Fćrsluflokkur: Ritdómur

Var Sćmundur Fróđi á gyđingaskóla í Ţýskalandi?

Sćmundur á Selnum2

Grein ţessi, sem örugglega er eftir ađ standa í hálsinum frćđimannaumhverfinu viđ Háskóla Íslands, eru viđbrögđ, athugasemdir og viđbćtur viđ merkilega og áhugaverđa grein eftir prófessor viđ University College i London, Richard North. Greinin sem ber heitiđ ´Resident stranger: Sćmundr in the Ashkenaz´, mun brátt birtast í Strangers at the Gate: the (Un)welcome Movement of People and Ideas in the Medieval World, ed. by Simon C. Thomson, Leiden: Brill.  

Mynd: Kisinn á steininum er Sćmundur Séní, heimilisfress í Odda á Rangárvöllum.

Höfundur texta: Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson, Ph.D.

Sćmundur Sigfússon á selnum (ca. 1056-1133) ćtlar víst ađ gerast ári víđförull áđur en menn sćttast á hvar hann lagđi stund á frćđin sem gerđu hann svo fádćma fróđan.

Sćmundur var ţó aldregi í Svartaskóla í París eins og lengi var ćtlađ, ţví Sorbonne-háskóli var ekki enn til er Sćmundur var uppi. Eftir ađ mönnum varđ ţađ ljóst ađ hann var ekki í París, eins og ţjóđsögur segja, eru tilgátusmíđar um stađsetningu lćrdómssetursins ţar sem Sćmundur sótti nám sitt orđnar nokkuđ margar og sumar ćriđ ćvintýralegar - jafnvel hlćgilegar á stundum.

Erlendir menn, bókmennta og sagnfrćđingar sem ţora ađ sökkva sér niđur í fornbókmenntaarf okkar Íslendinga (sem fyrir löngu eru orđinn alţjóđlegt allramannagagn), eru oft miklu frjórri í hugsun en margir Íslendingar sem leggja stund á sömu áhugamál/frćđi (nema kannski helst Ármann Jakobsson). Bćđi er ţetta vegna ţess ađ menn erlendis geta jafnvel veriđ fróđari Íslendingum og haft langtum víđari sjóndeildarhring en landinn. Einnig hanga erlendir frćđimenn ekki alltaf í sama farinu, líkt og sumir Íslendingar eiga til ţegar ţeir sýna ţví meiri áhuga hver ritađi söguna en hvort sagan geymdi ađrar nothćfar upplýsingar, sem miđaldaheimurinn var fullur af. Hins vegar er einnig hćgt ađ leita of langt yfir skammt í tilgátusmíđamennskunni - og svo fara sumir menn ađ trúa á tilgátur sínar. Ţeir hafa sumir tiltćkan lofsöngskór af lćrisveinum sem taka trúna á bođskapinn, sama hvađ vitlaus hann er.

Leitin ađ skóla ţeim sem Sćmundar gekk í er eitt af ţessum séríslensku átistaáhugamálum. Nú eru útlenskir frćđaţulir farnir ađ leyfa sér ađ ţora ađ vera međ - hugsanlega vegna ţess ađ kynjafrćđin getur ekki umbreytt Sćmundi í kenjótta prestsmaddömu eđa eitthvert álíka absúrdítet, ţegar menn stunda ţá fornu list ađ mjólka heimildir sem ţví miđur eru ekki fyrir hendi og verđa ţađ aldrei.

Ritstjóri Fornleifs telur ţađ ţó vera fjandanum áhugaverđara ađ leita dauđaleit ađ nýjum upplýsingum, en ađ kýta um hver stóru karlanna hafi skrifađ bókmenntirnar. Tilgátur geta leitt af sér ađrar tilgátur og upplýsingar og ţannig geta menn stundum fundiđ "nýjan" og betri "sannleika". Menn verđa bara ađ varast ađ trúa ţví ekki blint sem ţeir sjálfir leggja til og blanda ekki saman hýpótesu og teóríu og syntesu.

Ég hef á Fornleifi rćtt um frjó skrif ungs bókmenntafrćđings sem heitir Richard Cole, sem nú kennir viđ háskólann í Árósum. Mér finnst gaman ađ lesa bókmenntafrćđi hans, enda mađurinn fjölfróđur um annađ en íslenska menningu. Hann hefur skođađ hugsanleg, og líka óhugsanleg, áhrif gyđinglegra frćđa og rita á íslenskar bókmenntir til forna. Mér hefur orđiđ um og ó vegna greinar hans um andgyđingleg minni sem hann telur ađ sé ađ finna í skrifum Snorra Sturlusonar. Einnig telur hann ađ Mökkurkálfi Snorra sé gyđingleg minni sem Snorri hefur tekiđ láni. Ég er hvorugu sammála, enda enginn ađ ćtlast til ţess, og fćrđi fyrir ţví rök ţví í tveimur greinum hér á Fornleifi. Lesiđ ţćr svo ég ţurfi ekki ađ vífilengja hér (sjá hér og hér).

Nú, mađur getur auđvitađ lítiđ gert viđ ţví ađ erlendir frćđimenn sjái ljós og fái hugljómun viđ ađ grúska í íslenskum fornbókmenntir. Ása-Ţór er nú t.d. orđinn gay, eftir ađ kynjafrćđiáhugafólk kastađi sér yfir hann. Ég er ekki enn búinn ađ skilja af hverju Ţór ćtti ađ hafa vera hýr og kann ekki formúluna ađ slíkri röksemdafćrslu.

Nýjasta brumiđ í hugleiđingum um dvöl Sćmundar erlendis slćr öllu viđ. Ţćr hafa veriđ settar fram í grein sem ekki er formlega komin út, en von er á henni. Greinin hefur, eins og áđur segir, ţegar veriđ sett út á Academia.edu sem sá um ađ ég fékk hana međ bjöllukalli um miđja ađfararnótt annars í jólum.

Eins og flestir sem fylgst hafa međ Sćmundi áđur en hann og ţjóđsöguselurinn strönduđu í mýrinni í túnfćti Háskóla Íslands er tilgátuflóran um lćrdómsetur ţađ sem heimildir greina frá á Frakklandi, ćđi blómleg. Fyrrum og međ Oddaverja annál í vinstri og ţjóđsögur í hinni, töldu menn víst ađ hann hefđi veriđ í Frakklandi og nánar tiltekiđ í háskólanum í Sorbonne. Ţetta var fyrir ţann tíma ađ heimildarýni fór ađ tíđkast á Íslandi. Sorbonne-háskóli var, eins og áđur greinir, ekki til á tímum Sćmundar og engir ađrar háar menntastofnanir í Parísarborg. Síđar bentu menn á, ađ međ Frakklandi meintu menn ekki Frakkland nútímans, heldur Frankóníu eđa Franken sem er landsvćđi vestur af Tékklandi í Ţýskalandi nútímans. Ađrir hafa, og mig grunar vegna lélegrar landafrćđiţekkingar, fćrt ţađ svćđi ađeins úr böndunum.

Nýlátinn kaţólskur prestur og frćđimađur í Stykkishólmi, Edward Booth ađ nafni, vildi stađsetja Sćmund í skóla í borginni Fulda í Franken, en hans frćđilega ađferđ var miklu frekar "bókstafstrú" á tilgátuna um Franken í stađ Frakklands, en "haldgóđ" rök.

Nú hallast líklegast flest "átorítet" um Sćmund kölskaknapa á ađ međ Frakklandi á 11. öld hafi menn átt viđ ţćr borgir sem lágu flestar viđ Vesturbakka Rínar, sjá stađsetningu á kortinu:

SpeyerWormsMainz

Sćmundur á međal gyđinga í Ashkenaz? 

Hér kem ég mér svo loks ađ nýju greininni um Sćmund. Hana las hana fyrst fyrir nokkrum náttum, ţegar fjörleg heilastarfssemi mín á stundum yfirbugađi nćtursvefn og ég varđ ađ fara framúr til ađ grúska eđa skrifa. Kerfiđ í Academia.edu,(ţar sem einstaklega fróđir menn setja inn eftir sig bođskap og afurđir), er svo bandsett ađ ţađ lćtur mann vita sérstaklega ef mađur er nefndur í tilvísun í nýrri í grein. Ég er hafđur fyrir ţví í fyrstu neđanmálsgrein hjá North, ađ gyđingar hafi ekki komiđ til Íslands fyrr en seint og síđar meir, en svo svissar höfundurinn út á eftirfarandi hátt:

While there is no evidence that the Jews reached Iceland until the seventeenth century, it may be suggested that Sćmundr inn fróđi (the learned) Sigfússon (1056-1133), priest of Oddi and Iceland’s first book-learned historian, lived as a stranger among them in Germany in the 1070s.

Hér getiđ ţiđ svo lesiđ grein Norths ef ţiđ viljiđ frćđast.

Greinin ber titilinn Resident stranger: Sćmundr in the Ashkenaz. Í stuttu máli telur Richard North prófessor viđ University College í London sig leiđa góđ rök ađ ţví ađ Sćmundur hafi ekki veriđ í neinum venjulegum klausturskóla. Hann telur líklegra ađ hann hafi veriđ á gyđinglegu frćđasetri í borg viđ fljótiđ Rín, ţar sem ţađ rennur gegnum Ţýskaland í dag. Skólar viđ samkunduhús gyđinga voru kallađar jeshivur (yeshiva ţýđir seta á íslensku; stađur ţađ sem mađur situr viđ lćrdóm). North telur, út frá ţví fáa sem viđ vitum um Sćmund úr síđari heimildum en löngu týnd rit hans, ađeins til tvö atriđi sem gćti bent til ţess ađ Sćmundur hafi veriđ nemandi gyđings sem var meistari viđ gyđinglegan skóla. Annars vegar er ţađ fjöldi beina í líkamanum, sem kemur fram í heimildum sem vitna í rit Sćmundar sem ekki eru til. Richard North ályktar ađ ţar sem fjöldi beina mannslíkamanas í ţessum íslensku heimildum kemst nćst fjölda beina í trúarritum gyđinga, ađ ţá sé líklegt ađ hann hafi lćrt í gyđinglegu umhverfi. Reyndar bendir hann á ađ sami fjöldi beina sem menn hafa eftir Sćmundi sé einnig ţekktur úr síđari tíma heimildum sem vel gćtu hafa veriđ ţekktar á Íslandi.

Hitt atriđiđ sem Richard North telur benda til ţess ađ Sćmundur hafi stúderađ á međal gyđinga, er frásögnin í Jóns sögu Hólabyskups ens helga um ađ Sćmundur hafi eftir ca. 10 ára dvöl sína erlendis fyrir 1078-79 misst niđur móđurmáliđ og ekki lengur munađ hvađ skírnarnafn sitt, íslenskt, var. Sćmundur sagđi Jóni Ögmundssyni (síđar Jóni biskup helgi) er Jón heimsótti Sćmund, ađ hann héti Kollur

Í lok greinar Richard North, sem ráđfćrt hefur sig viđ sérfrćđinga í gyđinglegum frćđum, sem er alltént betra en ađ ađ nota ađeins argumenta e silentio sem margir Íslendingar eru reyndar heimsmeistarar í, veltir hann út ţeirri tilgátu ađ Kollur sé íslensk  "afmyndun" á hebreska orđinu kol (sem ţýđir allt). North telur ungan mann, sem ađ sögn hafđi misst niđur móđurmál sitt, hafi veriđ kallađur "kol" af skólafélögum og  sínum og lćrimeistara sínum; og ađ hann hafi kallađ sig Koll (kollur í nefnifalli) er Jón Ögmundsson spurđi hann til nafns. Jú, ţetta gerist oft ţegar höfundur eru orđnir bálskotnir í tilgátu sinni. Af hverju? North skýrir:

KolCould Kollr, Sćmundr’s new name which is open to so many interpretations, be derived from Hebrew kol [all], for the student of the bible who wanted to know everything? The rest is universal history.

Međ lćrdómi sínum um stjörnur og galdra braut Sćmundur samning sinn viđ meistara sinn (sem ţví miđur er ekki nefndur á nafn), og ţeir Jón komust til Íslands. 

Ekki er hér ćtlunin ađ afskrifa tilgátu Richards North, ţó hún fćri okkur vart meira en fyrri tilgátur um Sćmund Fróđa. Ţó kol á hebresku ţýđi allt, er kol ekki ţekkt sem gćlunafn fyrir fólk sem var sólgiđ í frćđi og grúsk. Lexikonheilar og grúskarar af guđs náđ eru ekki "kol" eđa "kollar" ţótt kunningjar Richards North viđ Kings College í Lundúnum teljir ađ kollur hljómi eins og kol (allt) á hebresku. En mađur sem misst hafđi móđurmáliđ hefur vafalaust átt erfitt međ ţví ađ rćđa viđ Jón Ögmundsson og útskýra fyrir honum nýtt nafn sitt, nema ađ hann hafi gert ţađ á latínu. En ţá má međ réttu spyrja: Var latína  kennd í mörgum skólum gyđinga? Ađ illri nauđsyn hafa vel menntađir gyđingar örugglega lćrt, eđa réttara sagt ţurft ađ lesa latínu. Latínu ţurftu gyđingar sem ađrir ađ kunna til ađ standa í samskiptum viđ lćrđa sem leika, og ţar sem afskipti yfirvalda voru alltaf mikil af gyđingum, hljóta ţeir ađ hafa móttekiđ feiknin öll af opinberum bréfum á latínu, ţegar ţeim voru veitt leyfi til dvalar eđa ţegar ţeir voru hraktir á braut eftir duttlungum latínulćrđra.

Athugasemdir og viđbćtur

Hér leyfi ég mér ađ benda Richard North, höfundi greinarinnar sem vitnar í mig í fyrstu tilvitnum, á frekari vísdóm. Vona ég ađ hann deili ţessum fróđleiksmolum međ prófessor Sacha Stern og júdaistanum Israel Stern á University College, sem og handritafrćđingnum Stewart Brookes á Kings College, sem hjálpuđu honum međ gyđinglegar skýringar í hluta greinarinnar.

Orđiđ kol á hebresku (sem = allt á íslensku) er ekki ţađ eina sem hćgt er ađ tengja Kollsnafni Sćmundar.

I) KOLONYMOS: Margar kynslóđir rabbína sem störfuđu í borgunum  Mainz (sem í íslenskum heimildum var kölluđ Meginsoborg (Lat. Mogontiagum), Worms og síđar Speyer (í Speyer var reyndar ekki komin nein sýnagóga međan ađ Sćmundur var ţar hugsanlega viđ nám) báru hiđ gríska nafn Kolonymos (sem á íslensku ţýđir hiđ Shem tovsanna nafn - og sem er grísk ţýđing á shem tov á hebresku). Ćtt ţessi međ hiđ hellenska nafn kom ađ ţví ađ best er vitađ frá Lucca á Ítalíu og sumir upphaflega frá ţví svćđi sem nú heitir Gaza. Löngum voru nemendur (sem kallađir voru bochurs/Buchers á jiddísku sem ţróađist á ţessum slóđum í Ţýskalandi) viđ trúarlega skóla gyđinga, jeshivur (Flt. Heb.: Jeshivot) kenndir viđ lćrimeistara sína eđa ćttir ţeirra sem stofnuđu skóla ţeirra sem oft báru nöfn ćttarinnar. Hallast mađur frekar ađ bćjum viđ Rín frekar en kaţólskum strangtrúarskóla í Fulda er nafn Sćmundar í náminu er rćtt. Kollur, gćti alveg eins veriđ leitt af fyrst liđnum í nafni Kolonymos ćttarinnar (sem einnig má bera fram sem kal) og veriđ bein vísun til ađ Kollur gengi á jeshivu einhvers Kolonymos/Kolonomus prestanna. Ţetta er vitaskuld bara tilgáta mín, en engu fráleitari en ađ kol í Kollur sé ţađ sama og allt á hebresku.

Kalonymus_house_pillar

Afsteypa af skreyti sem taliđ er hafa veriđ í húsi Kolonymos ćttarinnar í Mainz.

II) KOLLEL: Hugsanlega hefur fullveđja mađur, sem Sćmundur var líklegast orđinn, ţegar hann hverfur frá námi og skilgreinir sig sem Koll er Jón Ögmundsson vitjar hans, vart lengur ver ungnemandi á jeshivu. Ţá hefur hann veriđ orđinn hluti af Kollel Kollel(ísl: samkunda) sem var jeshiva fyrir fullorđna frćđaţuli eđa kvćnta menn. Ţar lćrđu (lernuđu svo notuđ sé ís-jíddíska) menn dagana langa og unnu lítt annađ ţar fyrir utan. Ţeir voru í fullu frćđastarfi. Ég veit sannast sagna ekki, hvort Kollel voru til á tímum Sćmundar en tel ţađ ţó líklegt. Koller er ţekkt eftirnafn međal gyđinga og er vart dregiđ af Kohler, kolanámu eđa kolagerđamanninum á ţýsku, heldur af Kollel á hebresku. Koller var mađur sem stundađi trúfrćđi á háu stigi á Kollel. Kannski leysir ţetta kollgátuna?

III STJÖRNUSPEKI: Annađ sem Richard North láist ađ minnast á í rannsókn sinni á ţví hrafli sem ţrátt fyrir allt er til um Sćmund í síđari heimildum og ţjóđsögum, er ţekking Sćmundar á stjörnum og stjörnufrćđi.

