Mikilvæg fyrirspurn um lýðveldið

Í byrjun árs 1944, nánar tiltekið 14. janúar, skrifaði ungur íslenskur námsmaður við Columbia háskólann í New York bréf með fyrirspurn til danska sendiráðsins í Washington, sem þá gegndi hlutverki ríkisstjórnar Dana þar vestra. Námsmaðurinn íslenski, sem var í framhaldsnámi í þjóðréttarfræði, bjó á besta stað á Manhattan, nánar tiltekið í Stuyvesandt Building, 258 Riverside Drive og notaði hann bréfsefni Columbia University þegar hann sendi danska sendiráðinu bréf sitt.

Námsmaðurinn var enginn annar en Hans Georg Andersen (1919-1994) og erindi hans var að leitast eftir upplýsingum um afstöðu Dana til Íslands og Sambandsslitanna. Hann skrifaði:

I would appreciate it very much if you could inform me as to whether the Danish Government has made any statement regarding the Icelandic plans for the termination of said treaty [samninginn frá 1918] as well as the plans for the establishment of a republic in Iceland.

Þessari fyrirspurn svaraði C.A.C. Brun, sem hafði verið sendiráðsritari í Reykjavík 1936 til 1941 , þegar hann ákvað að ganga til liðs við Henrik von Kauffmanns sendiherra í Washington. Brun var "ljósmóðir" eða öllu heldur fæðingalæknir íslenska lýðveldisins, og vita það ef til vill fæstir, því íslenskir sagnfræðingar sem hafa ritað um sambandsslitin hafa alls ekki verið í réttum skjalasöfnum.

Hans G. Andersen á miðjum aldri

C.A.C. Brun á heimili sínu í Tjarnargötu árið 1939

Allar þær skoðanir og fyrirgreiðsla Bandaríkjanna, sem þeim hefur verið þökkuð fyrir, voru að öllu leyti komnar frá C.A.C. Brun. State Department, utanríkismálaráðuneyti BNA, sótti ráðin varðandi Ísland til hans. Brun skrifaði öðrum sendiráðum í hinum frjálsa heimi og setti reglurnar varðandi Ísland. Hann skildi fyllilega óskir meirihluta Íslendinga og hafði góða þekkingu á Íslendingum. Jón Krabbe, sem í ævisögu sinn tók heiðurinn af því að afstaða Kristjáns tíunda varð ekki neikvæðari en hún hljómaði árið 1944, átti engan heiður skilinn. Hann gerði ekki neitt til að tala máli Íslands. C.A.C. Brun ætti allan heiðurinn af því að blíðka konung. Brun hafði skrifað ritgerð og tilmæli um sambandsslitin sem konungi hafði borist eftir krókaleiðum.

Ég er að hefja ritun bókar um C.A.C. Brun með Kristjáni Sveinssyni sagnfræðingi og ætla að leyfa mönnum í tilefni hátíðarinnar að lesa það sem Brun ritaði Hans G. Andersen, sem síðar varð sjálfur mikilvægur diplómat fyrir Ísland og okkar fremsti sérfræðingur í þjóðrétti og landhelgis- og fisveiðiréttarmálum.

Svarið, sem Hans fékk, var lekið beint til íslenska sendiherrans í Washington, Thors Thors, góðvinar Bruns, og hann sendi skilaboðin til bróður síns á Íslandi, Ólafs Thors. Þar með vissu frelsisþenkjandi Íslendingar "óformlega" um afstöðu dönsku stjórnarinnar undir stjórn Kauffmanns sendiherra í Washington, sem sá um löglega stjórn Danska konungsveldisins meðan landið var undir hæl nasista. Afstaða manna í sendiráðinu í Washington var alls ekki eins tvístígandi og tvöföld roðinu eins og í danska sendiráðinu í Lundúnum, þar sem stjórnendur voru andvígir öllu því sem C.A.C. Brun lagði til um Íslandsmál.

Ekki líkaði öllum í Danmörku það sem fór fram, en þeir vissu lítið meira en íslenskir sagnfræðingar, hvað var að gerjast í Vesturheimi milli stjórnar BNA og C.A.C. Bruns hvað varðar sambandslitin.

