Hvít jól

 

Flestir kannast við fyrirbærið Delft-keramík (Delft ware), sem er nafn sem hinn enskumælandi heimur hefur gefið öllu leirtaui (fajansa) sem er blátt og hvítt, sama hvort það kemur frá bænum Delft eður ei. Delft var þó langt frá því að vera eini bærinn í Hollandi þar sem hin blámálaða og hvíta keramík var framleidd.

Bláhvítur fajansi var þegar á fyrri hluta 17. aldar framleiddur í Hollandi. Hin mikla fjöldaframleiðsla á bláum og hvítum fajansa sem hófst í Hollandi upp úr 1625, átti að hluta til uppruna sinn að rekja til innflutnings og áhrifa frá Norður Ítalíu, Spáni og Portúgal í lok 16. aldar. Umfangsminni fajansaframleiðsla hófst þó miklu fyrr í Hollandi. Í Hollandi hófu menn einnig á fyrri hluta 17. aldar að líkja eftir blámáluðu skreyti á kínversku postulíni, sem barst í æ vaxandi mæli til Niðurlanda með austurförum hollenska austurindíska kompaníinu (VOC). Blámálaði, hvíti fajansinn í Hollandi var oft undir áhrifum af skreyti á kínversku postulíni, og stundum gerðist það að hollenskar gerðir diska og skála bárust til Kína, þar sem Kínverjar gerðu strax vandaðri eftirmyndir af þeim úr postulíni sem betur stæðir Hollendingar 17. aldarinnar sóttust mikið í.

Nú er í gangi sýning sem nýlega opnaði á Borgarsafninu í Haag (Gemeentemuseum den Haag). Það er ekki blámálaðri Delft vöru, heldur hvítri og rjómahvítri Delft-framleiðslu, sem er gert hátt undir höfði á þeirri sýningu. Sýningin ber heitið Delfts Wit, Het is niet alles blauw dat in Delft blinkt, á ensku White Delft, Not just blue sem á íslensku gæti útlagst Ekki er allt blátt sem í Delft blikar.

Í tengslum við sýninguna hefur verið gefin út mikil bók/sýningarskrá á hollensku og ensku, og svo vill til að ég er höfundur að efni í þeirri bók sem er einstaklega vel hönnuð. Það er svo sem ekkert merkilegt sem ég hef til málanna að leggja en ég hef ritað tvo litla innskotskafla í mjög merka grein ungs og efnilegs fornleifafræðings Ninu Jaspers sem ritar um hvítan fajansa frá Frakklandi, Ítalíu, Spáni og Portúgal sem hefur fundist í jörðu í Hollandi. Bókina er hægt að kaupa hér. Hollendingar keyptu t.d. hvítan, franskan fajansa fram til 1659 er þeir seldu t.d. íslenskan fisk í Frakklandi og keyptu þar salt, sem m.a. var notað til að salta íslenskan fisk. Nina Jaspers, sem rekur fyrirtæki í Amsterdam, leiddi mig í allan sannleika um uppruna sumra þeirra brota sem fundust í flakinu á hollenska skipinu de Melckmeyt (Mjaltastúlkunni), sem sökk í Höfninni við Flatey árið 1659, og sem byrjað var að rannsaka árið 1993.

Skál frá Spáni eða Portúgal sem fannst í flaki de Melckmeyt árið 1993. Ljósmynd Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson.

Þegar ég fór með nokkur brot úr de Melckmeyt til Hollands árið 1995 hélt einn af fremstu sérfræðingum Hollands í keramík á þeim tíma, Jan Baart, því fram að hvítu diskarnir úr de Melckmeyt væri Ítölsk vara. Mjög áhugaverðar rannsóknir Ninu Jaspers hafa aftur á móti leitt í ljós, að brotin hvítu sem fundust á meðal bláhvítra brota í Flateyjarhöfn sé frönsk, og eitt brotanna, sem er úr fínni grautarskál er líklega frá Spáni eða Portúgal. Verslun með fisk frá Íslandi í höndum Hollendinga náðið allt suður til Kanaríeyja um miðja 17. öldina. Saltið var fengið á Spáni, í Portúgal og Frakklandi og fiskurinn sem allir vildu var m.a. sóttur til Íslands.

Brot af ýmsum gerðum fajansa. Bylgjaða brotið lengst til vinstri í efri röðinni er af frönskum diski og kemur annað hvort frá Rouen (Rúðuborg) eða Nevers. Hinir diskarnir eru hollenskir og gætu sumir þeirra verið frá Delft eða nálægum bæjum. Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson.