ChalalOrđiđ fyrir himinngeyminn á hebresku er Chalal sem hljómar óneitanlega einnig eins og Kollel

Stjörnufrćđi voru stunduđ af sefardískum rabbínum (frá Spáni og Norđur-Afríku) sem farnir voru ađ kenna á frćđasetrum í Vestur-Ashkenaz ţess tíma sem Sćmundur var uppi á, ţ.e.a.s. í Ţýskalandi og austasta hluta Nútíma-Frakklands, t.d. í Strasbourg, ţar sem gyđingleg búseta mun hafa hafist um 1000. Astrolabium (pl. Astrolabia; Isl. Stjörnudiskar/Stjörnuskífur), sem margir gyđingar í Spáni og í Portúgal voru meistarar í ađ smíđa, bárust til Frakklands og Rínardals og elstu byggđa gyđinga ţar. Kennsla í stjörnufrćđi var hins vegar harla ólíkleg austur í Fuldu ţar sem séra Edward Booth vildi stađsetja Sćmund í náminu. Heimildir frá Fuldu geyma hins vegar ekkert bitastćtt um kennslu í stjörnuspeki.

Psalterium-Ibn-Ezra

Hér sjáiđ ţiđ síđu úr saltara Blönku eđa Mjallar (Sp. Blanca) af Castilíu og Lođvíks IX. Handritiđ er frá ţví um 1220. Á lýsingunni í saltaranum má sjá fjölfrćđinginn  Abraham ben Ezra (1092-1167), útbúa samning međ hjálp stjörnuskífu (Astrolabium) viđ tvo munka sem hafa rakađ koll sinn (krúnu, Lat. Tonsura) međan gyđingurinn ben Ezra ber kollhúfu. Abraham Ben Ezra var flćmdur frá Spáni áriđ 1140 og lifđi alla ćvi flökkulífi í Norđur-Afríku, Palestínu, Sýrlandi, Ítalíu og á Englandi. Frá Englandi fór hann til Rúđuborgar í Normandí, áđur en en hann settist ađ í ellinni í Suđur-Frakklandi. Međal margra rita hans um hin ólíklegustu málefni var handrit sem síđar hefur veriđ nefnt  Keli ha-Nechoshet (bókstaflega á ísl: ritgerđ um koparinn) og gerđ stjörnuskífunnar. Ritiđ var snemma ţýtt yfir á latínu. Ekki er ólíklegt ađ menn sem lćrđu á stjörnur í skóla líkt og Sćmundur mun hafa gert samkvćmt varđveittum upplýsingum, hafi lćrt á stađ ţar sem kennd var notkun stjörnuskífunnar. Ţađ gerđist helst hjá gyđingum búsettum viđ Rín og miklu frekar ţar en hjá ţeim sem bjuggu norđan og austan viđ Rín eđa austar í Evrópu. Ţeir síđastnefndu voru fyrst og fremst uppteknir af trúarlegum vangaveltum, en síđur af stjörnuspeki.

1200px-Synagoge_Worms-4125

Mikveh i Worms (efst) og neđst í Speyer

speyer-mikwe-treppe-innenportal-ca-1920er

Lokaorđ

Međ ţessum viđbótum mínum finnst mér grein Richards North um Sćmund í Ashkenaz ekkert vitlausari en svo margt annađ sem ritađ hefur veriđ um Sćmund Fróđa. Ţađ er ađ minnsta kosti gaman ađ greininni og hver veit, kannski var Sćmi Kolur ungur frćđimađur (koller) á kollel (háskóla) í Mainz? Ţađ er svo gaman ađ láta sig dreyma. En varast ber ađ trúa ţví öllu.

Viđ endum í gamansömum tón, ţví fyrrnefndur fróđleikur er allt fúlasta alvara; Nú býst mađur viđ ţví ađ Steinunn Kristjánsdóttir eđa einhver annar fornleifafrćđingur sem grefur prufuholur út um allt, fari nćsta sumar ađ Odda og finni ţar algjörlega óáfalliđ astrolabium, tefillin Sćmundar og jafnvel bút af lögmálsrúllu hans.

Líklegt má einnig teljast, ađ hellirinn sem byrjađ var ađ rannsaka í Odda áriđ 2018 geymi mikveh (trúarlegt bađ, laug) Sćmundar. Sćmundur hefur ekki lagt í ađ grafa sig lengra niđur ađ grunnvatni eins og menn gerđu viđ böđin (hreinsunarlaugarnar) í Speyer, Worms, Köln og Friedberg (frá 13. öld; Friedberg liggur norđaustur af Frankfurt am Main). Um böđin skrifađi ég m.a. um í ritgerđ um guđshús gyđinga á miđöldum (1986) sem var síđasta ritgerđin mín sem ég skrifađi um leiđ og ég vann međ kandídatsritgerđina. En á ţeim tíma datt manni sannast sagna ekki í hug ađ velta fyrir sér Sćmundi Fróđa á vesturbakka Rínar. En eitt sinn fór hann yfir Rín og alla leiđ aftur heim til sín.

Koller

Marx Brider: Oy vey, Koller der shlemyel iz antlafn.

Vau?

Tsu Iseland, aoyf di tsurik fun a groys treife fish.


Et dansk mestervćrk om Auschwitz

Langwithz Smith

I sidste uge tog jeg turen i min blĺ Skoda ud til kunstmuseet Louisiana i Humlebćk nord for Křbenhavn.

I optakten til et tordenvejr křrte jeg den rolige vej, via Bellevue og langs Strandvejen, gennem hovedrige danskeres kvarterer. Da tćnkte jeg pĺ nogle af dem, som tidligere boede der, og som tjente fedt pĺ anden verdenskrig. Den gang var der samarbejdspolitik ved magt i Danmark og mange danskere jubler stadig over samarbejdet med nazismens Tyskland. Den danske "politik" i de ĺr var dog intet andet en underdanighed blandt dele af et folk som altid havde set op til naboerne mod syd, mens andre dele af befolkningen frygtede dem.

Forhandlingspolitikken, samarbejdspolitikken, kollaborationen om man vi, medfřrte at sageslřse mennesker, jřder, kommunister, sigřjnere og andre blev overrakt til et morderregime. Danske myndigheder sendte folk til Tyskland, uden og behřve det og de fleste som fik den skćbne blev myrdet i nazisternes koncentrations- og udryddelseslejre.

Formĺlet med et museumsbesřg klokken halv otte pĺ en lidt dyster sommeraften var et interview med Peter Langwithz Smith om hans nye bog Dřdens Bolig, som fornylig blev udgivet hos forlaget People´s Press i Křbenhavn. 

Jeg kendte en lille smule til Peter, og var med ham i Auschwitz i 2001, pĺ en studietur for medarbejderne for Dansk Center for Holocaust og Folkedrabsstudier, hvor jeg arbejdede som seniorforsker 2000-2002. Med pĺ turen var en del gymnasielćrere, bl.a. Peter, som var den mest vidende af dem alle. Han skulle snarere have arbejdet pĺ vores center end mange af dem som blev ansat der og som aldrig fuldendte noget ćrligt arbejde.

Nĺr det kommer til kendskabet til Auschwitz, ved antagelig ingen mere end Peter Langwithz Smith. Pĺ studierejsen i 2001, řste Peter og en anden god bekendt, Torben Jřrgensen, af sine dybe visdomsbrřnde om nazisternes mordlejre over hele Polen. Man kan ligeledes takke Peter og Torben for at tusindvis af danske břrn og gymnasieelever har fĺet undervisning om nazismens rćdsler. Jeg lćrte meget af rejsen i 2001, en rejse som jeg ikke er parat til at gentage i nćrmeste fremtid. Derfor kommer Peter Langwihtz Smiths nye bog belejligt. Studiet af Auschwitz kan nu foretages hjemmefra, men hvis jeg kunne rejse igen med Peter og Torben, ville jeg dog straks tage imod tilbuddet.

Jeg křbte fornylig Peter Langwithz Smiths bog. Det er et digert vćrk: 25x35 cm stort, nćsten 4 kg tungt og 765 sider. Bogen indeholder en stor mćngde fotografier, bĺde taget af forfatteren men ogsĺ gamle optagelser fra krigen eller fra lige efter krigsĺrene.

Selvom bogen er tung, bogstavligt talt, er den meget letlćselig og sproget er udmćrket godt, for Peter var lćnge lektor i tysk og dansk, f.eks. ved et gymnasium i Esbjerg.

Langwithz Smith Louisiana 2019

Peter Langwithz Smith til venstre. Foto V.Ö.Vilhjálmsson pĺ Louisiana i Humlebćk, 2019

Bogens indhold er naturligvis ikke nogen forlystelseslćsning, som de allerfleste řnsker at fĺ ud af de břger de lćser. Bogen er meget mere end det. Den er et enestĺende fagvćrk, men ogsĺ et mindesmćrke, en encyklopćdi. Det er ogsĺ god portion modgift mod alt det hadske volapyk som spys ud af holocaustbenćgtere og andre ĺndsboller over hele verden, sćrskilt efter at www blev deres foretrukne redskab.

Alle skoler og kulturinstitutioner burde eje et eksemplar af Langwithz Smiths bog, og den har ogsĺ et ćrinde i de andre nordiske lande. Forhĺbentligt bliver bogen udgivet pĺ andre sprog end dansk, fordi det som aldrig er lykkedes andre er lykkedes forfatteren til Dřdens Bolig: At give et helhedsbillede af det bedst kendte sted for nazismens mordgalskab.

Indtil nu har jeg lćst bogen pĺ den mĺde, at jeg nćsten tilfćldigt vćlger et kapitel nĺr jeg har tid og er i den mode at jeg kan lćse sĺ tunge břger. Man fordyber sig straks i teksten. Nogle gange bliver man nřdt til at lćgge bogen fra sig, simpelt hen fordi det som beskrives er sĺ forfćrdeligt og sĺ trist.

Aften-interviewet med Peter Langwithz Smith pĺ kunstmuseet Louisiana i Humlebćk var usćdvanlig vellykket. Koncertsalen pĺ Louisiana var fuld og de fremmřdte var interesserede. Ude pĺ Řresund kunne man hřre bragende torden i begyndelsen af interviewet med Peter, efterfulgt af nogle mindre skrald, og sĺ begyndte det at regne men kun lidt. Endda det stemningsfulde vejr passede til begivenheden pĺ museet.

Jeg talte kort med Peter efter interviewet pĺ Louisiana, og han signerede mit eksemplar af bogen og for andre som křbte den i museets bogbutik. Antageligt bliver bogen ikke en best-seller i Louisianas butik, hvor den var lidt dyr, men den burde uden tvivl have en chance for at fĺ titlen det bedste videnskabelige vćrk i Danmark i 2018. Selvom kun halvdelen af ĺret er omme, kan man nćppe forvente en bedre bog i den kategori.

Bogen, som er indbundet, er ikke dyr pĺ nettet , og forhĺbentlig křber Islćndingene den ogsĺ, fordi bogen har naturligvis et ćrinde i et lille land, hvor nogle mennesker tillader sig at sammenligne myndighedernes bygdepoletik pĺ Vestfjordene med Auschwitz, samt deres godheds lille kćleprojekt i Gaza med alle ghettoerne under holocaust. Sĺ kan islćndingene nemt lćse dansk, som er da endnu mere grund til at fĺ fat i dette vigtige vćrk, hvis man f.eks. har interesse i anden verdenskrigs historie, eller i sygdommen antisemitisme. Skoler burde křbe bogen og bruge den i danskundervisningen.

Peter Langwithz Smith
Dřdens Bolig : Auschwitz-Birkenau
People´s Press, Křbenhavn 2019

765 sider

Bogen fĺr seks gravskeer af Fornleifur:

6 grafskeiđar


Danskt meistaraverk um Auschwitz

Langwithz Smith

Í síđustu viku brá ég mér bláa Skodanum mínum á listasafniđ Louisiana í Humlebćk norđan Kaupmannahafnar.

Í ađsigi ţrumuveđurs ók ég rólegu leiđina, um Bellevue og eftir Strandvejen, í gegnum hverfi höfuđríkra Dana. Ţá var mér hugsađ til nokkurra ţeirra sem áđur bjuggu ţar, og sem ţénuđu mjög vel á síđari heimsstyrjöldinni. Ţá var samvinnupólitík viđ völd í Danmörku og margir Danir róma enn samvinnuna viđ Ţýskaland nasimans. Sú "pólitík" Dana, sem var ekkert annađ en undirlćgjuháttur ţjóđar sem alltaf litiđ upp til nágrannanna í suđri, og sumir hrćđst, varđ til ţess ađ saklaust fólk, gyđingar, kommúnistar, sígaunar og ađrir voru sendir í hendur morđingja. Dönsk yfirvöld sendu fólk til Ţýskalands, án ţess ađ ţurfa ţess og flestir sem hlutu ţau örlög voru myrtir í fanga- og útrýmingarbúđum nasista

Tilgangur safnaheimsóknar kl. hálfátta á drungalegu sumarkvöldi var viđtal sem tekiđ var viđ Peter Langwithz Smith um nýja bók hans, Dřdens Bolig, sem nýlega kom út hjá forlaginu People´s Press í Kaupmannahöfn.

Ég ţekki Peter örlítiđ og var međ honun í Auschwitz áriđ 2001 á ferđalagi starfsmanna Dansk Center for Holocaust og Folkedrabsstudier, ţar sem ég starfađi sem sérfrćđingur (seniorforsker) 2000-2002. Međ í förinni voru menntaskólakennarar, m.a. Peter, sem var ţeirra langfróđastur. Hann hefđi átt ađ vinna á stofnun okkar frekar en margir ađrir sem ţangađ voru ráđnir og aldrei luku neinu ćrlegu verki.

Ţegar kemur ađ ţekkingu á Auschwitz, veit líklega enginn meira en Peter Langwithz Smith. Hann, og annar vinur minn Torben Jřrgensen sagnfrćđingur, jusu af brunni ţekkingar sinnar á morđbúđum nasismans um gjörvallt Pólland í ferđinni áriđ 2001. Peter og Torben er einnig hćgt ađ ţakka ađ ţúsundir danskra ungmenna hafa fengiđ frćđslu um hrylling nasismans. Ég frćddist mikiđ í ferđalaginu áriđ 2001, sem ég er ţó ekki tilbúinn til ađ endurtaka í bráđ. Ţví kemur bók Peter Langwithz Smith sér vel. Nú er hćgt ađ sitja heima og frćđast um Auschwitz í smáatriđum, en ef ég kćmist aftur međ Peter og Torben, myndi ég vitaskuld strax ţakkast bođiđ. 

Ég keypti mér nýlega bók Peter Langwithz Smith. Ţađ er mikiđ verk og stórt í sniđum. 25x35 cm ađ stćrđ, nćrri 4 kg ađ ţyngd og 765 blađsíđur. Bókin inniheldur fjölda ljósmynda, bćđi eftir höfund og gamlar myndir frá stríđsárunum eđa frá ţví rétt eftir stríđsárin.

Ţótt bókin sé ţung, bókstaflega sagt, ţá er hún mjög lćsileg og máliđ er fyrirtaksgott enda var Peter lektor í ţýsku og dönsku, lengst af í menntaskóla í Esbjerg.

Langwithz Smith Louisiana 2019

Peter Langwithz Smith til vinstri. Ljósmynd Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 2019

Efni bókarinnar er auđvitađ ekki skemmtiefni, sem flestir vilja fá úr bókum sem ţeir lesa. Bókin er miklu meira en ţađ. Hún er fágćtt frćđirit, en einnig góđur minnisvarđi, uppsáttarit og andsvar viđ öllu ţví rugli sem helfararafneitarar og ađrir andlegir dindlar spređa um allar jarđir eftir ađ veraldar-vefurinn varđ kćrkomiđ verkfćri ţeirra.

Allir skólar og menningarstofnanir ćttu ađ eiga eintak af bók Langwithz Smiths og hún á erindi til hinna Norđurlandanna. Vonandi verđur hún gefin út á öđrum tungumálum en dönsku, ţví höfundi hefur tekist ţađ sem engum öđrum hefur áđur tekist: Ađ ná heildartökum á ţekktasta stađ morđćđi nasismans.

Hingađ til hef ég lesiđ bókina á ţann hátt ađ ég vel mér kafla af handarhófi ţegar ég hef tíma og er í ţeim móđ ađ geta lesiđ svo ţungar bćkur. Mađur sekkur strax í textann. Stundum verđur mađur ađ leggja bókina frá sér, ţví ţađ sem lýst er er svo hrćđilegt og átakanlegt.

Kvöldviđrćđan viđ Peter Langwihtz Smith á listasafninu Louisiana í Humlebćk heppnađist einstaklega vel. Hljómleikasalurinn á Louisiana var fullur og áheyrendur áhugasamir. Út á Eyrarsundi heyrđist í hrikaleg  ţruma í byrjun viđtalsins viđ Peter, svo ein minni og ţá fór ađ rigna örlítiđ. Jafnvel veđriđ hentađi viđburđinum.  

Ég rćddi lítillega viđ Peter eftir fyrirlesturinn, ţar sem hann áritađi eintak mitt af bókinni og einnig fyrir ađra sem keyptu bókina í bóksölu listasafnsins. Líklegast á bókin ekki eftir ađ verđa best-seller í bókabúđ Louisiana ţar sem hún var dýr.

Bókina ber óefađ ađ kjósa sem besta frćđiritiđ í Danmörku áriđ 2019. Ţó áriđ sé vart hálfnaĺ má vart búast viđ betri bók.

Bókin, sem er innbundin, er ekki dýr á netinu, og vonandi kaupa Íslendingar hana líka, ţví bókin á vitaskuld erindi í litlu landi, ţar sem sumt fólk á ţađ til ađ líkja byggđastefnu yfirvalda á Vestfjörđum viđ Auschwitz og gćluverkefni góđmennsku sinnar, Gaza, viđ gettó helfararinnar. Svo kunna Íslendingar vel ađ lesa dönsku, sem er enn meiri ástćđa til ađ ná sér í ţetta mikilvćga verk hafi mađur áhuga á sögu síđari heimsstyrjaldar og sjúkdómnum gyđingahatri. Skólar ćttu ađ ná sér í eintak og nota bókina í dönskukennslu.

