Hvalasaga - 1. hluti

Einn af merkari fornleifauppgröftrum síðari ára á Íslandi eru rannsóknir dr. Ragnars Edvardssonar á rústum hvalveiðistöðvar frá 17. öld á Ströndum. Ragnar hefur rannsakað rústir hvalveiðiverstöðvar og lýsisbræðslu á Strákatanga í Steingrímsfirði, (sem er að finna í Hveravík í norðanverðum firðinum gegnt Hólmavík). Ragnar hefur sömuleiðis unnið frumrannsókn á rústum hvalveiðistöðva í Strákey og í Kóngsey, sem eru norður af Steingrímsfirði. Rannsóknirnar varpa skíru ljósi á verslunar- og iðnaðarsögu Íslands. Sögu hvalveiða er einnig mikill akkur af rannsóknum Ragnars. 

Ég set hér hlekki í rannsóknarskýrslur Ragnars svo menn geti kynnt sér þessar merku rannsóknir hans og félaga hans árin 2007, 2008, 2009, 2010 og 2012.

Lýsisbræðsla á Strákatanga

Á Strákatanga fundust vel vaðveittar rústir lýsisbræðsluofns. Engum vafa er undirorpið að hann er byggður af hollenskum hvalföngurum. Tígulsteinninn í honum er greinilega hollenskur, einnig minni forngripir sem fundust þeim húsarústum sem rannsakaðar voru. Reyndar telur Ragnar að mögulegt sé að Baskar hafi einnig verið þarna á ferðinni. Það þykir mér frekar ólíklegt út frá þeim forngripum sem fundist hafa á Stráka. En ekki ætla ég að útiloka ég það, þar sem baskneskir hvalveiðimenn kenndu Hollendingum hvalveiðar og hollenskar útgerðir höfðu í byrjun 17. aldar oft baskneskar áhafnir eða baskneska sjómenn um borð á skipum sínum.  Íslenskir annálar greina hins vegar frá hvalveiðum Baska frá Spáni við Íslandsstrendur upp úr 1610 og frá baskneskum hvalveiðiskipum. Önnur heimild, Íslandskort frá 1706 (í útgáfu á Blefken sem prentuð var í Leyden í Hollandi), upplýsir að Baskar hafi verið við hvalveiðar við Ísland árið 1613. Það hefur verið til umræðu áður á Fornleifi.

Bræðsluofninum á Strákatanga svipar mjög til bræðsluofns sem rannsakaður var á 8. áratug síðustu aldar á Spitzbergen. Í Gautavík í Berufirði hefur einnig verið rannsakaður hollenskur lýsisbræðsluofn. Óvíst er þó hvort hann hefur verið notaður til bræðslu á hvalspiki.

Þessi ofn var rannsakaður af hollenskum fornleifafræðingum á Smeerenburg-tanga á Amsterdameyju á Spitzbergen á 8. og 9. áratug síðustu aldar. Hann er sömu gerðar og ofninn sem rannsakaður var á Strákatanga. Úr gein Louwrens Hacquebords um rústirnar í bókinni Walvisvaart in de Gouden Eeuw (Amsterdam 1988). Hvalveiðistöðin á Strákatanga var lítil miðað við stöðina á Spitzbergen. 

Fornleifafræðingarnir hollensku, sem rannsökuðu hvalveiðistöðina í Smeerenburg á Spitzbergen á 8. áratug síðustu aldar, gerðu sér í hugarlund að brennsluofninn sem þeir rannsökuðu við erfiðar aðstæður hefði verið byggður upp á þennan hátt:

Svona ímynda menn sér að ofninn á Smeerenberg hafi verið byggður. Úr grein Louwrens Hacquebords um rústirnar í bókinni Walvisvaart in de Gouden Eeuw (Amsterdam 1988). Eins og sjá má voru þetta stórar hlóðir sem á var sett stór ketill, þar sem spikið bar brætt. Eldsneytinu var ýtt inn um bogamynduð göng, sem mér sýnist vera samanfallin, en annars vel varðveitt á ofninum á Strákatanga.

Einnig er til fjöldi málverka og prentmynda frá 17. og 18. öld sem sýnir spikbræðslu Hollendinga, annars vegar í Hollandi og hins vegar í Norðurhöfum.

Þar að auki eru húsin á Strákatanga sem Ragnar og samstarfsmenn hans hafa rannsakað mjög svipuð húsakynnum Hollendinga á hvalveiðistöðvum þeirra í Norðuríshafinu.  Gólf sumra húsanna í hvalverstöðvum Hollendinga voru lögð tígulsteinum.

 Hús á Strákatanga með gólfi lögðu tígulsteinum (efri mynd). Húsið er frá fyrri hluta 17. aldar, en sams konar gólf fannst í rústum stórrar byggingar frá sama tíma á Smeerenburg á Spitzbergen.

 

Hugmynd Ragnars Edvardssonar um húsaskipan á Strákatanga:

 

Leifar eftir baskneskar hvalveiðar hafa enn ekki fundist á Íslandi?