Fyllilegri saga skipaskaðans í Flatey árið 1659 og stærra samhengi þeirrar sögu reifa ég í grein sem nýlega kom út í síðasta tölublaði danska fornfræðiritsins SKALK árið 2013, sem ber heitið Købmand, Kaptajn og Helligmand sem hér má lesa. Í þessari nýju grein er að finna upplýsingar sem ekki hafa áður komið fram um leigjanda skipsins de Melckmeyt, Jonas Trellund, svo nú þýðir ekkert annað en að dusta rykið af dönskunni og lesa sér til fróðleiks. Jonas Trellund var danskur maður sem snemma leitaði hamingjunnar í Hollandi, færði síðan tengdafólki sínum mikil auðæfi, varð síðar gjaldþrota í Kaupmannahöfn og endaða ævina sem heilagur maður í bænum Husum í Suður-Slésvík. Þetta er spennandi Flateyjarsaga sem fer um alla Evrópu.

Ég stefni nú að því með dr. Ragnari Edvardssyni, að halda áfram rannsóknum á de Melckmeyt i Flateyjarhöfn, og vonast til að sem flestir vilji styrkja þær rannsóknir, svo ekki sé talað um Sigmund Davíð og upprennandi fornleifadeild ráðuneytis hans. Sigmundur, fornir diskar og Gleðileg Jól... 

Sjá einnig Allen die willen naar Island gaan   og Frönsku tengslin

Athugasemdir

[Björn Jónsson (IP-tala skráð) 22.12.2013 kl. 10:41]

Í lok september var opnað sérstakt "Musée de la Faïence" í Nevers, þar sem hægt er að skoða framleiðslu bæjarins fram á 20. öld á þessum varningi og fá álit sérfræðinga þeirra á hvort viss gripur hafi verið framleiddur þar eða ekki.

Þar í bænum er enn til gata sem heitir rue de Faïenciers, þar sem ein 20 - 30 verkstæði voru starfrækt þegar framleiðslan stóð í sem mestum blóma en nú er aðeins eitt þeirra eftir (stofnað á 17. öld).

Í glugga hjá fornmunasala í bænum var ekkert mál að koma auga á "galdrakönnu" eins og sagt var frá í þessum pistli s.l. sumar (en sú var þó ekki jafn gömul, líklega 19. aldar framleiðsla)

[FORNLEIFUR, 22.12.2013 kl. 15:22]

Þakka þér fyrir þessar upplýsingar Björn. Býrð þú á þessum slóðum eða í Frakklandi?

Jean Rosen, einn helsti sérfræðingur Frakka í fajansa, sem hefur gefið út viðamikið verk í mörgum bindum um fajansa í Nevers, hefur einmitt unnið með Ninu Linde Jaspers að lausn gátunnar um hvíta fajansann í Hollandi sem menn héldu að óathuguð máli að væri frá Ítalíu.

Kannski verður maður að gera sér ferð þangað til við tækifæri.

Pistil minn um könnurnar er hægt að lesa hér: http://fornleifur.blog.is/blog/fornleifur/entry/1306066/

[Björn Jónsson (IP-tala skráð) 24.12.2013 kl. 11:41]

Það er hægt að gera margt vitlausara ef maður hefur áhuga á fajansa en að skreppa til Frakklands, ekki bara Nevers, heldur líka til Sèvres, Rúðuborgar, Quimper og víðar, þetta var listiðnaður í stórum stíl á sínum tíma. Á wikipediu (fr) segja þeir að enn séu 4 aðilar enn að framleiða fajans í Nevers, en ég kannast ekki við það, allaveganna eru þeir ekki í gamla miðbænum, mun kanna það betur.

En það áhugaverðasta í Nevers, sem ég mæli með fyrir alla áhugamenn um rómversk-kaþólska trú er að gera sér ferð í St. Gildard nunnuklaustrið og sjá þar smyrlinginn af Bernadettu Soubirous (Heilagri Bernadettu af Lourdes) sem þar stendur uppi í lítilli kapellu.  Messur, bænastundir, kyrrðarstundir fara þar fram nánast stanslaust, og oft er þröng utan dyra og erfitt að komast inn (líkt og í Landakoti á miðnæturmessuna!). En það er vel þess virði að sýna þolinmæði og smokra sér inn með lagni, því eftir það getur maður sagst örlítið vita, eftir þann trúarhita sem maður verður þar vitni að, um hvað kaþólsk trú snýst.