Peter Langwithz Smith
Dřdens Bolig : Auschwitz-Birkenau
People´s Press, Křbenhavn 2019

765 bls.

Bókin fćr:

6 grafskeiđar


Af DNA-ćvintýrum og rangfćrslum Gísla Pálssonar

Bók GP 2
Áriđ 2014 kom út bók Gísla Pálssonar fyrrverandi prófessors viđ HÍ, sem ber heitiđ Hans Jónatan, mađurinn sem stal sjálfum sér. Síđan hefur bókin veriđ gefin út á ensku, dönsku og síđast á frönsku, enda er efniđ vitaskuld áhugavert.

Ţegar bókin kom út á íslensku, reyndi ég ţegar ađ verđa mér út um eintak, ţar sem ég hef lengi haft áhuga á sögu svartra manna á Íslandi (ţiđ finniđ lesefni um ţađ hér á vinstri spássíu Fornleifs).

Ţar fyrir utan hef ég rýnt í skrif Gísla síđan hann vann međ prófessor Paul Durrenberger, bandarískum félagsmannfrćđingi sem var fyrst og fremst sérfrćđingur í Tćlandi og Melanesíu. Durrenberger las eitt sinni kilju međ Íslendingasögu í flugvél og sneri sér ţá ađ mannfrćđirannsóknum á Íslandi í kjölfariđ – en međ afar misjöfnum árangri. Eftir ađ Gísli fór út fyrir sitt sviđ og gerđist mikill áhugamađur um DNA-rannsóknir hef ég líka fylgst međ úr fjarska. Ég hef hér áđur á Fornleifi lýst gagnrýni minni á vinnubrögđ Gísla á síđastnefndu sviđinu (sjá hér).

Ţegar vinur minn í Reykjavík heyrđi af ţessum brennandi áhuga mínum á bókinni, keypti hann hana ţegar í stađ og gaf mér nokkrum dögum síđar er hann heimsótti mig í Danmörku. Ég hnaut ţegar um ýmsar villur í bókinni og undrađist síđar ađ ţćr hefđu ekki veriđ leiđréttar ţegar bókin var gefin út á öđrum tungumálum.

Fyrirlestur Gísla Pálssonar í Kaupmannahöfn 2015

Ţar sem sögusviđ bókarinnar um Hans Jónatan er m.a. Kaupmannahöfn, hélt Gísli Pálsson erindi um innihald bókarinnar í Kaupmannahöfn í janúar 2015 á málstefnu í tengslum viđ ágćta sýningu sem ţar var haldin um efni sem ég hef síđan einnig skrifađ viđbćtur um atriđi sem sýninguna og sýningarskrá vantađi (sjá hér).

Erindi sitt í janúar 2015 kallarđi Gísli Pálsson "Homo Islandicus: Black and white”. Ţađ var flutt í húsakynnum Nordatlantens Brygge á Kristjánshöfn í Kaupmannahöfn. Ég fór til ađ hlusta, en endađi međ ţví ađ gagnrýna Gísla fyrir villur og rangfćrslur sem fram kom í sýningatexta sýningarinnar sem hann fjallađi um ađ hluta til. 

Ţví miđur komst ég ekki ađ til ađ rćđa nýju bókina um Hans Jónatan viđ Gísla. Ung dönsk kona sem stýrđi málţinginu, og sem ég tel nćsta öruggt ađ hafi einhverju sinni veriđ nemandi Gísla á Íslandi, reyndi eftir bestu getu ađ ţagga niđur í mér. Gagnrýni var ekki vel séđ í ţeim dagskrárliđ sem kölluđ var umrćđa. Ţađ var ţví dulítiđ íslenskur frćđibragur yfir pakkhúsinu á Christianshavn ţann daginn.

Fyrirlestur Gísla í Reykjavík

Gagnrýni var greinilega heldur ekki vel séđ, ţegar Gísli Pálsson (GP)hélt erindi um bók sína um Hans Jónatan í stórborginni Reykjavík. Eftir fyrirlesturinn reis upp prófessor Gísli Gunnarsson (GG) sagnfrćđingur, og benti á villur í bók Gísla Pálssonar um Hans Jónatan.

GP vitnar t.d. á bls. 190-91 í bókina Ćttir Austfirđinga, ţegar hann birtir lýsingu á sonarsyni Hans Jónatans, Lúđvík Lúđvíkssyni á Karlstöđum á Berufjarđarströnd. Úr sal benti GG GP á ţá stađreynd, ađ tilvísunin vćri röng hjá nafna sínum; GG greindi frá ţví ađ lýsinguna á Lúđvík vćri alls ekki ađ finna í verkinu Ćttir Austfirđinga og ađ GP hefđi sótt tilvitnunina um Lúđvík á Ćttarvef afkomenda Hans Jónatans. Ţó ađ á ćttarvefnum stćđi skýrum stöfum: "Höfundur ţessarar lýsingar er Gísli Sigurđsson, bóndi og kennari ađ Krossgerđi, Berufjarđarströnd" hliđrađi GP af einhverjum ástćđum stađreyndum og sagđi ađ lýsingin á Lúđvík vćri komin úr verki ţar sem hana er ekki ađ finna. Ţađ eru vćgast sagt furđuleg vinnubrögđ í bók sem ekki telur fleiri en 292 tilvitnanir í 267 blađsíđna bók.

GG er reyndar dóttursonur Gísla Sigurđssonar, og lét GG Ćttarvefnum upplýsinguna sem GP misnotađi í té.

Gísli Gunnarsson átti einnig í stökustu erfiđleikum međ ađ rekja garnirnar úr Gísla á fundinum, ţví nokkrir úr klappliđi nemanda GP og ađrir vildarmenn höfđu í frammi hávćr mótmćli viđ öllum efasemdum sem fram komu í sambandi viđ bókina. GP stóđ í pontu fastur í ţeim ósannindum ađ frásögnin vćri komin úr Ćttum Austfirđinga. GG gerđi hins vegar síđar grein fyrir ţessi villuráfi GP í tímaritinu SÖGU 2015:2. Orđrétt segir ţar:

"Í ađaltexta er sagt ađ tiltekin ummćli (á bls. 190-191 í bókinni séu fengin úr bókinni ĆTTIR AUSTFIRĐINGA. Ţetta ţótti mér undarlegt og leit ţví í tilvísanaskrá bókarinnar. Ţar er sagt ađ ummćlin séu af ĆTTARVEF HANS JÓNATANS...Ţar, (á ćttarvefnum) stendur skýrum stöfum: "Frásögn ţessi er eftir Gísla Sigurđsson, bónda og kennara á Krossgerđi. Hún fékkst frá dóttursyni hans, Gísla Gunnarssyni"".


Nýlega hélt GP ţví ósmeykur fram á Facebook GG, ađ GG vildi kveđiđ hafa ţá Lilju sem hann sjálfur orti međ útgáfu bókarinnar um Hans Jónatan. Gaf GP í skyn ađ GG vćri ađ öfundast út í verk sitt. Ţetta voru heldur klén viđbrögđ viđ gangrýni sem GG hafđi hreyft aftur viđ í tilefni ađ sýningu leikinnar heimildarmyndar um Hans Jónatan í Sjónvarpinu (RÚV).

Ég er persónulega viss um ađ GG hefđi, sem ábyrgur og virtur sagnfrćđingur, gert hluta af ţví efni sem bókin inniheldur betur skil en GP gerđi. Í bók GP eru einfaldlega of margar villur til ađ taka verkiđ alvarlega. Nú verđa sumar ţeirra útlistađar:

Getur GP lesiđ frumheimildir?

kirkebogen Christiansted VOV Ljósm. V.Ö.Vilhjálmsson

Í bók sinni Hans Jónatan: Mađurinn sem stal sjálfum sér, er GP međ mynd af ţví sem hann kallar skírnarvottorđ Hans Jonathans. Ţađ er rangt; Um er ađ rćđa kirkjubók Lúterska safnađarins í Christiansted á Sanct Croix 1780-1794, sem varđveittar eru í Ríkisskjalasafninu (Rigsarkivet) í Kaupmannahöfn, sem GP kallar ranglega "Ţjóđskjalasafn".

Ógreinileg svarthvít mynd í lítilli stćrđ á bls. 31 í bók Gísla er vitaskuld ekki skírnarvottorđ, heldur mynd af blađsíđu í kirkjubók. Rétt heiti kirkjubókarinnar sem ber ađ vitna í er: Den Evangeliske Menighed pĺ Sankt Croix: Enesteministerialbog for evangelisk menighed pĺ Skt. Croix. GP kann ţví greinilega ekki listina ađ vitna rétt í heimildir. Ţađ rýrir mjög verk hans.

Ekki er nóg međ ađ rangt sé vitnađ í kirkjubókina, GP les einnig textann ranglega og fćrir í stílinn. Á óljósri ljósmynd sem hann birtir á bls. 31, ţýđir hann orđiđ Faddere sem Votta.  Ţađ er frekar ónákvćm ţýđing. Fadder er skírnarvottur. Skírnarvottar Hans Jónatans voru Herra og frú Testmann og Hr. Delgart, sem Gísli les sem Delpach.

Hvađ á prófessor sem ekki getur lesiđ frumheimildir sér til gagns ađ vera ađ vasast í ritheimildum frá 18. öld?  Aldrei voru til neinir Delpach á Sankt Croix, fćđingaeyju Hans Jónatans, en Delgart voru međlimir safnađarins. Í kirkjubókinni stendur greinilega Delgart. Ţó texti kirkjubókarinnar sé ađ mestu rétt túlkađur í vandađri bók blađamannsins Alex Frank Larsens, Slavernes Slćgt (2008), tekst GP ekki ađ nýta sér ţađ, ţó sú bók hafi veriđ honum kunnug.

Höfundur ţessa pistils tók sér sjálfur ferđ fyrir hendur til ađ lesa frumskjaliđ sem varđveitt er í Ríkisskjalasafninu í Kaupmannahöfn og tók af ţví ljósmyndir til ađ fá betri sýn á blađsíđuna í kirkjubókinni.

GP heldur ţví fram, ađ ađ á "skírnarvottorđinu" sem hann hefur greinilega ekki haft á milli handanna sé hćgt ađ lesa eftirfarandi (Ég hef leyft mér ađ setja inn rauđa bókstafi ţegar GP fer međ fleipur):

"Hinn 20. júní, annan mánudag eftir trinitatis. Skírt hér í kirkjunni 1 óskilgetiđ múlattabarn, nefnt Hans Jónatan,  móđirin [hans] er negrakonan Regína sem tilheyrir General Major Schimmelmann. [og Föđur ekki getiđ skriflega en hermt er ađ hann sé ritarinn."

Ef Gísli Pálsson hefđi getađ lesiđ skjöl ţessa tíma sér til gagns, hefđi hann líklega frekar lesiđ ţetta:

Den 20de Juni 2den Sřndag  efter Trin. dřbt her i Kirken -/ et  ućgte mulatte-Barn, kald.. Hans Jonathan. Hans Moder var Negerinden Regina, tilhřrer Gen: Major Schimmelmann, og Fader blev ingen skriftlig ud[lagt?], men erindrer mundtlig sagt at vćre Secretairen.

Ţýđingin á íslensku ćtti ţví frekar ađ hljóđa ţannig:

Hinn 20. júní., annan sunnudag eftir Trin[itatis]. Skírt hér i kirkjunni - /  óskilgetiđ Múlattabarn,  kallađ Hans Jonathan. Móđir hans var negrakonan Regina, sem tilheyrir Generalmajor Schimmelmann, og fađir var enginn til [greindur??] skriflega, en [mig] minnir ađ ţađ hafi veriđ sagt munnlega ađ vćri ritarinn.

Á grundvelli ţessarar frekar óljósu og bjöguđu dönsku í kirkjubókarfćrslunni, má ef til vill álykta ađ ritarinn vćri upphaflega ţýskumćlandi.

Ţó GP hafi ekki getađ nýtt sér frumheimildir til hlítar, ćtlar GP, lítiđ fćr á rithendur 18. aldar, ađ leita ađ afkomanda ritarans sem Gísli fćrir rök fyrir ađ hafi veriđ mađur ađ nafni Hans Gram. Ţađ á ekki ađ gerast međ heimildaleit, heldur međ ađstođ beinagrindar Hans Benjamin Burch Grams, sonar Hans ritara, sem GP telur ađ hćgt sé ađ finna í kirkjugarđi einum í Brooklyn í New York.

Nćsta ćvintýri Gísla Pálssonar: Leitin af Hans  Benjamin Burch Gram í kirkjugarđinum

Óbifandi ofurtrú GP á DNA-greiningum á nú ađ leysa spurninguna um fađerni Hans Jónatans, ţrćlsins sem flýđi úr ömurlegri vist í Kaupmannahöfn og settist ađ á Íslandi áriđ 1802. 

Áđur var Hans Jónatan talinn vera sonur Schimmelmanns, eiganda síns, en GP er eiginlega búinn ađ afskrifa generamajorinn, ţví "alhvítir" afkomendur Schimmelmanns í Danmörku, vilja ekki gefa Gísla sýni úr sér svo hćgt verđi ađ rannsaka skyldleikann međ ţví ađ bera niđjar Schimmelmanns saman viđ genamengi afkomenda Hans Jónatans á Íslandi. Ţriđja ćttin, Moltke, sem gćti ef til vill feđrađ Hans Jónatan, er af einhverjum óskýrđum ástćđum ekki svo mikiđ til umrćđu lengur, ţví GP hefur fengiđ ţá flugu í höfuđiđ ađ enginn annar en ritarinn, sem tilgreindur er óbeint í ofangreindri kirkjubók, komi til greina.

Viđ lestur fréttar á mbl.is sem og fréttar á dönsku sjónvarpsstöđinni TV2 sá ég ađ bandarísk kona, Kirsten Pflomm ađ nafni, sem telur sig vera afkomanda Hans Jónatans, vilji láta grafa upp bein Hans Benjamin Burch Grams upp í kirkjugarđi í Brooklyn.

En ţađ lćđist nú ađ manni sá grunur ađ Eiríkur prófastur og magister Helgi séu líka farnir ađ ađstođa prófessor Gísla. Pflomm, sem á yngri árum starfađi fyrir Bill Clinton og Pentagon, en býr nú og vinnur í Kaupmannahöfn, ćtlar međ Gísla ađ freista ţess ađ ná beinum Hans Benjamíns úr fjöldagröf í Brooklyn.

Hans Burch Gram (1786-1840) var sonur Hans Grams ritara organista og tónskálds, sem GP telur ađ sé sá ritari sem gefiđ er í skyn ađ hafi veriđ fađirinn í kirkjubókinni. Eftir árin í Christiansted settist Hans Gram ađ í Boston. Ţar er sonur hans, Hans Burch Gram, sem GP langar ađ grafa upp. Sonurinn er talinn vera fyrsti homópatinn í Bandaríkjunum. Hann lést áriđ 1840 í mikilli fátćkt.

Ég rannsakađ máliđ betur í bandarískum gögnum og get hér upplýst ađ Hans Burch Gram var ekki upphaflega borinn til grafar í Greenwood-kirkjugarđi í Brooklyn (sjá t.d. hér).

Ţetta kemur einnig vel fram á bls. 180-81 í bók GG, ţar sem Gísli vitnar ekki fyllilega í heimild sína og er mest upptekinn af áhuga manna á hauskúpu Hans Burch Gram, er meint bein hans voru flutt. Hann var upphaflega greftrađur í St. Mark´s Burial Ground, milli 11. og 12. strćtis í New York City.

Hinn 4. september 1862, eđa 22 árum eftir dauđa Hans Burch Grams lét vinur hans og nemandi John Franklin Gray grafa upp jarđneskar leifar Hans, sem lágu undir minnismerki eđa grafsteini (sjá lýsingu  í bók Thomas Lindsey Bradfords um bandaríska hómópata, hér bls, 295). Leifarnar voru fluttar í grafreit Gray ćttarinnar í Green-Wood Cemetery í Brooklyn án steins. Reyndar voru allar ađrar grafir í St. Mark´s Burial Ground fluttar til The Evergreens Cemetery áriđ 1864, sem er á öđrum stađ í Brooklyn, 8 km austur af Green-Wood kirkjugarđi. Miklu síđar en 1862 var svo settur nýr steinn ofan á hiđ nýja leiđi Hans Burch Gram. Ţar undir vill Gísli samkvćmt fréttamiđlum leita hálfbróđur Hans Jónatans. Er Bein hans voru flutt frá Manhattan ályktuđu menn ađ hár hans í gröfinni vćru svart. Ţađ hafđi ekki veriđ svart í lifanda lífi heldur rauđleitt.

st-marks-dripps-1852Kort frá 1852 sem sýnir stađsegningu St. Mark´s Cemetery á Manhattan. Ţar var hugsanlegur hálfbróđir Hans Jónatans borinn til grafar. 1862 voru bein hans flutt.

Hans Burch

Teikningar af Hans Burch Gram í lifanda lífi. Hann var međ kastaníurautt hár upplýsa heimildir, en var orđin svarthćrđur í gröfinni. Var ţetta mađurinn međ svarta háriđ sem grafinn var upp í St. Mark´s kirkjugarđi á Manhattan? Svart hár getur orđiđ rauđleitt eftir dauđan, en ekki öfugt.

Hvađa öryggi er fyrir ţví ađ rétt bein hafi veriđ tekin á Manhattan og ađ grafsteinn hafi veriđ lagđur á rétt leiđi? Ţví má GP gjarnan svara viđ tćkifćri, ţví líklega vill hann ekki gera ţađ á opinberum fundum.