Flokkurinn Venstre í Danmörku dreifði síðar (apríl 1944) í innbyrðis og leynilegri greinargerð eftir þingmanninn Vangsgaard til sinna flokksfélaga í Rigsdagen, þar sem þessa skoðun á blendingsfjölskyldunni Thors (Apríl 1944) er að finna: Naar Island har travlt nu, er det altsaa ikke Forbundsloven, der er i Vejen, men Ønsket om at indføre en Republik og afskedige Kongen, hvilket Islændinge selv erkender er en Revolution, og hvis Foregangsmand er den tidligere Udenrigsminister Olafur Thors, Søn af den brave Dansker Thor Jensen, der paa Island har gjort en eventyrlig økonomisk Karriere, og dennes islandsk fødte Hustru. Som den islandske Socialdemokrats Redaktør [ritstjóri Alþýðublaðsins] sagde til mig i 1930 ved Tusindaarsfesten, Børnene af dansk-islandske Ægteskaber er de mest danskfjendtlige. Det er ligesom vort paa disse Områder noget svage Blod ved denne Omplantning faar en ukendt Styrke, men en Styrke der desværre vender sig imod os. De islandske Socialdemokrater har forøvrigt som Landets mindst nationalistiske Parti staaet os Danske nærmest. 

Manni  finnst eins og sagan endurtaki sig stundum. Hverjir eru það sem einmitt nú vilja ólmir selja landið undir ESB og gefa upp sjálfstæði sitt?

January 19, 1944

Mr. H. G. Andersen

258 Riverside Drive

New York 25, New York                                                                                                  Confidential

 

Dear Sir:

                             In reply to your letter of January fourteenth concerning the attitude of Denmark towards the Icelandic plans for unilateral abrogation towards the treaty between Denmark and Iceland, I beg to inform you that the Danish Prime Minister on May 31, 1941, addressed a note to the Icelandic Charge d'Affaires in Copenhagen in regard to the resolutions of the Althing of May 17, 1941, in which he expressed his regret that Iceland had found it necessary at the present moment, (i.e. when Denmark was under German military occupation) to notify its views on this question of legal status involving both countries, but declared that Denmark would be prepared, as soon as conditions render it possible, to negotiate with Iceland on the basis of the provisions of the Union Act and with full consideration of the wishes of the Icelandic People.

                             When the Government of Iceland in September, 1942, notified the government in Copenhagen of a contemplated amendment to the constitution making it possible to establish a republic on short notice,  The Danish Prime Minister replied in a note of September 30, 1942, that when the agreement of 1918 was made it was anticipated that a desire for revision of the Union or even for its complete abrogation might arise in either of the two people. Provision for such a contingencies were made in the Union Act in full accord between Denmark and Iceland. The Danish Government was now as before of the opinion that it would be desireable and most dignified in every respect if the two brother nations in accordance with the good traditions of the Scandinavian countries, as in 1918 entered into negotiations in regard to the future arrangement in order to reach a result in complete mutual understanding. The Danish Government had taken it for granted after the exchange of views in 1941 that Iceland would refrain from taking any unilateral steps which would be prejudicial to the present basis for negotiations in respect to the future arrangement and considered the information now received regarding the proposed amendment to the constitution as a confirmation that it was not going to be disappointed in the its expectations of an understanding procedure on the part of Iceland.

                             Since August 29, 1943, there has been no Danish Government in existence. The Danish Legations are taking care of Danish interests abroad and on their own authority as the duly authorized representatives of Denmark, but it is not likely in case the contemplated unilateral abolition of the Union is actually carried out that they will take steps which would prejudice the position of the future Danish Government established after the liberation of Denmark.

                             It will be up to the future Danish Government to decide the attitude of Denmark. Personally I feel convinced that the government, although people in Denmark might have preferred that the liquidation of the  Union had taken place through negotiation, will not be inclined to enter into a discussion of the legal aspects of the matter but that it will take a benevolent and understanding attitude in accordance with Denmark's traditional policy: the questions of this kind should be in accordance with the wish of the majority of the population. Especially in regard to Iceland no Danish Government notwithstanding the provisions of Art. 18 of the Union Act would be interested in a continuation of the Dano-Icelandic Union after 1943 unless this wish is shared by the majority of the people of Iceland.

                             What the Danish people will consider important, as far as I can judge, is that the separation between Denmark and Iceland take place without ill feeling and that old ties of friendship and culture which exist in spite of all mutual misunderstandings in the past are not broken

Yours very truly,  

C.A.C. Brun 

Counselor [sic] of Legation

Forseti íslenska Lýðveldisins hylltur 18. júní 1944

Athugasemdir

[Jón Valur Jensson, 17.6.2013 kl. 16:28]

Mjög athyglisverð grein hjá þér, dr. Vilhjálmur. Merkileg þessi lykilstaða C.A.C. Bruns í Washington, e.k. útlaga-fulltrúa Dana gagnvart heiminum á tíma hernáms nazista. Það verður fengur, vænti ég, að þessari bók ykkar Kristjáns Sveinssonar.

