Týnda táknið

Nú haldið þið að ég sé enn og aftur að fara að skrifa um týnda gripi á Þjóðminjasafninu. Nei, þar er fæst týnt, geymt eða grafið.

Eitt er það forna skreyti, sem ég er nokkuð viss um að sé eitt það algengasta á fyrri öldum. Það hefur verið notað jafnt á Íslandi, sem í Kína og Egyptalandi, meðal Indíána, Sama og Rómverja. Engin tengsl eru nauðsynlega á milli þeirra sem notuðu þetta skreyti. Það er einnig tilfellið á Íslandi. Þetta munstur er svo einfalt, að varla er hægt að kalla það stíl, og svo alþjóðlegt og algengt í tíma og rúmi, að það er til einskis nýtt við tímasetningu, eins og maður getur þó varlega með öðrum stíltegundum, eins og t.d. dýrastíltegundunum víkingaaldar.

 

Mynstur það sem hér um ræðir er punktur og hringur utan um. Englendingar kalla þetta circle dot, dot and circle eða jafnvel circled dot, sem lýsir öllu sem lýsa þarf. Hálfguð okkar íslenskra fornleifafræðinga, Kristján Eldjárn, kallaði þetta depilhringi og er þá ágætt heiti.

Þetta "tákn" hefur t.d. verið notað af Dan Brown í bókinni The Lost Symbol, sem á íslensku heitir Týnda táknið.  Menn leggja mismunandi skilning í hvað depilhringir getur táknað, ef það táknar þá nokkuð, og er ekki bara einfaldasta mynstur/skreyti sem til er, og sem er einfalt að grafa eða slá í málm eða bein með þar til gerðu verkfæri, til dæmis þar til gerðum síl eða járnal (grafal). Ég les alls ekki Dan Brown, svo ég veit ekki hvaða þýðingu hann leggur í þetta "tákn". Ég hef þó heyrt að sumir sjá í þessu alsjáandi auga eða tákn fyrir Jesús. Það held ég að sé langsótt hringavitleysa.

Hér sýni ég lesendum mínum safn fallegra gripa á Þjóðminjasafni Íslands, sem fundist hafa á Íslandi og sem eru skreyttir með þessu einfalda munstri. Sumir depilhringirnir eru grafnir með sýl og aðrir slegnir með grafal. Þetta skreyti finnst á gripum út um allt land sem notaðir voru á löngu tímabili. Man ég t.d. eftir kefli úr sauðalegg, sem til er á Þjóðminjasafninu, sem alsett er þessu skreyti. Þó virðist sem depilhringurinn hafi verið sérlega algengur í Þjórsárdal. En ekki vil ég leggja of mikið í það.

Þjms. 13829, Ljósm. og teikn. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson

 

Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1983

Kambar frá Stöng (Þjms. 13829) og Sámsstöðum í Þjórsárdal (númer 30 og 31 í uppgreftri Sveinbjarnar Rafnssonar sem þar fór fram sumrin 1971-72; Sjá hér). Kambarnir eru af gerð (højryggede enkeltkamme) sem algengir voru í Noregi á 12. öld. Aldursgreining á kömbunum í t.d. Björgvin og Þrándheimi í Noregi var ein af mörgum ástæðunum til þess að ég dró tilgátu Sigurðar Þórarinssonar um eyðingu allrar byggðar í Þjórsárdal í gosinu í Heklu árið 1104 í efa. En sú meinloka, að halda að  Þjórsárdalur hafi farið í eyðið árið 1104 er harla lífseig. Jafnvel eftir að aðrir fornleifafræðingar en ég hafa reynt að gera þá skoðun að sinni eigin, er enn verið að kenna börnum vitleysuna í skólum landsins og ljúga þessu að ferðamönnum (sjá hér). Aðrir kambar en Þjórsárdalskambarnir, með depilhringaskreyti, en eitthvað eldri, eru einnig varðveittir á Þjóðminjasafni Íslands, en ég á víst ekki tiltækar myndir af þeim.

Ljósmynd og teikning Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson  

Nál úr bronsi, rúmlega 6 sm löng, með hnattlaga haus úr bronsi sem fannst við rústina á Steinastöðum í Þjórsárdal árið 1960 (skráð í aðfangabækur Þjms. sem 1960:42). Svipaðar nálar en fíngerðari og úr silfri eða gulli teljast venjulega til 10. og 11. aldar.

 Ljósmynd V.Ö.V. 1988

Hringprjónn (dálkur), Þjms. 5252, frá Hróarsstöðum í S-Þingeyjarsýslu. Prjónninn er aðeins 6,2 sm langur og er úr bronsi. Prjónninn, sem er með 6 depilhringi á haus og 3 á prjóninum,fannst eins og svo margt á Íslandi í uppblæstri. Fyrir mörgum árum teiknaði ég og ljósmyndaði alla dálka sem fundust höfðu á Íslandi og sendi Thomas Fanning, sem var írskur fornleifafræðingur (einnig prestur/munkur) og , sem í áraraðir hafði rannsakað hringprjóna á Írlandi og annars staðar. Ég kynntist Fanning lítillega í Danmörku. Því miður dó Thomas Fanning um aldur fram og ég fékk aldrei neinar aldursgreiningar frá honum. Árið 1994 kom hins vegar út verk hans Viking Age Ringed Pins from Dublin. Samkvæmt tegundafræði hringprjóna í þeirri bók, sem byggði á rannsókn Fannings á fjölda hringprjóna sem fundust við fornleifarannsóknir í Dublin á 7. áratug 20. aldar, virðist þessi prjónn á grundvelli annarra áreiðanlegra aldursgreininga vera frá 11. öld. Þessi tegund telst til Polyhedral headed ringed pins. Síðar verður hér farið betur inn á hringprjónana sem varðveittir eru í Þjóðminjasafni Íslands. Þeir eru í dag eru sýndir í stílfræðilegri og tímatalslegri belg og biðu sem sýnir væntanlega að þekking starfsmanna á þessum gripum hefur ekki aukist síðan að Kristján Eldjárn ritaði sitt ágæta rit Kuml og Haugfé í heiðnum sið á Íslandi.  