Öll ţessi fyrirhugađa og umfangsmikla líkleit er vitaskuld ekki sú sennilegasta til ađ gera sér vonir um "match", sem sýnt gćti skyldleika. Eyđing erfđaefnis getur veriđ umtalsverđ viđ beinaflutninga. Svo er sú spurning opin, hvort grafin hafi veriđ upp rétt bein í Mark´s Burial Ground eđa legsteinninn settur síđar yfir rétt leiđi í Green-Wood. Stundum fćrast legsteinar líka til sökum rasks viđ ađrar greftranir. Međ svo miklu óvissu ćtlar bandaríks kona búsett í Kaupmannahöfn ađ hjálpa sérfrćđingnum auđtrúa á Íslandi ađ finna hálfbróđur Hans Jónatans, ţrćlsins sem settist ađ á Íslandi. Velkominn í heystakkinn sagđi nálin.

En ef GP langar í líkkrukk í New York međ meintum afkomanda Hans Jonathans, byggir ţađ á enn einni veilu GP viđ ađ kynna sér ekki nógu vel heimildir og fara ekki fyllilega rétt međ. Í ţví felst kannski ađferđafrćđi félagsmannfrćđinga? Af hverju greini Gísli ekki frá ţví í bók sinni ađ svarthćrđur mađur í gröf hafi veriđ rauđhćrđur í lifanda lífi. Ég kann ekki ađ meta slík vinnubrögđ.

Er Gísli Pálsson upphafsmađur tilgátunnar um ađ Hans Gram sé fađir Hans Jónatans?

Samkvćmt bók Gísla er ţetta alfariđ hans hugmynd. En er ţađ nú rétt? Alex Frank Larsen sem skrifađi bókina Slavernes Slćgt (2008) um danska ţrćla, m.a. um Hans Jónatan, og gerđi síđan fjóra mjög góđa samnefnda sjónvarpsţćtti, segir mér allt ađra sögu.

Hann upplýsir, ađ Svend E. Holsoe mannfrćđiprófessor í Bandaríkjunum (1939-2017) hafi veriđ fyrstur til ađ stinga upp á Hans Gram og segja GP frá ţessari skođun sinni á fundi í Bandaríkjunum ţar sem viđstödd var kollega GP sem Rannveig heitir. Larsen er fullviss um ađ ţađ var Svend E. Holsoe sem átti hugmyndina. GP gerir ţví miđur ekki grein frá ţessu og gerir hugmyndina ađ sinni. Mađur sem ćtlađ ađ leita ađ beinum í kirkjugarđi í Brooklyn og sem ekki veit ađ ţau hafa áđur veriđ greftruđ á Manhattan vílir greinilega engu fyrir sér.  

GP vitnar á einum stađ í bók sinni í Holsoe, á eftir ţesum orđum: ”Ţótt kirkjubćkur fari ekki alltaf međ rétt mál og margar ástćđur geti veriđ fyrir ţví ađ skrásetjarinn beini sjónum manna annađ, geta líka veriđ gildar ástćđur fyrir ţví ađ taka eigi fullyrđingar ţeirra bókstaflega”. Ţetta kemur fram í tölvupósti frá Holsoe til Gísla dags. 22. ágúst 2013. Kannski skýrir ţessi póstur Holsoe forsögu málsins.

Hins vegar er ţađ nú svo, og stađreynd, ađ á ţeim tímum sem um er ađ rćđa voru um 8-10% allra manna rangfeđrađir, sama hvađ stendur í kirkjubókum.

Fyrri ćvintýri Gísla Pálssonar međ DNA og upprunaleit

GP hefur á síđari árum orđiđ eins konar átorítet á sviđi DNA- rannsókna, ţótt ljóst sé viđ lestur ađ ţekking hans á ţví efni sé harla lítil og mestmegnis komin frá samstarfsmönnum hans hjá Íslenskri Erfđagreiningu.

Ekki er ţađ ţó svo, ađ Gísli Pálsson hafi ávallt veriđ eins glađur yfir niđurstöđum úr DNA rađgreiningum og hann er nú orđiđ.

Eitt sinn gerđi hann út á tilgátur Vilhjálms Stefánssonar landkönnuđar og ćtlađi sér ađ sanna ţćr međ DNA greiningum.  Fékk hann til ţess fúlgur úr opinberum sjóđum og notađi óspart af sínum akademíska tíma í máliđ - sem var ekkert annađ en della runnin undan grillufangaratilgátum Vilhjálms Stefánssonar og dansks samtímamanns hans.

Vilhjálmur Stefánsson greindi um 1922 frá inúítum međ ljóst hár á međal inúíta Virginíu-eyju nyrst í Kanada. Lítiđ var um sönnunargögn. Vilhjálmur ljósmyndađi ekki alltaf til ađ fćra uppgötvunum sínum fyllilegar sannanir. Vilhjálmur taldi ţessi einkenni inúítanna ljósu vćru til komin vegna blöndunar viđ Evrópumenn, sér í lagi viđ norrćna menn frá Grćnlandi. 

Gísli Pálsson gekk í liđ međ nemanda sínum úr félagsmannfrćđi, Agnary Helgasyni, sem farinn var ađ stunda DNA rannsóknir fyrir Íslenska Erfđagreiningu, eftir ađ hann hafđi áđur gagnrýnt deCode/ÍE harđlega. Ćtlun GP var ađ sannreyna tilátu Vilhjálms, en ćvintýri ţađ endađi međ ţví ađ inúítar á eyjunni voru úrskurđađir hreinir inúítar og óblandađir. Ţannig fór um DNA show-ferđ ţá, sem var vitaskuld skemmtun frekar en frćđi.

Ţess má svo geta, svo ađ menn haldi ekki ađ GP sé einn um ađ trúa kjaftćđi, ađ ţađ var ekki Vilhjálmur Stefánsson sem fyrstur velti fyrir sér ljóshćrđum eđa koparhćrđum inúítum (skv. skilgreiningu Vilhjálms) á slóđum. Hugmyndina fékk Vilhjálmur frá dönskum hvalfangara og ćvintýramanni sem Christian Klengenberg hét. 

Ţegar Gísli kynnti niđurstöđur rađgreiningarinnar á inúítunum, var ekkert minnst á upphaflegan tilgang međ rannsókninni. En ţegar upp var stađiđ og engin gen Grćnlendinga fundust í fólki á Virginíu-eyju, hélt GP ţví fram ađ Vilhjálmur hefđi vćntanlega búiđ til söguna til ađ ná í styrki.

Fyrrverandi nemandi Gísla, Agnar Helgason hjá ÍE, lét ţađ hins vegar flakka á blađamannafundi ţegar niđurstöđurnar voru kynntar, ađ áframhaldandi samanburđarrannsóknir á inúítum á Grćnlandi og Virginíu-eyju "could reveal a new chapters in the history of humanity". - Ekki meira né minna. 

Hinn merka kafla í sögu mannkyns, sem bođađur var, hef ég ţó enn ekki séđ.

Er ekki löngu kominn tími fyrir Agnar ađ segja okkur frá ţessum frábćru niđurstöđum sem hann vćnti áriđ 2003, eđa var ţetta kannski bara beita fyrir umsókn sem hann hafđi í bígerđ til ađ hala nokkrum milljónum inn međ?

Ég bíđ enn, ţví ţetta verđur ađ útskýra betur …


Uppruni forfeđra Hans Jónatans

Samkvćmt nýlegri grein í hinu virta tímariti Nature eftir hóp erfđafrćđinga ţmt starfsmenn Íslenskrar Erfđagreiningar, sem rannsakađ hafa afrískan uppruna afkomenda Hans Jónatans, međ ţví ađ rađgreina íslenska afkomendur hans, er ţví slegiđ föstu ađ ţeir séu upprunnir í Benin, Nígeríu eđa Kamerún. 

Reyndar kemur sá fjölţćtti uppruni örlítiđ á óvart, ţví nokkuđ vel var vitađ, hvađan Danir sóttu ţrćla sína, sem ţeir fluttu til Vesturindíu. Ţađ vill svo til ađ allar ţrćlasölustöđvar Dana eru ţekktar og ţaulrannsakađar. Allar voru verslunarstöđvar og ţrćlamiđstöđvar Dana í núverandi Ghana. Bćrinn Kumais í Norđurhluta Ghana var hins vegar miđstöđ ţrćlaverslunarinnar. Ashanti-fólkiđ sem ţar réđi ríkum hneppti nágranna sína í ánauđ, stundum í samfloti viđ arabíska ţrćlasala. Frá Kumais voru ţrćlar seldir til verslunarstöđva viđ ströndina. En ekki voru ţrćlar á mörkuđum í Ghana sóttir til Benin, Nígeríu eđa Kamerún.

afkomendur Hans Jónatans

Afkomendur Hans Jónatans. Myndin fengin ađ láni á Ćttarvef Hans Jónatans.

Ađ uppruni áa Hans Jónatans sé nú heimfćrđur upp á önnur landssvćđi fjarri Ghana, sem sum eru í ţúsunda kílómetra fjarlćgđ frá Ghana, sýnir nokkuđ vel ađ DNA-rannsóknir eru enn á unglingabólustiginu, ţar sem getgátur ráđa ferđinni. Ţađ brennur einnig viđ ađ ţeir sem stunda ţessa etnogenetísku rannsóknir međ DNA nútímamanna, skauti hratt yfir sagnfrćđilegar stađreyndir og almenna vitneskju. 

Ţar ađ auki upplýsir greinin í Nature, ađ engir Afríkumenn eđa afkomendur ţeirra hafi skilađ sér inn í erfđamengi Íslendinga fyrir komu Hans Jónatans og telur hópurinn ţađ sömuleiđis víst ađ afrískt genamengi ţeirra 182 einstaklinga sem deCode hefur greint, og sem sem fćddir voru 1880-1930 og sem komnir eru af Hans Jónatan eigi ekkert skylt viđ ţá 320 einstaklinga sem deCode hefur gert rađgreiningar á, sem fćddir eru eftir 1930 og eru einnig međ "afrískar" genotýpur. Síđari hópurinn er vćntanlega helst kominn út af fólki sem eru afkomendur fólks frá Norđur-Afríku, bandarískra hermanna og hugsanlega einhverra sem ekki hafa hugmynd um "afrískan" uppruna sinn fyrr en ţeir fá ađ vita ađ haplotýpa (setröđ eđa einlitna arfgerđ) ţeirra sé óvenjuleg fyrir Íslendinga. Ţetta síđastnefnda er vissulega áhugavert, en kemur ekki á óvart.

Ađeins ein grafskeiđ

1_grafskei.jpg

Nú er ekki annađ ađ gera en ađ bíđa ţolinmóđur eftir ţví ađ GP og Kirsten Pflomm grafi upp tvígrafin bein Hans Burch Grams í Brooklyn. Ţangađ til fć ég mér rólegur marga kaffibolla, sem viđ getum líka ţakkađ henni Afríku líkt og ágćtt genamengi Hans Jónatans. Ég ţakka tryggum áhangendum Fornleifs fyrir lesturinn ađ sinni, ef einhver hefur náđ alla leiđ hingađ. Ţađ er í sjálfu sér afrek. Kannski ćtti mađur ađ rađgreina slíkt afreksfólk.

Ritstjórn Fornleifs gefur ávallt bókum sem rýnt er í stafrćnar grafskeiđar. Ég er hrćddur um ađ ađeins ein slitin grafskeiđ sé viđ hćfi fyrir bókina Hans Jónatan, Mađurinn sem stal sjálfum sér. Grafskeiđ ţá verđur örugglega ekki hćgt ađ nota til ađ grafa upp Hans Burch Gram.

* Viđbót 25.1.2019: Ritdóm prófessors Ulrik Langens á bók GP í Weekendavisen,7. apríl 2017, er hćgt ađ sjá hér


Stundum nćgir ekki einu sinni íslenskan ...

Christian X bog

Sĺ pĺ dansk: Nogle gange rćkker det ikke engang pĺ islandsk. Det er akkurat tilfćldet nĺr man skal evaluere publikationen:

Christian X og Island: Christian X´s optegnelser vedrřrende Island 1912-1932, af Knud J.V. Jespersen. Syddansk Universitetsforlag, 2018 (1,4 kg.)

Christian X´s barnebarn overrakte denne bog til Islands prćsident i slutningen af 2018. Prćsidenten, Guđni Th. Jóhannesson, er historiker, sĺ jeg gĺr ud fra at han har lćst bogen med stor interesse.

Tidsrammen for vćrket er 1912-1932, og kilden er hans majestćts dagbřger vedr. Island. Det fřrste jeg bed mćrke i, fřr jeg křbte bogen, var Forsidebilledet som er taget under kongens besřg i Island i 1936. Man beskriver ikke 1936-besřget i bogen. Man kan i den sammenhćng undre sig over, at man har valgt at stoppe beretningen i 1932. Hvorfor ikke rejsen i 1936? Sandsynligvis ville det have gjort beretningen mere interessant. Men mĺske er regentens dagbog fra 1936/Island ikke sĺ velskrevet at den egner sig til udgivelse. Den kan ogsĺ vćre gĺet tabt, men i sĺ fald burde det meddeles lćseren.

Hans Majestćt Christian X var ĺbenlyst ikke en mand af detaljen. Da han skrev islandske personnavne i sine dagbřger, anstrengte han sig ikke ved at skrive sine islandske undersĺtter navne korrekt. Sĺledes ser vi gennem hele dagbogen forvanskninger af navne:

Hřjskoleforstander Wilhjelmsson, som var Halldór Vilhjálmsson forstander for Landbrugshřjskolen pĺ Hvanneyri,
Signeszon Olafsson, er uden tvivl Sigurjón A. Ólafsson
Gurun Lausdottir, som hed rigtigt Guđrún Lárusdóttir
Peter Olthus, var antageligt Pétur Ottesen.
Esberngur Friđjónsson, som i virkeligheden hed Erlingur Friđjónsson
Haldur Gudmundsson  var Haraldur Guđmundsson.
Museumsinspektřr Thorvaldsson var naturligvis rigsantikvar Matthías Ţórđarsson, som var brćndende royalist.

Mĺske skyldes dette at Kongen var dĺrlig til at lćse signerede underskrifter. Men historikeren som publicerer uddrag af hans dagbřger om Island kunne i det mindste have umaget sig ved at finde ud af, hvilke personer kongen skriver om. En anden mulighed er dog, at historikeren ikke har kunnet lćse kongens skrift, som dog ikke var nogen kragetćer.  

Ligeledes stĺr det soleklart, at historikeren bag udgivelse ikke umager sig ved at undersřge den nyeste forskning inden for politikken i Island i perioden; Hverken den danske eller den islandske. Derfor fremstĺr kongens betragtninger ofte som meget naive kommentarer om noget som kongen tilsyneladende ikke havde den mindste indsigt i, og mĺske endnu mindre interesse for.  Forklaringer havde i flere tilfćlde vćret pĺ sin plads. Ja, sĺdan virker det nu, med al respekt for regenten og forlaget som besluttede at udgive bogen.

Et eksempel pĺ hvorledes forskellige besřgende lagde kongen ord i mund, er kongens takling af den politiske utilfredshed i Island i 1931. Kongen nćvner museumsinspektřr Thorvaldsson (Matthías Ţórđarsson) i sin dagbog efter et besřg af bankdirektřr Sigurdsson (Magnús Sigurđsson, 1880-1947)i 1932 (side 362). Kongen, som tidligere havde ytret řnske om at Thorvaldsson/Ţórđarson skulle tage kontakt til sig personligt, ćndre nu mening og ytrede at museumsinspektřren havde blandet sig lige lovligt meget i politiske anliggender:

"Han [Sigurdsson] personligt havde ikke řnsket at blande sig den politiske Strid, men det var Museumsinspektřr Thorvaldsson som havde taget Initiativet, om end han selv havde fraraadet det; men hvad forstĺ en Mand sig paa Politik, naar hans gerning ligger blandt Oldtidssager". 

Ţórđarson, som tidligere havde vćret parlamentariker, kendte dog mere til forretningsgangen en kongen og henvendte sig med sine forslag pĺ en helt korrekt mĺde. Sagen kom reelt set ikke kongen ved, og fordrede kun hans underskrift/godkendelse i sidste ende. Kongen kendte tilsyneladende ikke indholdet i den Forbundslov han underskrev i 1918. Hvis Christian X havde leget den samme leg i Danmark, havde der nok vanket en politisk krise. Dette var blot en del af kongens tydelige interesselřshed og dĺrlige kendskab til islandske anliggender.

Denne Kongens manglende interesse stĺr i skćrende kontrast med de rygter der verserede om kongens vrede og harme da Island endelig lřsrev sig fra Danmark i 1944, midt under besćttelsen af Danmark.

Bifaldt kongen udvisningen af et barn, eller en farlig kommunist?

Af og til finder man i bogen godbidder som er interessante. Men de sćttes ikke i et relevant sammenhćng for lćseren af historikeren. Pĺ side 237 kan man for eksempel lćse, hvorledes Christian X beskrev et mřde som han havde med minister Jón Magnússon:

Ministeren udtalte, at dette bolsjevistiske Tillřb til Opsćtsighed, der havde udsat hans egen Afrejse, nu var bilagt takket vćre Hr. Tulinin [Tulinius] og Fřreren for Kontrolskibet "Thor" [Ţór], en som dansk Sřlřjtnat uddannet Islćnder. Jeg indflettede, man burde fastansćtte ham som Politiinspektřr, saafremt han ikke havde vćret Skibsfřrer. - Ministeren udtalte, at man havde tćnkt paa en saadan Ansćttelse, sćrlig fordi "Thors" Inspektionstjeneste var bekostelig.