Mér flýgur í hug, hvort afstaða konungs kunni einnig að hafa verið til komin af varkárni gagnvart eigin fjölskyldu -- að "ögra" nazistafólunum ekki með því að taka afstöðu með því, að Ísland sliti sig frá konungssambandinu. Kristjáni X var fullkunnugt um svívirðilegar tilraunir þýzka hersins til að drepa bróður hans, Hákon VII Noregskonung, og ríkisarfann Ólaf, með loftárásum. Það var auk þess vart liðinn aldarfjórðungur síðan aðrir alræðismenn, bolsévíkar, myrtu frænda þeirra Nikulás II Rússakeisara, konu hans og dætur og son, allt niður í barnsaldur, beinlínis og viljandi og grimmdarlega, og ekki nóg með það, heldur fjölda annarra í keisarafjölskyldunni í öðrum beinum morðum á þeim ófrjálsum, jafnvel á einni sem hafði í ekkjudómi sínum gengið í klaustur og gefið allar eigur sínar fátækum. Þessar ídeólógíur voru hvor annarri verri.

Kristján hefði einnig getað leitt hugann að öðrum refsiaðgerðum nazista gagnvart Dönum, ekki aðeins fjölskyldu hans. Ég er þó ekki að tala um dráp á Kristjáni konungi, það hefðu nazistar ekki vogað sér við þessar aðstæður.

PS. Já, kratarnir hér stóðu Dönum næstir ("De islandske Socialdemokrater har forøvrigt som Landet mindst nationalistiske Parti staaet os Danske nærmest.")

PPS. Smellið á nafn mitt hér -- grein þar um aðrar konungsættir -- og Ísland kemur enn við sögu (Chr.IX og skjaldarmerkið).

[Þorvaldur S (IP-tala skráð) 17.6.2013 kl. 19:53]

Já, fengur verður að þessari bók.  Ekk væri svo minni fengur að ef í henni væri reifaður lagalegur grundvöllur lýðveldisstofnunarinnar miðað við samninginn frá 1918.  Það er vitaskuld fráleitt að fullveldissamningurinn hafi heimilað lýðveldisstofnun eftir 25 ár, þótt Íslandssögubækur 20. aldarinnar hafi haldið því fram.  Því væri fróðlegt ef þið færið í saumana á lýðveldisstofnuninni sem fram fór undir verndarvæng BNA og danskir treystu sér ekki til að ganga í berhögg við þá að stríði loknu.

[Brynjólfur Þorvarðsson, 18.6.2013 kl. 06:23]

Sæll Fornleifur!

Mjög athyglisvert og ég hlakka til að kaupa bókina þegar hún kemur út. Þetta endalausa kóngastagl virkar auðvitað hjákátlegt nútildags, við vorum heppin að fá lýðveldi hér (ímyndið ykkur Ólaf sem konung! Hmm, hann heldur kannski sjálfur að hann sé konungur? Alla vega er Dorrit einstaklega háborin!)

Enski tekstinn hér að ofan er með nokkuð af villum, í þriðju línu á væntanlega að standa "beg" en ekki "be", nokkru neðar stendur "such a contingencies" sem á væntanlega að vera "such contingencies" eða trúlega frekar "such a contingency", loks er einu "the" ofaukið í næstneðstu línu annarrar efnisgreinar.

Verra fannst mér kommusetningin, nú veit ég ekki hversu vel Bruun var að sér í þeim málum, en það vantar allt of mikið af kommum, sem gerir tekstann á köflum illskiljanlegan. Til dæmis "The Danish Government was now as before of the opinion that it would be desireable and most dignified in every respect if the two brother nations in accordance with the good traditions of the Scandinavian countries, as in 1918 entered ..." verður, með nokkrum vel staðsettum kommum, "The Danish Government was now, as before, of the opinion that it would be desireable and most dignified in every respect if the two brother nations, in accordance with the good traditions of the Scandinavian countries, as in 1918, entered ..." (strangt til tekið ættu að vera fleir kommur samkvæmt breskum stafsetningarreglum).

Annað dæmi: "Especially in regard to Iceland no Danish Government notwithstanding the provisions of Art. 18 of the Union Act would be interested in a continuation of the Dano-Icelandic Union after 1943 unless this wish is shared by the majority of the people of Iceland." Þessi málsgrein er illskiljanleg, með fleiri kommum verður hún betri: "Especially, in regard to Iceland, no Danish Government, notwithstanding the provisions of Art. 18 of the Union Act, would be interested in a continuation of the Dano-Icelandic Union after 1943, unless this wish is shared by the majority of the people of Iceland."