Hugsanlega má vera að bræðsluofn að gerð Baska sé að finna undir hollenska ofninum á Strákatanga.  Hann væri þá meira í líkingu við þá ofna sem fundist hafa á Penny Island í Red Bay á Nýfundnalandi, þar sem Baskar höfðu hvalstöðvar þegar á 16 öld. Kanadamenn hafa gert hvalveiðiminjum Baska í Rauðuvík hátt undir höfði og voru minjarnar og staðurinn settar á heimsminjaskrá UNESCOs árið 2013. Hugsanlega gera Íslendingar sögu annarra þjóða við Ísland eins vel, en  miðað við þær heimalningslegu áherslur sem Íslendingar hafa lagt áherslu á til útnefningar á Heimsminjaskrá er ólíklegt að hinn merki minjastaður Strákatangi fari á þá skrá í bráð, þó svo að hvalveiðar Baska og Hollendinga hafi verið ein mesta byltingin í veiðum við Strendur Íslands.

Lýsisbræðsluofnar Baska á Penny Island voru miklu minni en ofnar Hollendinga og af annarri gerð. Ef þannig ofnar finnast einhvern tíman á Íslandi, höfum við fornleifar sem styðja ritheimildir um Baska. Enn sem komið er sýna fornleifar ekki þau tengsl. Það er hins vegar aðeins tímaspursmál að slíka minjar finnist.

 

 Svona ímynda menn sér að basknesku ofnarnir á Penny Islands hafa litið út, en miðað við upplýsingar af fundarstað, er þetta oftúlkun. 

Til þess að ég sé sæmilega fullviss um að hvalveiðistöð sem grafin er upp á Íslandi hafi verið undir stjórn Baska, verða forngripirnir að vera frá Baskalandi, þ.e. Spáni eða t.d. Frakklandi. Í því forngripameni sem fundist hefur á Strákatanga er ekkert sem bendir til Baksa, hvorki leirker né aðrir gripir. Á Spitzbergen, hafa hins vegar fundist spænskir diskar og krukkur, en það er hins vegar ekki mjög óeðlilegt, því hollendingar fluttu unn leirker frá Spáni.

Þessa færslu er vart hægt að enda nema með tilvitnun í meistaralegt en hvalræðislegt prumpurraggae eftir Ómar Ragnarsson, föðurbróður Ragnars Edvardssonar. Ómar lýsir þar raunum sínum eftir kynni sín af hinum umdeilda bjór Hvalnum, sem mun innihalda vel soðnar iðraleifar. Pempíur og nöldurkerlingar nútímans, sem fárast yfir hvaða bakteríu sem er, ættu þá að vita hvað sett er í ostinn sem þær borða svo ekki sé talað um jógúrtina, sem byggð er upp af bakteríum sem danskt fyrirtæki ræktar eftir að hafa safnað þeim úr bleyjum kornabarna á dönskum spítölum:

Kvalinn eftir Hvalinn

Hvalaiðra beiskan bjór

í bland með skötu kæstri

ákaft  bergði og svo fór

með útkomunni glæstri

á klósett eftir þetta þjór 

með þarmalúðrablæstri. 

 

Vínþolið, það var að bila, -  

veifað gulu spjaldi, -

orðið nærri að aldurtila

og gegn dýru gjaldi,

þarmabjór hann þurfti að skila

í þarmainnihaldi.

(Ómar Ragnarsson, 2014)

Athugasemdir

[Ómar Ragnarsson, 3.2.2014 kl. 17:30]

Sæll. Rétt er að geta þess að ég er enn sami óvirki alkinn og ég hef verið frá fæðingu, en drápan sú arna ort í orðastað manns, sem át og drakk yfir sig í mannfagniði í síðustu viku.

Ein af skemmtilegri fréttum, sem ég hef gert, var um rústir af hvalbræðslu í Reykjarvík í Steingrímsfirði 2004, en upp af henni er Reykjarvíkurdalur, og ég sé ekki betur en að Hveravík og Reykjarvík séu sama víkin.

Vestfirðir snerta streng í brjóstum okkar frændanna því ég er giftur konu frá Patreksfirði og Anna Guðrún, systir Ragnars, hefur verið búsett í Bolungarvík í áratugi og verið þar skólastjóri og fleira, framarlega í félagsmálum og formaður Fjórðungssambands Vestfjarða.

Spánverjavígin svonefndu 1614-15 voru dramatískir atburðir og svart blettur í sögu okkar Íslendinga, en það er önnur saga.   

[FORNLEIFUR, 4.2.2014 kl. 02:30]

Hveravík mun áður hafa heitið Reykjarvík. Hvað ætli Hollendingar hafi kallað þennan stað, eða þá Baskar?

Ég hef einnig verið svo heppinn að kynnast Vestfjörðum gegnum Ragnar, sem hefur einnig grafið með mér. Systir hans, Anna,  var í skóla með mér og bróðir þinn var kennari í Hlíðaskóla þegar ég gekk þar, og langamma mín bjó ekki svo langt frá ykkur í Stórholtinu - og svo var uppáhaldslag mitt lengi vel Lok, lok og læs og allt í stáli. Síðar vann ég á sömu stofnun og þú, RÚV (ég var sendisveinn á Skúlagötunni). Ísland er lítið.

Spánverjavígin er önnur saga og blóðugri. Það er skemmtilegast að skoða hana í ljósi sálfræði. Hópæsingurinn er oft fljótur að espast upp í litlum þjóðfélögum.