"De bolsjevistiske Tillřb til Opsćtsighed", som kongen skriver om, var uroligheder som skyldtes utilfredshed med at en ung jřdisk dreng, Nathan Friedman, ikke fik lov til at gĺ i land i Island, for at forenes med den islandske familie som havde adopteret ham. Myndighederne pĺstod at han havde en sjćlden řjensygdom, som senere blev hurtigt behandlet pĺ et hospital i Křbenhavn. Friedman boede senere i sit liv i Frankrig, hvor han dřde af sygdom i 1938. Axel V. Tulinius var formand for Reykjavíks Skydeforening (Skotfélag Reykjavíkur), samt spejderhřvding. Han og fćllerne i skydeforeningen kom de fĺ politibetjente Reykjavík til undsćtning da de forsřgte at udvise den syge, jřdiske dreng. Det havde vćret řnskeligt, at Jespersen havde forsřgt at dykke lidt ned i hvad sagen handlede om. En dansk lćser fĺr ingen ting ud af denne beskrivelse pĺ side 237.

Min morfar, Vilhelm Kristinsson (f. 1903), var en fattig Reykjavík-dreng som voksede op i den usle del af Reykjavík. Han var hele sit liv inkarneret socialdemokrat og socialdemokraterne var samtidig Islands mest rendyrkede royalister. Jeg tror min morfar fik mere ud af Christian X´s besřg tidligere i 1921 end kongen selv. Min morfar viste redskabsgymnastik for kongen og for det fik han en medalje overrakt af selve kongen (se fotoet herunder).

1921_konungssyningin_2_1254174.jpg

NaKongen fik derimod selv ikke meget ud af besřget. Kongens dagbogsskriverier fra Island i 1921 er minimale. Det hans skriver om sin visit i Island i 1921 viser en endelřs mangel af interesse for sine undersĺtter.

Spřrgsmĺlet er: Hvorfor skal man fejre det 100 ĺr senere i en mursten af bog som helt savner refleksioner?

Denne forfatters morfar deltog ogsĺ i forsvaret af den jřdiske Nathan Friedman, som en socialistisk leder i Reykjavík řnskede at adoptere. Men da "Tulinin" kom og truede med sin gevćrbande fra det bedre borgerskab i Reykjavík, flygtede morfar med mange andre deltagere i beskyttelsen af Friedman.

Skydeforeningen blev derimod rost af Christian X. De skide bolsjevikker blev slĺet ned med magt og den jřdiske dreng fik ikke asyl i Island. Det behagede tilsyneladende kongen som meget senere skrev at han ville gĺ med jřdestjerne i Křbenhavns gader. Christian X har dog nćppe vidst at drengen var jřde, og mĺske ikke engang hvad sagen helt nřjagtigt drejede sig om. Men de bolsjevistiske banditter var ikke kongens kop the. Kongen og embedsmands-vćrket omkring ham hjalp heller ikke de statslřse jřder i Danmark, som selv kontaktede ham for at fĺ hjćlp (Se Vilhjálmsson 2005, Medaljens Bagside, Křbenhavn: Forlaget Vandkunsten).

Var to mćnd i gang med det samme arbejde?

For nogle ĺr siden oplyste en islandsk journalist, Borgţór Kjćrnested, at han havde fĺet tildelt aktadgang til kongens dagbřger og varslede en bog baseret pĺ dem. I november 2015 holdt Kjćrnested f.eks. et oplćg om sin bogplan i Nordens Hus i Reykjavík. Det var derfor med stor undren at jeg lćste de fřrste nyheder om Knud J.V. Jespersens bog, da dronning Margrethe II overrakte den til Islands prćsident. Forklaringen kan vćre sygdom eller at man ikke magtede opgaven og derfor har Jespersen mĺske viderefřrt arbejdet efter Kjćrnested. Men det fremgĺr ikke af vćrket. Den islandske journalist havde derimod oplyst at han havde mřdt Jespersen pĺ en konference i Finland og at han efterfřlgende havde fĺet adgang til kongens dagbřger med Jespersens mellemkomst.

En sĺdan let adgang til Kongehusets nyere privatarkiver havde man dog aldrig set fřr. Nćrvćrende forfatter fik i sin tid afslag pĺ adgang til Christian X´s dagbřger fra 2. Verdenskrig. Lidt senere fik en dansk historiker adgangen. For at kompensere for sin "fejl", gav Rigsarkivet mig adgang til andet vigtig materiale som dog ikke vedkommer Christian X, og som jeg ikke havde bedt om. Lad os ikke dvćle ved fadćser og rĺddenskab i det danske arkivvćsens andedam. Det er et emne til flere binds vćrk og kommer den sidste islandske regent overhovedet ikke ved.

Bogen om Christian X og Island er rent ud sagt 1,4 kg. af den ringeste betydning, sĺvel for historikere som menigmand. Kongen styrede naturligvis ikke slagets gang i Island - og han forstod den heller ikke helt. 

Bogdesigneren břr dog tildeles lidt ros. Rent fysisk er bogen ikke vćrst; En fysisk nydelig bog om en konge som ikke rigtig gad Island - tilrettelagt af en historiker som denne gang ikke rigtig magtede sit hĺndvćrk.


Sagnfrćđileg perla komin úr skel fyrir Vestan

Erlendur Landshornalydur

Ritdómur:

Vestur á Súđavík býr tiltölulega ungur mađur sem lengi hefur helgađ sig sögu útlendinga og ţeirra sem ekki voru velkomnir á Íslandi. Ţetta er Snorri G. Bergsson sagnfrćđingur. Bók hans Erlendur Landshornalýđur? er nýkomin í bókaverslanir og kjörbúđir. Međ ţessu góđa og breiđa verki hefur Snorri gefiđ íslensku ţjóđinni perlu og nýtt grundvallarverk, sem ćtti ađ vera skyldulesning í menntaskólum.

Íslendingar eru ađ mínu viti enn upp til hópa útlendingahatarar eđa haldnir óţoli eđa öfund gagnvart útlendu fólki, jafnvel ţeir sem bjóđa til landsins ferđamönnum í ţúsunda tali. Útlistingar og yfirlit yfir skođanir Íslendinga á útlendingum á 18. og 19. öld er ţví kćrkominn fengur til ađ skilja ţessa bölvuđu áráttu margra á Íslandi, ađ kenna útlendingum um allt illt og líta á tilflutt fólk sem 2. flokks fólk.

Ég er enn ađ lesa bók Snorra, og mjög margt nýtt sem kemur á óvart og annađ vissi ég, enda vitnar Snorri óspart í mig og mín frćđi. Nú er gott ađ fá ţessa sögu í bók. Viđ erum mörg sem lengi höfum beđiđ eftir ţessum opus Snorra um gyđinga og útlendinga. Viđ vitum ađ hann hefur unniđ ađ ţessu lengi og ţađ ber bókin vott um. Hún er vel skrifuđ, yfirveguđ og lćsileg.

Fyrir utan ţađ sem ljóst var, ađ Hermann Jónasson vćri andstyggilegur gyđingahatari og ađ slíkar kenndir hafi fylgt flokknum hans lengi, tel ég nú víst ađ Snorri hafi séđ ljósiđ og viti nú ađ slíkar kenndir voru einnig ađ finna međal annarra flokka, t.d. međal sjálfstćđismanna og krata. Snorri gefur dćmi um útlendingahatur Vilmundar Jónssonar landlćknis. Ţađ kemur mér ekki á óvart. Ég á afrit af skjali sem ég rakst á hér í Kaupmannahöfn, frá Vilmundi, ţar sem hann skrifar til danskra yfirvalda um hćtturnar sem stafa af ţví ef kaţólskir menn, erlendir, fái ađ reisa spítala á Íslandi.

Ţar sem bók Snorra nćr ţví miđur ađeins til 1940, fá lesendur ekki upplýsingar um gyđingahatur sem gerjađi á Íslandi eftir síđara stríđ og sem framleitt var og dreift af flokksbundnum krata og ţingmanni um tíma, Jónasi Guđmundssyni (sjá t.d. hér).

Annađ markvert í bókinni, og ţar er margt, er ađ Snorri gefur sterklega í skyn ađ höfuđskáld ţjóđarinnar og nóbelsverđlaunahafi, Halldór Laxness hafa veriđ gyđingahatari og hefur fundiđ texta ţar sem hann talar af óvirđingu um fórnarlömb nasista og jafnađi gyđingaofsóknum viđ hundahatur.  Af hverju voru Hannes (sem ég finn ţví miđur ekki í nafnaskrá bókar Snorra) og Halldór ekki međ ţađ í bókum sínum? Halldór skrifađi í Parísarbréfi sínu í Ţjóđviljanum áriđ, ţ. 31. október 1948:

Morđíngi Evrópu dró ţessa umkomulausu flóttamenn sína hér uppi voriđ 1940 [viđ hernám Frakklands]. Ég atti nokkra kunningja í hópi ţeirra. Ţeir voru pólskir. Mér er sagt ađ ţeir hafi veriđ drepnir. Ţeir hafa sjálfsagt veriđ fluttir austur til fángabúđanna í Ásvits (Oswiekim, Auschwitz) ţar sem Hitler lét myrđa fimm milljónir kommúnista og grunađra kommúnista á árunum 1940-1945, jú og auđvitađ „gyđínga“.

Ég tel ađ greining Snorra á ţessum ósóma í Laxness sé fullkomlega hárrétt. Ég er ţakklátur Snorra fyrir ađ hafa ţorađ ađ minnast á ţetta, en ég tel ađ afgreiđsla Laxness á veru sinni í Berlín 1936 hafi einnig sýnt hugarfar hans í garđ gyđinga, fólks sem hann kynntist ekki neitt. Ég skrifađi um ţćr, m.a. hér og fékk Hannes Hólmsteinn ţađ m.a. ađ láni í ađra bók sína um Laxness. 

output_Bnlww8

Ţessa myndin af Laxness (án mottu og kollu) er ađ finna í bók Snorra. Eftir ađ hafa lesiđ kaflann um skođanir hans á gyđingum gat ég ekki stađist mátiđ og brugđiđ á leik. Svipur er óneitanlega međ ţeim arísku frćndum, Hjalta litla og Dóra. Enda var Laxi velkominn til Berlínar áriđ 1936.


Nú er spurningin til allra ţeirra sem ţekkja og unna Laxness, og sumir meira en ađrir. Hverjir voru ţessi pólsku vinir hans? Hann átti líka ađ eigin sögn gyđingavini sem sköffuđu honum miđa á nasísku ólympíuleikana í Berlín? Er ekki kominn tími til ţess ađ gera sér grein fyrir ţví, ađ ţó Laxness hafi veriđ mikiđ skáld og hafi fengiđ merk verđlaun, ađ hann líka á stundum ţađ sem siđmenntađar angló-saxískar ţjóđir kalla "full of shit" - en fyrst og fremst var hann afsprengi ţjóđfélags ţar sem hrćđslan viđ útlendinga var gífurleg. Slíkt gerist oft í fámennum ţjóđfélögum og á einangruđum eyjum.

Mig langar ađ setja spurningarmerki viđ eina greiningu Snorra á Vilhjálmi Finsen ritstjóra Morgunblađsins. Í frásögn sinni af Ţjóđverjanum Obenhaupt sem Finsen taldi vera gyđing en var ţađ ekki (sjá hér), ályktar Snorri ađ Vilhjálmur hafi lítiđ ţótt til gyđinga koma. Ţađ held ég ađ sé röng greining, ţví er Ţjóđverjar höfđu hrakiđ Finsen, sem starfađi í danska sendiráđinu í Osló, til Stokkhólms áriđ 1940, var hann beđinn um ađ hjálpa gyđingum í Noregi vegna góđra tengsla viđ stjórnmálamenn og áhrifafólk í Noregi. Eftir stríđ hlaut hann bćđi heiđurspening sćnska Rauđa Krossins og Sct. Ólafsorđuna  fyrir framgang sinn viđ ađ hjálpa flóttamönnum frá Noregi í Svíţjóđ. Margir ţeirra voru einmitt gyđingar.

Fjöldi gyđinga sótti um landvist á Íslandi en var hafnađ skriflega

Snorri Bergsson birtir í bók sinni margar góđar upplýsingar úr íslenskum skjalasöfnum um gyđinga sem reynda ađ komast til Ísland međ ţví ađ hafa samband bréfleiđis viđ íslensk yfirvöld. Fćst ţessa fólk komst til Íslands. En einstaklingarnir voru miklu fleiri eins og kemur fram á bls. 187 og 252, ţví enn meiri fjöldi skrifađi til Sendiráđs Dana í Berlín og rćđismanna. Dönsk yfirvöld höfđu samband viđ sendiráđiđ í Kaupmannahöfn sem varđ ađ vísa öllum beiđnum frá gyđingum frá vegna stefnu Hermanns Jónassonar og félaga á Íslandi. Menn reyndu alla möguleika. Flestir ţeir sem skrifuđu og leituđu ásjár íslenska yfirvalda enduđu líf sitt í útrýmingarbúđum nasista.

Í ţessu samhengi ber ađ hafa í huga, ađ ţađ virđist ekki hafa hjálpađ mönnum á Íslandi ađ afneita trú sínum eđa uppruna. Ţegar Edelstein hjónin komu til Íslands voru ţau búin ađ taka kaţólska trú. Charlotte Edelstein bar t.d. kross á passamynd sinni. Ţau lentu í mikilli baráttu viđ öfl Hermanns Jónassonar. Fjölskylda Róberts Abrahams (Ottóssonar) hafđi tekiđ kristna trú ţegar á 19. öld og lagđi hann mikiđ kapp á ađ koma dönskum yfirvöldum í skilning um ţađ áđur en hann fékk vinnu á Íslandi. Allt kom fyrir ekkert, hann fékk ekki ađ dvelja í Danmörku til frambúđar, ţví yfirvöld í Danmörku og á Íslandi fylgdu og virtu Nürnberg-lög nasista. Hann var ávallt stimplađur sem gyđingur á Íslandi. Trúskipti gyđinga í gettóum sem nasistar lokuđu ţá í hjálpuđu einnig afar fáum. Gyđingahatriđ hafđi fengiđ "líffrćđilegan" vinkil ţar sem trúin skipti engu heldur "blóđiđ".

Bókin Erlendur Landshornalýđur? ćtti eins og áđur segir ađ vera skyldulesning í lćrđum skólum. Hún gćti jafnvel orđiđ gagnlegt lyf gegn útlendingahatri sem enn geisar á Íslandi. Bókin vćri einnig holl lesning ţeim sem telja sig forsvarsmenn flóttamanna á Íslandi í dag, sem einn daginn vađa í tárum yfir međferđ ţeirra, en eru í óhemju fávisku sinni međ sótsvart gyđingahatur daginn eftir. Gyđingar eru sem betur fer ekki ađalefni bókar Snorra og ţví engin ástćđa til ađ skýra Súđavík núverandi bústađ Snorra á Júđavík. Argh, ţessi var lélegur.

Eitt ađ lokum sem betur hefđi mátt fara, en sem ekki getur skrifast á höfundinn. Pappírinn sem bókin er prentađur á er algjör sparnađarpappír og er ţađ leitt. Svo eru 14 síđur aftast í bókinni sem eru alveg tómar og óskrifađar. Grunar mig ađ ţar hafi Snorri laumađ inn stefnuskrá  Samfylkingarinnar eđa "samfóista" sem er helsta "aversjón" Snorra svona dags daglega ţarna fyrir vestan ţar sem hann býr undir öllum snjónum. 

En fariđ nú ađ kaupa jólagjafirnar og muniđ ađ taka Erlendan Landshornalýđ međ. Bókin er t.d. tilvalin handa fúlum frćndum eđa frćnkum sem hafa útlendinga á hornum sér. Ekkert spurningamerki.

Erlendur Landshornalýđur? Flóttamenn og framandi útlendingar á Íslandi, 1853-1940. Almenna Bókafélagiđ 2017, ISBN 978-9935-486-28-8

Bókin fćr 6 grafskeiđar og hér er ekki hćgt ađ fá fleiri:

6_grafskei_ar_1180436_1260958


Bláklćdd kona en fáklćdd

blaklaedd_og_faklaedd.jpg

Ritdómur


Nýlega fékk ég í hendur sýningarritiđ Bláklćdda konan - Ný rannsókn á fornu kumli (2015, 72 bls.). Bókin, sem er "tvítyngd", íslensk/ensk, tengist sýningu á Ţjóminjasafni Íslands endurrannsóknum á leifum úr kumli konu sem fannst á Litlu-Ketilsstöđum í Hjaltastađaţinghá áriđ 1938. Bókin kom út meira en tveimur mánuđum eftir ađ sýningin var opnuđ. Ég hef ekki haft tök á ađ sjá sýninguna, en nú hef ég lesiđ Bláklćddu Konuna.

Í dag, 29.8.2015, er málţing um rannsóknina á Ţjóđminjasafni Íslands. Ţetta er innlegg mitt til ţess. Fariđ og spyrjiđ frćđimennina úr spjörunum bláu, en lesiđ fyrst ţetta ţótt langt sé:

Embćttismenn og frćđilegir ráđgjafar

Bókin hefst á heldur hástemmdum inngangsorđum embćttismanns, Margrétar Hallgrímsdóttur sagnfrćđings og ţjóđminjavarđar. Ţví miđur tel ég samlíkingar ţjóđminjavarđar á ţessu kumli og rannsóknum á ţví viđ leifar "mýrarmannanna" Grauballe- og Tollundmannanna í Danmörku algjörlega út í hött. Margrét Hallgrímsdóttir líkir einnig leifum konunnar frá Ketilsstöđum viđ rannsóknir á Ötzi, "Ísmanninum" sem fannst í ítölsku ölpunum áriđ 1991. Ţađ er víst orđum of aukiđ, ţví miđađ viđ allar ţćr rannsóknir sem menn hafa gert á Ötzi eđa mýrarlíkum í Danmörku, ţá eru rannsóknir á kjálka og andlitsholdi konunnar frá Litlu-Ketilsstöđum afar viđvaningslegar og óábyggilegar.