Talandi um komma og þjóðrembu, sjálfur er ég vinstri maður og þjáist lítt af þjóðernishyggju, nokkuð sem mér finnst satt að segja bæði hallærislegt og gamaldags. Ég er stoltur af Íslandi og Íslendingum en spurningin um hvort landið gangi í ES eða BNA er fyrir mér óháð einhverjum þjóðernisrembingi eða þjóðernishyggju.

(Ég er vel að merkja á móti inngöngu Íslands í ES, hef aldrei velt BNA fyrir mér í alvöru).

Kóngablæti og þjóðernisremba sprettur upp úr sömu heimsmynd og t.d. trúarbrögð. Fínt mál ef menn eru haldnir þessum áráttum, en betra fyrir okkur öll ef þeir flagga þeim ekki opinberlega.

[FORNLEIFUR, 18.6.2013 kl. 07:59]

Sæll Brynjólfur, þakka þér fyrir prófarkarlesturinn, en  fyrir utan þessar tvær villur sem ég hafði slætt inn í textann, og ég þakka þér fyrir að benda mér á, þá er hann sic,eins og hann er. Brun skeytti í þessu bréfi ekki um kommur, og hefur greinilega ekki látið ritara hreinskrifa bréfið. Að minnsta kosti er ekki afrit af slíkri hreinritun til. Svona var líklega bréfið sem Hans G. Andersen fékk. En það er ekki hægt að misskilja það, eða annað sem C.A.C. Brun lét eftir sér hafa um nauðsyn þess að Íslendingar fengju sjálfstæði.

Gott að þú ætlir að kaupa bókina, en fyrst verður að skrifa hana, og því vona ég að Sigmundur Davíð hugsi sér gott til glóðarinnar og styrki vinnu við slíkt miðað við hvað hann sagði í Þjóðhátíðaræðu sinni.

Kóngatal er ég ekkert með, en konungur Dana skipti þá miklu á þessum tíma. Flestir Danir eru enn royalistar og hafa góða drottningu að mínu mati. Vangaveltur þínar um Ólaf Ragnar og konu hans Dorrit skrifast algjörlega á þig. Mér finnst sjálfum Ólafur alþýðlegri en Vigdís. Svona er mat mannanna misjafnt. En um slíkt verður ekki velt vöngum á bókinni. Þó er ljóst að kratar voru konungshollari en flestir Íslendinga.

Ég er ekki sammála þér um að kóngablæti og þjóðernisremba séu sprottin upp úr sömu heimsmynd. Ég held frekast að þær hafi oft verið mjög ólíkar fyrr á tímum. Þjóðernisremba og þjóðernisrómantík finnst mér t.d. vera mest hjá vinstri sinnuðu fólki á Íslandi í dag, og á síðustu 40 árum sem ég hef þroskast á, þó það sverji það flest af sér (eins og þú gerir). Vinstri mönnum þykja þeir gera allt rétt og hafa einkarétt á sannsleika og réttlæti. En um leið vill það komast á spena ESB ekki ósvipað og margir kratar vildu halda í konungsveldið í Danmörku. Kannski voru þeir sem vógu Snorra Sturluson kratar?

Að mínu mati eru vinstri menn upp til hópa með þjóðernisrembu, en þið eruð ekki patríótar, þjóðlyndir.

Þar sem faðir minn var útlenskur maður er þjóðernisremba mín í meðallagi og ég er ekki mjög mikill patríót, reyndar minna en faðir minn sem dýrkaði allt íslenskt. En þessar kenndir er þó að mínu mati ekkert úreltar, ef menn muna að fara ekki út í öfgar eins og í löndum Evrópu. Sjáðu hatrið í Eystrasaltsríkjunum. Sjáðu fólkið sem telur að makríllinn sér eign ESB og tali jafnvel brusselsku.

[FORNLEIFUR, 18.6.2013 kl. 08:46]

Jón Valur, ég held að Þjóðverjar hafi lítið hugsað um Ísland í tengslum við Danska konunginn. Í dönskum skjalasöfnum eru engin mikilvæg erindi frá þýskum yfirvöldum í Danmörku né frá Berlín um Ísland. Hluti dönsku konungsættarinnar hafði reyndar náið samband við leiðandi danska nasista, þótt Kristján hafi haldið sig langt frá þeim.

