavík og nágrenni borgarinnar. Í White Falcon árið 1945, má sjá ýmsa staði: 6. mars 1946 var t.d. bænahald í Finley skála (Day Room) kl. 11.00. Á þriðjudegi var guðsþjónusta í Davis Theater kl. 18.00, White Rose Hall Theater í Reykjavík klukkan 19.30 og í Turner Kapellu sömuleiðis kl. 19:30. Laugardaginn 10. mars var guðsþjónusta á skrifstofu rabbínans í Dailey-bragga kl. 11:00.

Áður en Leibert kom til landsins, sá Benjamin Feldman um að all færi sómasamlega fram.

Gyðingar og Henrdik Ottósson árið 1945.

Leibert, annar frá vinstri í aftari röð, á ráðstefnu rabbína í hernumvið Harvard háskóla í maí 1943.

Eftirstríðsárin

Eftir síðari heimsstyrjöld þjónaði Leibert í ýmsum söfnuðum í Bandaríkjunum, bæði í föstum stöðum og í afleysingum. Hann var í Pensacola í Florída  (1951-1954), síðar í Anchorage í Alaska, San Luis Obispo, Eureka og San Rafael (1956-57) og Santa Cruz (1957-58) í Kaliforníu.

Júlíus og kona hans settust um tíma að í Marin County árið 1956 og byggðu þar upp söfnuðinn Rodef Sholom og hann kenndi einnig trúarbragðasögu við menntaskóla í Marin. En þar staldraði hann heldur ekki lengi við, þótt meiningin hefði verið að setjast þar að og njóta ævikvöldsins. Önnur og ný verkefni biðu ávallt þessa eldhuga.

Fangelsispresturinn Leibert 1954-57

Julius Leibert tók árið 1954 að sér sálusorgarstörf fyrir gyðinga sem voru fangar í San Quentin fangelsinu. Hann gegndi einnig störfum sem kapellán í fangelsunum í Folsom og Alcatraz, og þar fyrir utan þjónaði hann á flugstöð hersins í Hamilton (Hamilton Air Force Base).

Störf Leiberts sem fangelsisprests voru mjög athyglisverð og honum var mjög annt um réttindi fanga sem bandarísk yfirvöld reyndu að brjóta á og niður. Árið 1957 sagði hann starfi sínu lausu við San Quentin fangelsið. Það gerði hann vegna þrýstings frá yfirvöldum. Hann var einn þeirra Guðs manna sem neitað harðlega að gangast undið lygamælapróf. Yfirvöld vildu að sálusorgarar í fangelsum létu upplýsingar í té sem fangar hefðu hugsanlega trúað prestum sínum fyrir. Julius Leibert lét þá þessi orð falla við brottför sína úr fangelsiskerfinu:

"If the word of a man of God is not enough - be he rabbi, priest or minister - he might just as well take of his clerical gown and bury them". 

Hann sagði enn fremur:

"I resent the thought of having mechanical means testing my credibility".

Leibert skrifaði með hjálp Emily Kingsbery bókina Behind Bars, What A Chaplain Saw in Alcatraz, Folsom & San Quentin . Bókin, sem kom út árið 1965, sýnir verk og hugsanir manns sem mat öll mannslíf jafnt og dæmdi ekki menn æðsta dómi þegar þeir höfðu þegar verið dæmdir brjálæðislega löngum og hörðum dómum í hinu miður réttláta og jafnvel sjúka réttarkerfi BNA, þar sem vísvitandi hefur verið trampað á rétti minnihlutahópa þjóðfélagsins; kerfi sem fleiri og fleiri Íslendingar virðast þó aðhyllast.

Að loknum störfum í þágu fanga, þjónaði Leibert söfnuði í Santa Cruz, en gat þegar hann "komst á aldur" fyrir enga muni sest í helgan stein.  Hann hóf nú að leiða guðsþjónustur í Reno í Nevada. Hann var fyrstur rabbína nýs safnaðar í þeirri borg. Árið 1964 gaf hann söfnuðinum (Temple Sinai) sína eigin Torahrúllu, sem er enn notuð.  Mark Davis uppeldissonur Sammy David jr., (sem tekið hafði gyðingatrú eftir bílslys), las upp úr er hann var fermdur (Bar mitzvah) í Reno árið 1973. Um Nevada skrifaði Leibert, sem var maður andlegs frelsis: “Nevada is the only state that has shed hypocrisy by allowing liberal attitudes.”

Leibert með fyrsta bar mitzva-drengnum (fermingabarninu) í Temple Sinai íReno 1964. Hann heitir Stephen Jaffe og býr enn í Reno.

Julius Leibert andaðist árið 1968 og hvílir við hlið konu sinnar Leonu í grafreit gyðinga á Hills of Eternity Memorial Park í Colma, San Mateo County í Kaliforníu.

Höfundur: Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson, í apríl 2017

 

Fyrri færslur um fyrstu samkomur gyðinga á Íslandi:

Fyrstu trúarsamkomur gyðinga á Íslandi

The first Jewish services in Iceland 1940-1943

Þakkir/Thanks: to Josh and Jeff Weinstein, New York.