Miđađ viđ yfirlýsingar Ţjóđminjavarđar í blöđum fyrr í ár, ţar sem bláa konan var dregin inn í umrćđuna um 100 ára afmćli kosningarréttar kvenna á Íslandi (sjá hér), ţá ţykja mér niđurstöđurnar mjög rýrar og vel ţví ađ uppnefna blessađa konuna í kumlinu fáklćddu konuna, vegna ţess hve lítt bitastćđar niđurstöđurnar eru.

Eftir hátíđleika embćttiskonunnar kemur átorítetiđ í gervi Steinunn Kristjánsdóttir, sem Fornleifur skrifađi um í nýjustu grein sinni. Steinunn, sem er "frćđilegur ráđgjafi" viđ gerđ bókarinnar (skv. upplýsingu á bókarkápu) er međ stuttan inngang. Ekkert kemur frćđilega áhugavert fram í honum frekar en í kafla Söndru Sifjar Einarsdóttur sem tekur viđ keflinu og lýsir fundarsögu kumlsins. Ţó dáist ég ađ kafla Söndru um kyngreiningu út frá gripum. Ţar finn ég ţessa setningu sem mér finnst betri á ensku en á íslensku:

"Western ideas about two sexes- male and female - have often determined the interpretation of gender and gender identity in graves, where only the grave goods were taken into account:" 

Íslenska gerđin er öđruvísi og hefur orđiđ vestrćnar (Western) ađ einhverjum ástćđum veriđ fjarlćgt:

"Hugmyndir um tvö kyn, karlkyn og kvenkyn, hafa oft ráđiđ túlkunum á kyni og kyngervi einstaklinga ţar sem ađeins hefur veriđ stuđst viđ haugfé í gröfum ţeirra".

Vissulega féll ég karlfauskurinn í ţessa "Western idea" gryfju, sem ađeins sér tvö kyn og geng nćstum út frá ţví međ vissu ađ skálaspennurnar í kumlinu frá Ketilsstöđum hafi ekki tilheyrt karli. Ég hugsađi ekki einu sinni til ţess ađ ţarna hafđi veriđ grafinn bláklćdd LBGT-persóna (Lesbian, Bisexual, Gay, Transsexual). Eins er ég svo ómodern í hugsun, ađ ţegar ég hef velt fyrir mér miklu fjölda perla í kumlum íslenskra karla er meiri en međal annarra norrćnna karla á víkingaöld, ţá ályktađi ég ekki út frá "kveifarlegum" gripum eins og perlum, ađ karlarnir hafi veriđ bi, trans eđa gay. Ég veit ađ perlur finnast einnig í miklum mćli í gröfum samískra karla og sé meiri ástćđu til ađ tengja ţađ ţeim perlugleđi íslenskra karla.

Ég reyni ađ varast ađ líta ekki menningarheima fyrir 1000 árum síđan međ menningargleraugum míns eigin samtíma. Er ţađ greinilega komiđ úr tísku. Ţess vegna tel ég ţađ vera gott ađ hćgt sé ađ kyngreina međ öđru en perlum. En ţriđja kyniđ+ í fornleifum verđur víst seint fundiđ međ líffrćđilegum ađferđum frekar en fjölda perla - enda skiptir ţađ víst afar litlu máli, nú ţegar viđ vitum ađ einstaklingurinn í gröfinni á Litlu-Ketilsstöđum var kona. Öđru máli hefđi ţađ gegnt hefđi hún fengiđ sverđ međ sér í kumliđ. Ţá hefđu runniđ á mig tvćr grímum. En ţađ er samt fyndiđ, ađ um ţađ bil 20 árum eftir ađ kynjafrćđi fór úr tísku úti í heimi, ţá eru sumir íslenskir fornleifafrćđingar á kafi í slíku.

ketilsta_ir_skalaspennur_1268373.jpg

Klćđnađur og skart

Michčle Hayeur Smith ritar mjög mikilvćgan kafla um klćđnađ, skartgripi og textíla. Ţar er lopinn ţví miđur teygđur meira en ástćđa er til. Hvađ varđar kopargripi, tvćr skálanćlur og ţríblađa nćlu, sem fundust í kumlinu, er ljóst, ađ viđtekin, gerđarfrćđileg aldursgreining ţeirra kemur ekki heim og saman viđ geislakolsgreiningar (AMS-greininga) á efniviđi úr kumlinu (sjá neđar). Brjóstnćlurnar eru af gerđ sem mismunandi sérfrćđingar hafa međ góđri vissu og miklum samanburđargreiningum aldursgreint til 10. aldar og frekast til miđbiks aldarinnar og síđari hluta hennar. 

Ţótt kaflinn eigi ađ sögn líka ađ fjalla um perlur er eftirfarandi setning allt og sumt sem um ţćr er ritađ, en aftar í bókinni er  yfirlit yfir haugfé, ţar sem ţćr eru einnig nefndar á ţennan hátt: 

"Ţá gćti konan frá Ketilsstöđum hafa átt ćttir ađ rekja til meginlands Evrópu. Hún bar reyndar perlufesti [Aths. Fornleifs: sem hér fyrrum var kallađ sörvi af Kristjáni Eldjárn] sem hefur hangiđ á milli brjóstnćlanna tveggja, og sumar benda til tengsla viđ sunnanvert Miđjarđarhafssvćđiđ."

Mér til mikillar furđu er ţessi setning öđruvísi á enskunni:

"The woman from Ketilsstađir may have had a family connection with continental Europe. She was actually adorned with beads that would have hung between her two brooches and some of these beads also suggest possible exchange with the southern Mediterranean".

Ţessar upplýsingar mismunandi. Af hverju? Svör óskast.

Á blađsíđu 65 er svo endurtekin upplýsingin um ađ perlurnar séu frá Suđur-Evrópu og ţví er meira ađ segja haldiđ fram ađ ađrar séu jafnvel enn lengra ađ komnar og sagt er ađ " aldursgreining perlnanna bendir til ađ ţćr séu frá 10. öld. Vitnađ er í mastersritgerđ viđ HÍ frá 2005 eftir Elínu Ósk Hreiđarsdóttur, sem ber heitiđ Íslenskar perlur frá Víkingaöld. Ţar kárnar gamaniđ fyrir mig, ţví sú ritgerđ er ekki ađgengileg á netinu eins og margar MA ritgerđir í fornleifafrćđi á Íslandi. Rökin sem vitnađ er í er ekki hćgt ađ sjá. Ţađ eru ekki góđ vísindi.

perlur_ketilssta_ir_1268393.jpg

Mynd úr bókinni. Stóra perlan svarta, er úr tálgukoli (gagati, sem á ensku kallast jet). Hún er mjög líklega komin frá Bretlandseyjum. Á myndinni sést ekki stór perla úr rafi sem fannst í kumlinu. Hinar perlurnar eru úr gleri. Sumar perlurnar voru gerđar á Norđurlöndum/Norđur-Evrópu, en t.d. litla grćna perlan og málmlituđu perlurnar (svk. "segmented metal foiled glass beads") eru ćttađar frá botni Miđjarđarhafs.

Ţetta er auđvitađ meinloka. Ég hef boriđ perlurnar undir fremsta sérfrćđing Dana í perlum á víkingaöld, Claus Feveile, og hann telur ekki ađ perlurnar gefi ástćđu til ađ tengja ţćr uppruna ţeirra sem báru ţćr, ţó viđ vitum vel ađ málţynnuperlurnar og grćnu perlurnar í sörvinu séu komnar - já, í milljarđatali-  frá Miđausturlöndum, og hafa ţađan borist allt austur til Indónesíu, suđur til Madagaskar og norđur til Íslands, og ef ég sá rétt um daginn, alla leiđ til Ameríku. Ţćr geta veriđ miklu eldri en frá 10. öld en hafa veriđ í umferđ lengi, áđur en ţćr bárust til Íslands. Ţađ hefur ekkert međ uppruna fólks á Íslandi ađ gera hvort perlurnar eru frá "Suđur-Evrópu" eđa "lengra ađ komnar", en ţađ skilur Michčle Hayeur Smith greinilega ekki. Perlur voru ein algengasta verslunarvaran á Járnöld og Víkingaöld! Í stađ ţess ađ vitna í MA ritgerđ á íslensku, hefđi hún átt ađ ţekkja grundvallarverk Johans Callmers frá 1977 um glerperlur og greinar Claus Feveiles og annarra um perlur í Danmörku. Höfundur kaflans um klćđnađ og skreyti hefur greinilega ekki grundvallarţekkingu á ţví sem hún ritar um.

Ég hafđi einnig samband viđ Elínu Ósk Hreiđarsdóttur til ţess ađ sjá, hvort ţetta rugl var frá henni komiđ. Svo er ekki. Haft hafđi veriđ samband viđ hana út af sýningunni og beđiđ um leyfi til ađ vitna í mastersritgerđ hennar og hún hins vegar beđin um álit á einhverju atriđum ţessu viđkomandi. Ţađ voru mismunandi ađilar frá Ţjóđminjasafni sem höfđu samband viđ hana oftar en einu sinni. Bauđst hún til ţess ađ kíkja aftur á ţćr upplýsingar sem hún hafđi undir höndum um perlurnar eđa kíkja lauslega á perlurnar aftur og taka saman eitthvađ um efniđ fyrir sýningu/bók, en ţađ var ekki áhugi á slíku. Henni var heldur ekki bođiđ ađ lesa ţađ sem endađi í sýningu eđa bók um perlurnar og henni ekki send bókin. Ţađ eru eru einfaldlega óásćttanleg vinnubrögđ og Ţjóđminjaverđi og safni henni til lítillar frćgđar!

Ţrátt fyrir allt ţetta spin í ţessum kafla bókarinnar um klćđnađ konunnar. Ţađ leikur enginn vafi á ţví, ađ konan hafi veriđ bláklćdd og upplýst er ađ ţađ hafi einnig veriđ liturinn á vefnađi sem hefur fundist í 65% kumla kvenna á Íslandi. Ţví miđur er ekki upplýst, hvort ţađ sé í kumlum ţar sem fundist hafa vefnađarleifar, eđa 65% allra kumla. Litarefniđ er úr plöntu sem kallast Litunarklukka (Isatis tinctoria)

Aldurinn

Aldursgreininguna á kumlinu kynnir eiginmađur Michčle Heyeur Smith, Kevin Smith. Kevin er drengur góđur sem er íslenskum fornleifafrćđingum vel kunnur. Ungur ađ árum lagđi prófessor einn í New York, Thomas H. McGovern hann í einelti, ţar sem McGovern taldi ekki Ísland vera big enough for both of them. Ţađ er önnur saga og ljótari, sem bráđlega verđur sögđ.

Strax ţegar ég sé ađ greiningarnar hafa veriđ gerđar hjá Beta-laboratories, fer mađur ađ efast. Ţetta er fyrirtćki sem selur greiningar og fóru löngum ekki allt of góđar sögur af ţví. En ţar sem bćđi eru gerđar δ13C mćlingar og ađrar nauđsynlegar leiđréttingar fyrir viđskiptavinina Beta í dag og ađ ţetta er AMS greining, ţá hljóta ađ vera ađrir og betri tímar. Ţađ er ţó ljóst, ađ Kevin Smith fremur ţađ sem ég kalla elastic statistics (teygjutölfrćđi). Ţađ er ekkert viđ greiningarnar ţrjár sem  ég hef einnig rennt í gegnum OX-forritiđ sem er hćgt ađ gerast notandi ađ á netinu, sem gefur ástćđu til ađ álykta annađ en ađ ullin sem greind hefur veriđ hafi vaxiđ á rollum sem uppi voru á 9. öld. Enn síđur ađ tönnin (kollageniđ í tönninni úr bláklćddu konunni sem greind var hafi veriđ á lífi og nýst henni fram á 10. öld, líkt og Kevin Smith vill halda fram. Ţađ er 90% rökleysa.

ketill_1.jpgketill_2.jpg

ketill_3.jpg

Samkvćmt leiđréttum og kalíbreruđum AMS greiningunum er ađeins 3,5% líkur á ţví ađ konan hafi veriđ uppi í byrjun 10. aldar líkt og Kevin Smith heldur ţó fram ađ sé líklegast ađ hafi veriđ sá tími sem hún lést á. 89% líkur eru hins vegar á ţví ađ hún hafi veriđ uppi á 9. öld, skv. AMS-greiningunum.

Međ aldursgreininguna á nćlunum í kumlinu í huga, tel ég ţó líklegast ađ vandamáliđ sé enn sem áđur óáreiđanleiki C-14 greininga á íslensku efni, sem er mikiđ vandamál fyrir íslenska fornleifafrćđi. Nćlur í kumlinu á Litlu-Ketilsstöđum , sem m.a. er hćgt ađ  aldursgreina međ samhengisgreiningum međ dagssettri arabískri mynt, annarri mynt og gripum međ ţekktan aldur er ađ mínu mati áreiđanlegri aldursgreining en ţessar ţrjár greiningar. Konan sem heygđ var á Ketilsstöđum dó ađ mínu mati á 10. öld, ţó svo ađ tölfrćđilega séu viđ mćlingu geislakols greinilega meiri líkur á ţví ađ hún hafi látist á seinni hluta 9. öld. Kevin Smith hefur ţví miđur ekki tekiđ á ţessum greinilega ósamrćmi. Konan og fötin hennar urđu til á 9. öld, ef trúa má AMS-greiningunum frá Beta-Lab, međan ađ skartgripir hennar voru í tísku á 10. öld. Ţađ er skrítiđ, ekki satt?

Líkamsmannfrćđin

Svo kemur merkilegasta grein ritlingsins, en hún er eftir Joe W. Walser hinn ţriđja, sem er međ MSc gráđu frá Durham University á Englandi norđanverđu, ţar sem ég vann veturlangt áriđ 1988-89 ađ doktorsverkefni mínu. Joe er einn ţessara manna sem leitar svara í beinunum. Út frá lengd lćrleggs ţeirrar bláu kemst hann ađ ţeirri niđurstöđu, ađ hún hafi veriđ 44-50 kg. ađ ţyngd og 147-159 ađ hćđ. Enginn mannfrćđingur ađ viti, nema ţeir sem rannsaka morđ, myndu áćtla lengd og ţyngd á ţennan hátt. Mađur verđur ađ hafa önnur bein til ađ fá rétta mynd. Hans Christian Petersen mannfrćđi- og tölfrćđiprófessor viđ Syddansk Universitet i Ođinsvéum sem áriđ 1993 mćldi bein úr kumlum og kirkjugörđum á Ţjóđminjasafni Ísland (sjá hér), valdi t.d. ekki ađ álykta nokkuđ um hćđ konunnar í kumlinu á Litlu-Ketilsstöđum út frá einum lćrlegg. Hann hefur upplýst mig, ađ ţađ sé ekki hćgt nema međ mjög mikilli óvissu. BMI (body mass index) konunnar er einfaldlega ekki hćgt ađ reikna út frá einum lćrlegg.


Strontíum var ţađ heillin

Strontíum-greining er ađal tískufyrirbćriđ í dag. Sitt sýnist hverjum og hefur t.d. Prófessor Kaare Lund Rasmussen ved Institut for.. fyrrverandi super-professor og forstöđumađur C-14 rannsóknarstofu Danska Ţjóđminjsafnsins tjáđi mér nýlega, ađ hann telji oft ekki vera tölfrćđileg rök til stuđnings ţess ađ álykta um fćđingarstađ, ţann stađ sem fólk ólst upp fyrstu 4-5 árin, og ţađan ađ síđur uppruna fólks út frá strontíum-gyldum i greiningum á tönnum eđa öđru lífrćnu efni.

strontium_trelleborg_1268376.jpg

Víkingavirkiđ Trelleborg á vestanverđu Sjálandi var rannsakađ á 5. áratug síđustu aldar. Ţar fannst m.a. kirkjugarđur frá 11. öld, ţar sem grafnir voru hermenn Haraldar blátannar, ađ ţví ađ taliđ er. Fyrir nokkrum árum réđust menn í ađ rannsaka strontíum gildi í tönnum ţeirra sem lagđir hafa veriđ til hinstu hvílu á Trelleborg. Niđurstađan var túlkuđ á ţann veg, ađ meirihluti ţeirra sem ţar lćgju hefđu veriđ erlendir málaliđar, ţví ţeir voru ekki međ sömu strontíum gildin og mćld hafa veriđ á Trelleborg. Ályktađ var, ađ ţeir hefđu t.d. komiđ frá Póllandi eđa Noregi. Prófessor Kaare Lund Rasmussen eđlisfrćđingur telur ekki ađ ţađ sé tölfrćđilegur grundvöllur fyrir ţví ađ álykta á ţann hátt (persónulegar uppl.  17.8.2015). Nýlegar mćlingar á strontíum-gildum í Danmörku sýna svćđi međ miklu hćrra strontíum í jörđu, vatni, gróđri sem og í ţeim dýrum sem ţar lifa en viđ Trelleborg. Reyndar er svćđi, rétt hjá Trelleborg, sem er međ nćrri ţví eins há gildi og sumir einstaklingarnir á Trelleborg (rauđu svćđin á kortinu). En niđurstađan um erlenda málaliđa Haralds Blátannar er komin út í "heimsbókmenntirnar", ţó ţćr séu vćgast sagt hćpnar, og ţeir sem birt hafa ţessar niđurstöđur virđast eiga mjög erfitt međ ađ taka gagnrýni.

stronium_denmark_1268379.jpg

Áfram međ Stínu Bláu

Fyrr í sumar var ţví haldiđ fram í fjölmiđlum, ađ bláklćdda konan vćri frá Vestur-Skotlandi eđa hefđi aliđ manninn ţar á unga aldri. Eitthvađ hefur ţeirri niđurstöđu veriđ breytt fyrir bókina, ţví nú ályktar Joe Walser III, ađ ísótópagildi greiningarinnar séu dćmigerđ fyrir  vestur- og suđur England, Írland, Wales og Skosku eyjarnar.