Beinhólkur (Þjms. 329) sem fannst árið 1866 í dys við Rangá eystri. Á hólknum eru ristar (krotaðar, svo notuð séu orð Eldjárns) myndir af tveimur hjörtum (eða hreindýrum) í frekar Vest-norrænum stíl. Hirtirnir bíta lauf af stílgerðu tré (lífsins tré/arbor vitae). Hirtir sem er mjög kristið (einnig gyðinglegt: Zvi) tákn sem táknar hreinleika eða sál. Svo eru á hólkinum fjórir depilhringir. Menn hafa sökum skreytisins og fundastaðarins talið sér trú um að hringur þessi hafi tilheyrt Hirti bróður Gunnars á Hlíðarenda. Stílfræðilega getur það ekki staðist. Bergsteinn heitinn Gizurarson brunamálastjóri fór árin 1996 og  2000 á skeið í hugmyndafluginu í þremur áhugaverðum greinum í Lesbók Morgunblaðsins þegar hann skrifaði um þennan grip. Tengdi hann hólkinn vítt og breitt um steppur Asíu (sjá enn fremur hér). Ekki tel ég ástæðu til að rengja hugmyndir Bergsteins, en maður velur hverju maður trúir.  

Ljósmynd Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1995

Nálhús úr bronsi sem fannst á Stöng í Þjórsárdal árið 1983 (Stöng 1983:25). Nálhúsið (sjá meira hér), sem er aðeins 4,5 sm að leng fannst neðst í gólfi skálarústarinnar sem er undir þeim skála sem menn geta enn skoðað á Stöng í Þjórsárdal. Nálhúsið er álitið vera af aust-norrænni gerð. Nálhúsið er frá 11. öld. 

 

Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1989.

Bjalla úr bronsi, 2,5 sm, að hæð með depilhringum (Þjms. 1198). Fundin í kumlateig á Brú í Biskupstungum (Kumlateigur 29, skv. kumlatali Kristjáns Eldjárn í Kumli og Haugfé,1956, bls. 62-3). Bjallan og annað haugfé fannst fyrir 1880 af 10 ára stúlku og föður hennar. Kristján Eldjárn taldi víst, að þar sem steinasörvi (perlur) og bjalla hafi fundist á sama stað og vopn og verjur, að þarna hafi verið a.m.k. tvö kuml, karls og konu. Kristján Eldjárn gekk ekki með perlur (sörvitölur) svo vitað sé, en það gerðu hins vegar forfeður hans. Ekki getur því talist ólíklegt, að fundurinn sér úr kumli eins karls. Tvær aðrar bjöllur svipaðar hafa fundist á Íslandi, ein í kumli karls, hin úr kumli konu. Svipuð bjalla, sem fannst sem lausafundur á Freswick Links á Caithness á Skotlandi, er sýnd hér til samanburðar (sjá enn fremur hér).

Kirkjukambur úr bronsi, frá Norðlingahól hjá Melabergi á Miðnesi í Gullbringusýslu. (Þjms. 5021). Sjá meira um kambinn hér hér.

Athugasemdir

[Brynjólfur Þorvarðsson, 21.2.2013 kl. 06:57]

Þakka þér enn sem oftar fyrir góða færslu. Las nokkrar hjá þér í gær og tók eftir því að það vantar víða linka í svigunum - ekki alls staðar en oftar en einu sinni.

[Jón Steinar Ragnarsson, 28.2.2013 kl. 10:24]

Eru þeir farnir að finna pólerað silfur í jörðu í danaveldi líka? http://visir.is/fann-valkyrjustyttu-ur-silfri-fra-timum-vikinganna/article/2013130228998

[FORNLEIFUR, 5.3.2013 kl. 07:35]

Sæll Brynjólfur, ég tók ekki eftir þessu fyrr en nú því tölvan hefur verið lamasessi- að gefa sig. Linkarnir geta verið nokkuð þungir, þar sem þeir eru oft stórar pdf-skrár. Það fer oft eftir krafti tölvunnar (RAM) sem maður er í, hve langan tíma það tekur. 

Jón Steinar, ég skrifaði um valkyrjuna sama dag og þú ritaðir mér þetta. Ástæðan til þess að valkyrjan virðist vera svo vel varðveitt er að hún er gyllt (logagyllt). Ekki fellur á gull eins og þú veist. En ef þú skoðar niellóið á klæðum hennar, þá sérðu hve vel er fallið á silfrið. Mér sýnist nú einnig að hún hafi verið forvarin áður en hún fór í myndatöku. Dálítið make-up skaðar aldrei.