Hins vegar fylgdist danska utanríkisþjónustan lengi með því hvað Þjóðverjar skrifuðu í sínum fjölmiðlum um Ísland á stríðsárunum. Að sama skapi fylgdist danska utanríkisráðuneytið líka með Íslendingum í Þýskalandi fyrir stríð og í byrjun þess. T.d. taldi utanríkisráðuneyti Gunnar Gunnarsson vera argasta nasista þegar hann fór í fyrirlestrarferð sína til Þýskalands árið 1940 og leit inn til foringjans í Berlín, sem ég hefur skrifað hér um á Fornleifi áður og þú vilt ekki trúa. Danski sendiherrann í Berlín skrifaði t.d. til utanríkisráðuneytisins í Kaupmannahöfn þegar Gunnar átti að halda upplestur í Nordische Gesellschaft í Berlín þann 1. febrúar 1940: "Jeg giver ikke personligt Møde for paa denne Maade overfor Nordische Gesellschaft at antyde, at jeg ikke er indforstaaet med den politiske Virksomhed, det i den senere Tid har indaugureret i sine Tryksager. ... Jeg skal forklare Hr. Gunnarsson, der spiser Lunch paa Gesandtskabet i Morgen, dette".

Og gettu nú hvað það var, Jón Valur, sem Nordisches Gesellschaft var farið að skrifa um og aldrei lét Gunnar Gunnarsson neitt uppi um það hvað sendiherran sagði?

Því miður kemur Knud J.V. Jespersen, sem einn sagnfræðinga í Danmörku hefur fengið aðgang að dagbókum Kristjáns X, ekki skrifað mikið um Ísland í bók sinni um Konung í tengslum við sambandsslitin. Bókin kom út fyrir nokkrum árum og ber heitið Rytterkongen.

Ég er líka hræddur um að Kristján Konungur hafi verið tilskrifað stærra hlutverk en hann gegndi, en hann var vissulega sameiningartákn. En aðrir en hann sjálfur sáu um að varpa þannig ljósi á hann. Ég hef skrifað grein um hvernig Danir notuðu konung og gyðinga í áróðri sínum erlendis. sjá: http://www.postdoc.blog.is/users/3d/postdoc/files/rambam_2010_13276.pdf

[Guðmundur Bjarnason (IP-tala skráð) 20.6.2013 kl. 05:17]

Þér leynið á yður Fornleifur.

Gangi þér vel.
          Kveðja,

[Jón Valur Jensson, 24.6.2013 kl. 00:49]

Þakka þér svarið, Vilhjálmur.

Ekki næ ég þessu um Berlínarfyrirlestur Gunnars Gunnarssonar 1940.

Merkilegt þykir mér, að Knud J.V. Jespersen, einn sagnfræðinga, hafi fengið aðgang að dagbókum Kristjáns X. Hefur þú sótt um aðgang að þeim? Eða eiga þær að vera leyndar um einhvern ákveðinn árafjölda?

[FORNLEIFUR, 24.6.2013 kl. 05:10]

Jón Valur, sendiherra Dana neitaði að vera viðstaddur fyrirlestur Gunnars Gunnarssonar, því sendiherranum þótti sá félagsskapur orðinn ærið andgyðinglegur, og þá er nú mikið sagt þegar Herluf Zahle á í hlut, því hann kallaði ekki allt ömmu sína í þeim efnum.

Ég hef sótt þrisvar um aðganga að þeirri dagbók, og aðeins blaðsíðunni, sem þessi klausa birtist í. Það er Kabinetssekretariatet og Drottningin sem ákveðið hafa, að dagbókin sé ekki aðgengileg þangað til annað verður ákveðið. Rigsarkivet framfylgir þeirri ósk. Líklega verð ég að bíða þangað til að sonur hennar kemst að. 

Jespersen hefur fengið undanþágu því hann skrifaði heila bók um konunginn. Því miður vantar mikið í þá bók, þó hún sé ágæt. Mörgum óþægilegum hlutum er sleppt og lítið sem ekkert er um t.d. Sambandsslitin.

Í eins mikilvægu máli og um vitneskju konungs um gyðingastjörnuna hefði kannski verið við hæfi að fá mynd af þeim setningum sem segja frá henni. En nei, það er lokuð bók, enn sem komið er.

En miðað við hve auðvelt það var fyrir danska nasista að komast í gögn og stela þeim, og hvað mikið var gert til að varna því að ég kæmist í gögn um brottvísun gyðinga frá Danmörku, væri kannski reynandi að hafa samband við nýnasistana þegar þeir koma út úr steininum og biðja þá um að sækja um að fá að lesa dagbók Kristjáns X. (Þessari samlíkingu hef ég reyndar nýlega núið um nasir Rigsarkivet og Margrétar drottningar).

[Jón Valur Jensson, 14.7.2013 kl. 13:05]

Þakka þér svarið, Fornleifur!