Ţađ, ađ Joe heldur ađ strontíum-gildin í konunni sýni ađ hún hafi fyrstu ár sín búiđ á Skotlandi, Wales osfr., ţá segir ţađ ekkert um ćtterni hennar. Hún getur allt eins veriđ ćttuđ úr Noregi, ţó hún hafi fćđst á Skotlandi. Reyndar er ţađ nú svo, ađ Joe Walser III hefur ekki einu sinni haft fyrir ţví ađ upplýsa lesendur, hvađa strontíum-gildi konan hefur. En ef hann telur sig finna svipuđ gildi á Bretlandseyjum og fundust í tönn Ketilsstađakonunnar, ţá gćti hún alveg eins hafa fćđst og alist fyrstu ár sín upp í Noregi, ţví í Noregi eru strontíum gildi víđast hvar ekki ósvipuđ ţeim sem mćlast á Bretlandseyjum. Ef Joe skođar ţessa grein, sér hann ađ mćlingar á  Bretlandseyjum og í Noregi gefa svipađar niđurstöđur. Sú bláa gćti ţess vegna vel hafa fćđst og alist upp i Noregi, og ţví ekki ţađ?

Glćsilegasta, en sömuleiđis vitlausasta yfirlýsing bókarinnar kemur svo á bls. 53., ţar sem Walser skrifar:

"Sýni var tekiđ úr hćgra gagnaugabeini konunnar og sent til fornDNA greiningar hjá Íslenskri erfđargreiningu. Niđurstöđur ţessara rannsókna liggja ekki fyrir en ţćr gćtu veitt nánari upplýsingar um útlit konunnar, uppruna og búsetu."

Nema ađ menn finni smávćgilegan litningagalla sem t.d. veldur ţví ađ fólk er rauđhćrt og hefur ađ ţví er okkur hinum finnst ramma svitalykt, er algjörlega út í hött ađ álíta ađ hćgt sé ađ ákveđa eitt eđa neitt um " útlit" konunnar, nema ađ hún hafi veriđ haldin einhverjum erfđagalla (syndrómi) sem t.d. hefur bćklađ hana. Ađ sjá mannfrćđing sem álítur ađ fenótýpa (útlit fólks) geti ákvarđast 100% af genótypunni (erfđamenginu) er fjarstćđukennt. Vitaskuld geta DNA-rannsóknir hugsanlega sagt eitthvađ til um, hvort konan í kumlinu hafi veriđ t.d. negri eđa frá Miđausturlöndum, en eins og perlurnar, ţá sýnir DNA hennar ekki útlit hennar og ţađan af síđur nokkuđ um ţjóđerni (etnicitet).

Lokagrein ritsins er eftir Juliu Tubman, ungan forvörđ, og fjallar um forvörslu á holdsleifum af andliti konunnar. Ţar sem mig skortir ţekkingu á forvörslu, ţá verđ ég ađ sleppa mati mínu á ţví, enda sýnist mér vinnuađferđ Tubmans vera mjög yfirveguđ og nákvćm út frá lýsingum hennar.

Ţessi annars rýra útkoma, sem hefur veriđ sett upp sem sýning á Ţjóđminjasafni Íslands, og líkt viđ rannsóknir á Ötzi gamla í Ölpunum. Kumlkonan hefur meira ađ segja veriđ dregin inn í kvenréttindasögu Íslands, finnst mér ćrin ástćđa til ađ skýra bókina upp á nýtt: Fáklćdda konan er nafn međ rentu eftir međferđ frćđimannaliđsins á henni. Efniđ er rýrt og rúiđ.meira_rugl.jpgŢessi einkennilega myndaröđ fylgir grein Joe W. Walsers hins ţriđja um beinin (bls. 48-9). Hvernig getur líkamsmannfrćđingur međ virđingu fyrir sjálfum sér sćtt sig viđ ađ hold  og húđ sé teiknuđ yfir útlínur hauskúpuleifanna og án ţess ađ listamađurinn geri sér grein fyrir ţví ađ ţykkt mjúkra vefja á ýmsum stöđum á höfđi hefur veriđ rannsakađ skipulega af vísindamönnum um áratugaskeiđ og nota menn ţćr mćlingar ţegar útlit fólks er ákveđiđ út frá höfuđkúpu, t.d. í morđmálum? Mađurinn sem teiknar ţetta er vissulega ekki mannfrćđingur heldur Snorri Freyr Hilmarsson, hönnuđur sýningarinnar um bláu konuna, sem kannski er betur ţekktur fyrir ađ vera einn ađ hugmyndasmiđunum, ásamt Dr.in spe Sigmundi Davíđ Gunnlaugssyni forsćtisráđherra Íslands, á bak viđ verkefni sem stefnir ađ ţví ađ byggja fornleifar, t.d. heilan leikmyndabć í gömlum stíl á Selfossi. Ţađ hefur fariđ fyrir konunni á teikningum hans líkt og hinni hálfgömlu Selfoss hugaróranna, ađ konan sem hann skóp međ blýantinum er ákaflega óekta. Mér sýnist ađ ţarna sé komin landnámskerlingin á mjólkurfernum hér á árum áđur.

Ein dönsk grafskeiđ hlýtur ađ vera meira en nóg fyrir ţetta miđur glćsilega framtak í íslenskri fornleifafrćđi. Mér er meinilla viđ ađ búta niđur grafskeiđar til ađ gefa minna. Skeiđina fćr hönnuđur bókarinnar, Sigrún Sigvaldadóttir hjá Hunangi. Fornleifur gefur mest 6 skeiđar.1_grafskei.jpg

 

Ađ lokum syngur Leonard Cohen um the Famous blue Raincoat. Njótiđ nú snillinnar!

 


Gullfoss

gullfoss.jpg

Út er komin í Danmörku bókin Gullfoss. Ţótt titillinn gćti bent til ţess, er ţetta hvorki bók um sögu okkar stćrstu náttúruperlu né ádeilurit á innheimtu gjalds fyrir ađgengi ađ sameign ţjóđarinnar eđa ađra ónáttúrulega náttúrusölumennsku.

Gullfoss er eitt af merkari sagnfrćđiritum síđari ára um 20. öldina á Íslandi. Bókin er greinasafn um tengsl danskrar og íslenskrar menningar. Í henni má finna gott yfirlit yfir sögu Dana á Íslandi á 20. öld. Birtar eru rannsóknir á baráttu Dana međ íslenskuna og íslenska menningu, sem og frásagnir af Dönum sem settust ađ á Íslandi, sér í lagi dönskum konum sem minnihlutahópi á Íslandi á síđari hluta 20. aldar. Afstöđu Íslendinga, jákvćđri sem neikvćđri, er einnig lýst og sömuleiđis mikilvćgum áhrifum danskrar menningar á íslenskan "kúltúr"; sömuleiđiđ ţeirri menningarblöndun sem átti sér stađ og hvernig hún smitađist út í ranghala ţjóđfélagsins.

Bókinni er ritstýrt af Auđi Hauksdóttur hjá stofnun Vigdísar Finnboga, Guđmundi Jónssyni sagnfrćđiprófessor og stórvini Íslands, Erik Skyum-Nielsen, og eru ţau jafnframt höfundar ađ efni ásamt yngra fólki eins og Íris Ellenberger, Christinu Folke Ax og Ţóru Björk Hjartardóttur. Nestor höfundanna er hins vegar Sigurđur Pétursson fyrrverandi lektor í latínu og grísku viđ HÍ. Grein hans ber af. Vigdís Finnbogadóttir ritađi formála ađ bókinni.

Í gćr var mér og konu minni, sem er ein af ţessum fallegu dönsku konum sem íslenskir menn reyndu ađ draga međ sér til Íslands á 20. öld, bođiđ í hóf í sendiráđi Íslands í Kaupmannahöfn. Ástćđan fyrir ţví ađ eins ómenningarlegum manni og mér var bođiđ var sú, ađ ég kom í mýflugumynd ađ útgáfu bókarinnar. Ég útbjó og skrifađi svokallađ peer-review, leitađi uppi leiđar villur og misskilning sem ég stakk í. Ekki ţó svo ađ skilja ađ mikiđ hafi veriđ ađ slíku í verkinu.

benedikt_jonsson_1260955.jpg  skyum_nielsen_og_audur.jpg

T.v.Sendiherra Íslands í Danmörku, Benedikt Jónsson, býđur gesti velkomna. T.h. Auđur Hauksdóttir og Erik Skyum-Nielsen viđ kynningu bókarinnar í íslenska sendiráđinu í gćr.

Eins og ég sagđi, bar ein greinanna af. Ţađ er ritgerđ Sigurđar Péturssonar eins mesta latínumanns okkar Íslendinga, en Sigurđur kenndi mér sögu Rómverska lýđveldisins fyrsta vetur minn í Háskóla. Sigurđur fjallar um fjölskyldu sína. Greinin er skrifuđ á eins konar gullaldardönsku og eins hefur mađur á tilfinningunni ađ Sigurđur hafi lengi hugsađ alla ţćtti greinar sinnar í ţaula. Ţetta er greinilega saga, sem hann hefur lengi langađ ađ segja og tími var til kominn. Hún er rosinen i přlseenden í annars góđri veislu.

Sigurđur segir sögu íslensk-danskrar fjölskyldu sem tengdi ţađ besta á Íslandi og í Danmörku. Afi höfundar og nafni var fyrsti skipstjóri á Gullfossi Eimskipafélagsins og ţar tengist greinin beint í nafn bókarinnar - eđa öfugt. Danskur afi hans Olaf Paludan-Müller var háttsettur í Det Řstasiatiske Kompagni (ŘK). Hann kvćntist heldri konu í Síam (eins og Tćland hét fyrrum) Nang Lek Lot Channung ađ nafni og giftist dóttir ţeirra Ebba (1912-2004) Pétri Sigurđssyni forstjóra Landhelgisgćslunnar. Sigurđur Pétursson gefur okkur innsýn í samspil ţriggja menningarheima, sem voru ef til vill ólíkir flestum ţeim fjölskylduböndum sem Íslendingar og Danir tengdust, en greinin hlýtur í framtíđinni ađ verđa skyldulesning í kennslu á Íslandi í minnihlutum, nýbúum og minni háttar culture-clash kenningum, eđa hvađ sem ţađ nú heitir. ebba.jpg

Móđir Sigurđar Péturssonar í Síam (fyrir miđju međ slaufu í hárinu) međ systkinum sínum og ţjónustufólkinu Leib og Töng. Áriđ er 1917.

Ásamt bók Guđmundar Magnússonar um Thorsarana er bókin Gullfoss stćrsti fengurinn fyrir dansk-íslenskra menningasögu á síđari árum. Viđ sem ólumst upp međ íslenska afa og ömmur sem keyptu "ný dönsk blöđ" í stórum stíl og töluđu um stikkontantinn (stikkontakten), ergelsi og fornermelsi (ćrgelse og fornćrmelse), sópuđu fortóiđ (fortovet) og keyptu billettin (billetterne) ţekkjum söguna ađ vissu marki. Greinasafniđ Gullfoss sem hlýtur ađ verđa gefin út á íslensku, veitir öđrum, sem ekki komu frá svo "menningarsnauđum" heimilum, nauđsynlega innsýn. En jafnvel var orđiđ of seint fyrir útgáfu Gullfoss, ađ veita góđa heildarmynd, ţví margt af ţví góđa fólki sem gćti hafa sagt bestu sögurnar var dáiđ.

Gullfoss: Mřdet mellem dansk og islandsk kultur i 1900-tallet. Redigeret af Auđur Hauksdóttir, Guđmundur Jónsson og Erik Skyum-Nielsen. Forlaget Vandkunsten 2015.

Fornleifur gefur bókinni sex grafskeiđar, danskar. Meira er ekki hćgt ađ biđja um, og meira fá menn ekki hér.

6_grafskei_ar_1180436_1260958.jpg


Ondskab - ren ondskab

jurbarkas.jpg

Et dansk forlag, Ordenes by, som pĺ forlagets hjemmeside prćsenterer sig selv uden en eneste person eller ansvarshavende redaktřr, har udgivet bogen Ondskab af Eiríkur Örn Norđdahl. Ondskab var desvćrre det bedste Island havde at byde pĺ til nomineringen af Nordisk Rĺds Litteraturpris i 2014. Forlaget oplyser dog, at "det indtil videre har fokuseret pĺ at udgive mesterlig, international litteratur."

Nĺr Sofie Oksanen ikke engang kan have en sřmmelig omgang med de lig som mange af hendes estiske slćgtninge fřjede til holocaustpuljen i Baltikum, uden at fordreje og forfalske historien, hvorfor skulle sĺ en islandsk forfatter, som er barnebarn af mand som meldte sig ind i Waffen-SS som knapt 17 ĺr, kunne levere et bedre produkt om grusomhederne i Litauen?

icebowlers_1249066.jpg

Hattedamer og hattemćnd: Oksanen ifřrer sig ofte lidt "goth" gevandter, men Norđdahls hovedbeklćdning og varemćrke, Bowlerhatten http://norddahl.org/dansk,  batter slet ikke. Hallgrímur Helgason, som brćndte en kvinde af i Tyskland ved 1000 grader poserer ogsĺ med den slags og hans lille hoved egner sig meget bedre til den hattemode end Norđdahls kćmpeknold. Jeg tvivler pĺ, at nogen hat kan sidde godt pĺ Norđdahls begavede pande.

 

Persongalleriet i Eiríkur Örn Noddahls bog er lige sĺ utroligt som den islandske "virkelighed" som nogle yngre islandske forfattere, der ikke er kriminalromanforfattere, fremstiller i deres břger. At finde alle de grumme forbrydelser i Arnaldur Indriđasons mesterlige břger, er dog mere sandsynligt end at genkende personerne i Norđdahls Ondskab. Litauerne, Islands nye under-under arbejderklasse som desvćrre begĺr sig godt i kriminalitetsstatistikken, har ikke produceret akademikere og forskere i holocausts som hovedpersonen i Ondskab. Lige sĺ usandsynligt er det, at en person med jřdisk baggrund ville forelske sig i en nynazist. Men det er jo fiktion, sĺdan som TV-serien om 1864.

Island har heldigvis ikke noget Nynazistisk parti, selvom der nok findes en flora af tatoverede galninge som onanerer i kor i et eller andet baglokale i Reykjavík eller Ísafjörđur, hvor bogens "intellektuelle nynazist" kommer fra. Sĺdanne typer fandtes der en gang i 1960erne Reykjavík. Nogle blev til fine mćnd. Endnu finere blev medlemmer af Islands naziparti i 1930erne. Én blev politimester, en anden direktřr for flyvedirektoratet og en tredje bankdirektřr i Nationalbanken, uden at have en afgangseksamen i řkonomi fra et af de tysk universiteter som han marcherede pĺ i anden halvdel af 1930erne.

omar.jpg

Stakkels Omar, ifřlge Smagsdommeruniverset.

Sĺ har vi stakkels Ómar Arnarson, en af aktřrerne i Ondskabens lidt uappetitlige trekant, som er islćndingens nationalsport. Ómar er pure-islandsk, selvom researcherne pĺ DR-smagsdommerne, fremstillede ham billedligt som indvandreren Omar. For kulturlřse smagsdommere, som nok ikke har lćst denne bog, kan oplyses at det hebraiske mandsnavn Ómar/Omer forekommer i Biblen og blev brugt som mandsnavn i Norge og pĺ Island allerede i middelalderen. Man bor nřdvendigvis ikke i en forstadsghetto i Island, hvis man hedder Ómar og det er mere sandsynligt at en islandsk nynazist hedder Omar end at et pizzabud i Reykjavík med rřdder i Palćstina gřr det.

sa-fuhrerin_1249062.jpg

Sĺ bliver Pia lille Pia , som ikke er med i Ondskabens trekantseventyr, gjort til en moderne Oberste SA- Führerin i Eiríkur Örn Nordahls univers. Her kunne man have tćnkt sig at det danske forlag friserede teksten en lille smule, sĺdan som forlaget Klett-Cotta i Tyskland fjernede alle Nazi-ubehageligheder fra Hallgrímur Helgasons roman Kvinde ved 1000 grader. Nej, man břr ikke censurere noget i det 21. ĺrhundrede. Man břr ogsĺ erindre sig, at ĺrtier med Europas strengeste indvandrerpolitik, som gřr "SA-Führerin Kjćrsgĺrd" til skamme, har medfřrt at pizzabuddene i Reykjavík ikke hedder Omar eller Mohammed. Den islandske flygtningepolitik udřvet af alle partier i Altinget mĺ da vćre SA-Pias vĺde drřm og store forbillede.

Hvorfor skrive romaner om nazister Island, nĺr virkeligheden er mere lřjerlig? Antisemitismen i Island bliver i disse ĺr fřrst og fremmest udřvet af venstreorienterede mennesker. Island har ogsĺ set en omskćrelsesdebat (omskćrelse af drenge). I den deltager de ventreorienteret meget ivrigt. De hilser moskeer og muslimer velkomne,sĺdan som forfatteren til denne artikel ogsĺ gřr det (han var den fřrste til at foreslĺ en moske i Island), men jřder og muslimer MĹ ikke omskćre ifřlge de nyhellige Islćndinge. Hvem er Islands gimpenazister?

Jeg forstĺr faktisk godt, at menneskene som udgiver Ondskab i Danmark vćlger at vćre helt anonyme.

---

* For fremtidige generationer af islandske forfattere med tysk baggrund, som vil spege deres trekantsdramaer med lidt holocaust i Baltikum, anbefaler jeg dem at undgĺ de statslige historieforfalskninger, men i stedet for orientere sig om den rigtige historie i disse lande pĺ www.defendinghistory.comHer er en artikel om hvad der kan ske med folk som mig og Norđdahl, hvis man er sĺ dum at bćre hat i nutidens Litauen.

Hvis nogen vil vide, hvorledes det virkelig var i Jurbarkas, byen i Lithauen som er gjort til scene i Ondskab, sĺ kan de fĺ mere viden om dem som overlevede her: http://kehilalinks.jewishgen.org/yurburg/bathesis.html Antallet af myrdede der lĺ mellem 1222 jřder (som blev myrdet 3. juli 1941 og 2000 jřder, De sidste tal prćcenteres i Joel Alpers bog som Norđdahl anvender som kilde.

Lćs her om Saulius Berzhinis fantastiske film om Shoah i Jurbarkas, hvor vi mřder Rita Mazeikaite —, en vaskećgte litauer som mindes jřderne som blev myrdet i hendes land med dyb respekt. Berzhinis blev i 2014 forfulgt af myndihgederne i sit hjemland for sine afslřringer af litauisk initiativ i slagtningen af jřder i Jurbarkas i 1941.

Řverst ser man den smukke synagoge i Jurbarkas bygget i ca 1790. Den blev řdelagt da byens jřder blev fřrt til en massegrav som andre af byens beboere havde gravet pĺ den jřdiske begravelsesplads. Her blev jřderne henrettet.


Dýrđlegur er Eldjárn - Ritdómur

Vínlandsdagbók

Út er komin hjá Forlaginu Vínlandsdagbók Kristjáns Eldjárns, sem er dagbók frá ţátttöku hans í fornleifarannsókninni á L'Anse aux Meadows á Nýfundnalandi áriđ 1962.

Ég kynntist Kristjáni lítillega áđur en hann dó, en hann bauđ mér fornleifafrćđistúdentnum ţrisvar sinnum heim til sín í sunnudagsmorgunkaffi, ţótt ég vćri hálfblautur á bak viđ eyrun og vart farinn ađ drekka kaffi. Ţađ var mikiđ upplifun og ég skalf í buxunum alla leiđina niđur á Sóleyjargötu. Kristján vildi vita allt af mínum högum og meira ađ segja ţađ sem var ađ gerast í fornleifafrćđinni í Danmörku. Hann fylgdist mjög vel međ og gat sagt mér ýmislegt, en sýndi fyrst og fremst, ađ hann hafđi veriđ fornleifafrćđingur allan tímann međan hann var forseti íslenska lýđveldisins. Ţá ţurftu forsetar heldur ekki leika önnur hlutverk en forsetahlutverkiđ, eđa standa í ţví ađ mćra merđi himnahaugfjár eđa tala endalaust um íslenska tungu.

Ein af ţeim rannsóknum sem Eldjárn spurđi mig um álit á, var rannsóknin sem hann tók ţátt í á Nýfundnalandi, og um bókina sem Anne Stine Ingstad hafđi gefiđ út um rannsóknir sínar áriđ 1977: The Discovery of a Norse Settlement in America. Excavatons at L'Anse aux Meadows, Newfoundland 1961-1968. Hann greindi mér frá vafa sínum um ýmsar niđurstöđur ţar og stirđum samskiptum viđ Ingstadshjónin, Helge og Anne Stine. Hann hafđi einmitt orđ á ţví ađ hann ćtti erfitt međ ađ skrifa um ţađ. Ég greindi honum frá ţeirri skođun minni, ađ ég gćti alls ekki fallist á ţá niđurstöđu Anne Stine, ađ rústirnar á L'Anse aux Meadows vćru skyldar húsagerđ ţeirri sem á Íslandi kallast Stangargerđin eđa jafnvel Ţjóđveldisbćrinn, enda var ég ţá ţegar viss um ađ aldursgreiningin 1104 e. Kr. fyrir eyđingu byggđar í Ţjórsárdal stćđist ekki, eins og síđar átti eftir ađ koma í ljós viđ rannsóknir mínar.

Skemmtileg bók 

En nú er dagbókin frá Vínlandi loks komin út og engum er Eldjárn líkur. Ţetta er skemmtileg frásögn og en engu er líkara ađ mađur tali viđ Eldjárn sjálfan aftur ţegar mađur les textann. Sérstaklega er gaman af lýsingum Kristjáns á heimafólki vestur á Nýfundnalandi. Um landeigandann George Decker skrifađi hann: Hann er gamall mađur, svartur í augum, og gćti ég hugsađ mér ađ Gunnar Jónsson (lingur) á Dalvík gćti veriđ líkur honum sem gamall mađur. Eins og ekta Íslendingum sćmir báru Kristján Eldjárn og félagar hans allt saman viđ eitthvađ heima á Íslandi, helst fyrir Norđan. En ekki voru karlarnir ţrír frá Íslandi algjörir heimalningar, ţví Kristján greinir frá ţví ađ hann hafi ţann 9. ágúst í Raleigh frétt ađ kyntákniđ  "Marilyn Monroe hefđi drepiđ sig á svefnlyfjum" og hörmuđu ţeir félagar örlög hennar.

Bókin er fljótlesin og örugglega tilvalin jólagjöf fyrir eldra fólkiđ og ţá sem ţykir gaman af fornum frćđum og ţjóđlegum eins og ţađ er kallađ. Í bókinni er fjöldi mynda, litaskyggna, sem flestar hafa veriđ teknar af samstarfsmanni Kristjáns um árabil, Gísla Gestsyni, sem á einhverju stigi ílentist á Ţjóđminjasafninu sem safnvörđur, ţótt hann vćri ekki menntađur frćđimađur eđa fornleifafrćđingur. En Gísli kunni svo sannarlega ađ taka ljósmyndir.

Kristján Eldjárn Nýfundnalandi

Hver er ţetta međ augađ í pung, sem dregur djöfulinn á eftir sér, eđa sixpensara? Fornleifafrćđingur eđa bóndi norđan úr Svarfađardal? Mynd úr bókinni.

Lengi er síđan ég komst í eins skemmtilega dagbók og verk um fornleifafrćđi í felti (uppgreftri) á íslensku. Ja, líklegast eru engar ađrar til nema úr Ţjórsárdalnum, ţótt danskur fornleifafrćđingur sem tók upp á ţvi ađ gera ţeim skil hafi ekki fundiđ ţćr allar.

Ţví verđur ekki neitađ, ađ ţađ er á vissan hátt gaman ađ lesa um nuddiđ og spennuna á milli Íslendinganna, Gísla, Kristjáns og Ţórhalls annars vegar og Helge Ingstads hins vegar, sem fór fyrir rannsókninni sumariđ 1962, er kona hans fornleifafrćđingurinn Inge Lise varđ ađ snúa heim vegna veikinda.

Uppgreftrir geta oft veriđ mikil ţolraun og opinberađ verstu sálarhliđar annars dagfarsprúđs fólks, ef ţví kemur ekki vel saman og „kemían" er ekki góđ frá byrjun. Ég hef unniđ hjá fornleifafrćđingi sem öđru hvoru tók upp á ţví í vanmćtti sínu ađ reka mann og annan út af smáatriđum, ţví hún var ekki međ próf í greininni, og hélt ţví ađ allir sem voru ţađ héldu sig betri en hana. Kannski var ţađ minnimáttarkennd? En ţessi frásögn frá Vínlandi hljómar nú ćđi mikiđ eins og frásagnir sem mađur heyrir úr sumum rannsóknum, ţar sem allt fer í bál og brand vegna ţess ađ fólki kemur einfaldlega ekki vel saman. Kollegar mínir ţekkja ţetta örugglega flestir.

Hver á dagbókina?

Mađur heggur eftir mörgum Š-merkjunum á baki titilsíđu. Ég var jafnvel í vafa um hvort ég gćti leyfti mér ađ skrifa ritdóm. Ţar er upplýst ađ erfingjar dr. Kristjáns Eldjárns eigi "copyrćtiđ". Ekki er ţađ mikiđ mál sem ég ćtla ađ draga í efa, en var dr. Kristjáni Eldjárn ekki bođiđ til „Vínlands" sem ţjóđminjaverđi Íslands? Ţetta er dagbók frćđimanns í embćttisgjörđum og er ţví eign Ţjóđminjasafns Íslands, ef allt vćri eđlilegt. En ţetta var ţó heldur ekki nein venjuleg dagbók úr felti, heldur dulítil perla sem ekki var ćtlađ ađ koma út fyrr en hugsanlega áriđ 2012, ţví ţađ er góđ regla fyrir venjulegar fornleifauppgraftardagbćkur, ađ menn séu ekki ađ skrifa eitthvađ persónulegt og ljótt um samverkamenn sína, ţótt ađ ţeir séu hin verstu fól, besservisserar eđa bara bölvađir nöldrarar. En nú er bókin svo komin út og allir geta lesiđ hvađ Eldjárn hugsađi á Nýfundnalandi.

Um nöldursama efasemdamenn

Í ágćtum eftirmála Adolfs Friđrikssonar sem er skrifađur á eins konar menntaskólamáli er svo greint frá leiđindum milli frćđinganna á L'Anse aux Meadows (bls. 153-54):

Kristján var ekki sá eini sem hélt dagbók í uppgreftrinum sumariđ 1962. Helge Ingstad gerđi ţađ nefnilega líka og hafa brot úr henni veriđ gerđ ađgengileg.88  Frásögn Ingstads stađfestir svo ekki verđu um villst ađ samskipti ţeirra Kristjáns voru flókin. Anne Stine fannst Kristján vera međ stćla. Helge fannst hann kurteis en skorta gleđina og eldmóđinn. Kristjáni fannst Helge ekki beint glađsinna. Íslendingarnir eyđilögđu stemninguna fyrir Helge. Honum fannst ţeir fúlir og leiđinlegir en gaf sér ţann mögulega ađ svona vćri bara ţess ţjóđ, ytra byrđiđ. En í hvert sinn sem hann benti á eitthvađ spennandi eđa ögrandi brugđust Íslendingarnir viđ međ leiđinlegum sparđatíningi. Ţeir unnu ţegjandi, höfđu efasemdir um allt og tóku helst aldrei afstöđu til neins. Kristjáni fannst Helgi yfirgengilega yfirlýsingaglađur. Helge fannst vera dönsk slagsíđa á orđum og gerđum Íslendinganna. Ţađ vćri nú annađ međ hann Whitaker, ţeir tveir voru nefnilega á sömu bylgjulengd. Íslendingarnir vildu helst engu trúa fyrr en ţeir fyndu skegg Leifs Eiríkssonar og helst nafnspjaldiđ líka. Loks kveđur Eldjárn upp úr um ađ fundin vćri smiđja en ţađ vissum „viđ" reyndar allan tímann".

Sjá einnig dagbókarbrot Helge Ingstads um komu Íslendinganna hér, ţar sem má lesa ţađ sem Adolf ritskođađi heldur til mikiđ:

Eldjarn er hřflig og slikt, men for en mangel pĺ glřd og begeistring! Han har gropen med slagg ĺ arbeide i. Han virker nćrmest litt trřtt og sa fordi han ennĺ ikke har full forklaring at det hele sĺ "trřsteslřst" ut. Har aldrig hřrt pĺ maken. Klager střtt over myggen end det ikke er stort. Professoren [Ţórhallur Vilmundarson] gnir sin rygg hele tiden, vi andre synes alt er vel. Gisli er mer av en mand. Hadde virkelig ventet mer av folk fra sagařya.

+++ 

Gaman vćri nú ađ vita, hvađ Eldjárn hefur fćrt í dagbćkur sínar um mig er ég hitti hann í byrjun 9. áratugar síđustu aldar. Ekki fannst mér hann vera nöldurgjarn mađur eđa efasemdagjarn og ekki leyfđi ég mér ađ deila viđ hann. Mađur sem gat talađ í 4 klukkustundir viđ ungstúdent á sunnudagsmorgni var ekki beint lokađur kreddukarl.

Kristján Eldjárn var mjög opinn fyrir skođun minni á ţví ađ Ţjórsárdalur hefđi ekki fariđ í eyđi áriđ 1104, sem ţá var orđinn viđtekinn „sannleikur", sem hann hafđi sett fingraför sín á. Hlustađi hann á rök mín og hvatti mig ađ tala viđ Sigurđ Ţórarinsson, sem bar ábyrgđ á nýju aldursgreiningunni, og sömuleiđis ađ sćkja um fé til rannsóknanna. Ţađ gerđi ég, eftir ađ Kristján var látinn, og komst aldrei á fund međ Sigurđi Ţórarinssyni sem dó helgina áđur en ég átti ađ eiga fund međ honum á ţriđjudegi, fund sem ritari hans, Guđrún frá Prestbakka, hafđi stađfest.

Hins vegar kynntist ég nöldri og sparđatíningshugsunarhćtti Gísla Gestssonar, sem tók mig eitt sinn á tal úti í horni viđ stigaganginn á miđhćđinni á Ţjóđminjasafni, er hann hafđi frétt ađ ég ćtlađi mér í rannsóknir á Stöng og vildi međ mjög alvarlegri rödd tilkynna mér ađ ég vćri ađ vađa í algjöra villu. Hann sagđi mér nćrri ţví reiđur, ađ á Stöng vćri ekkert ađ finna nema bera klöppina undir rústunum sem rannsakađar voru. Annađ kom nú í ljós. Ţar var eldri skáli, kirkja, smiđja undir kirkjunni, grafir og byggingarleifar allt niđur á óhreyft Landnámslag, sem hefur falliđ nokkrum áratugum áđur en búseta hófst á Stöng. Reyndar er engin klöpp undir Stangarrústum, nema kannski dýpra en 7 metra undir yfirborđi. Elsa Guđjónsson var líka fengin til ţess ađ gera hiđ sama, ţ.e. tala viđ mig einslega, og hún taldi ađ ég ćtti ekkert erindi í Ţjórsárdalinn og ćtti heldur ađ helga mig rannsóknum á Hollendingum á Íslandi. Ég spurđi hana, hvort hún hefđi helgađ sig rannsóknum á Dönum á Íslandi, sem var rökrétt spurning.

En nöldriđ og vantrúin varđ verri. Eysteinn Jónsson formađur Ţjóđhátíđarsjóđs, sem áriđ 1983 veitti mér 300.000 króna styrk til ađ rannsaka fornleifar á Stöng, upplýsti afa minn sem var kunnugur Eysteini, ađ stjórn sjóđsins hefđi látiđ mig hafa styrkinn, ţví ađ ţjóđminjavörđur og Gísli Gestsson höfđu leitađ svo mikiđ til sín til ađ láta sig vita, ađ ekki vćri nokkur vitglóra í ţví ađ gefa mér styrk. Eysteini ţótti í meira lagi einkennilegt, ađ Ţór Magnússon, sem reyndar hafđi gefiđ mér međmćli, hefđi síđan veriđ ađ hallmćla fyrirhuguđum áćtlunum mínum.

Góđir lesendur, ég held ađ ég skilji vel afstöđu Helga Ingstads til „fúlla" Íslendinga međ „stćla". Sumt fólk á ţađ til ađ jarma „heldurđuţaaađ?", ţegar ţá skortir ţekkingu, ímyndunarafl og innsći, eđa „ţađ held ég ekki", ţegar ţađ er heltekiđ af einhverri kreddu.

Ţađ er ađ mínu mati ekki rétt sem sonur Eldjárns sagđi nýlega í útvarpsviđtali, ađ Ingstad hafi uppgötvađ hiđ rétta á röngum forsendum. Ingstad leyfđi sér ađ hafa ţađ sem á erlendu máli kallast intuition, sem vantar mikiđ í íslenska ţjóđarsál. Innsći er kannski ekki nógu góđ ţýđing á orđinu intuition. Bjartsýnin og fantastismi er hins vegar rík í Íslendingnum og birtingarmynd ţess voru útrásarvíkingarnir okkar, og til ađ mynda rugl eins Ţorláksbúđ í Skálholti, vitleysa og sögufölsun sem hćgt er ađ hrinda í framkvćmt ţótt allt mćli gegn ţví. Innsći er sjaldgćfari eiginleiki og er oft ágćt í bland viđ fagmennsku.

Kolefnisaldursgreiningar

Kristján hvatti Helge Ingstad til ţess ađ halda til haga eins miklu af kolum fyrir geislakolsaldursgreiningar. Athyglisvert er, ađ ţćr aldursgreiningar sem gerđar hafa veriđ, og sýna einnig ađ Ingstad hjónin höfđu á réttu ađ standa, eru ekki rćddar náiđ í eftirmála bókarinnar eftir Adolf Friđriksson fornleifafrćđing, sem annars er ágćtt yfirlit yfir rannsóknirnar og áhuga manna á norrćnum fornleifum í Vesturheimi.

Aldurgreiningarnar voru gerđar af Reidar Nydal á geislakolsaldursgreiningarstofunni í Niđarósi (Trondhjem). Hann gaf út gagnrýna endurskođun á aldursgreiningum stofu sinnar í tímaritinu Radiocarbon áriđ 1989 (sjá hér). Međaltalsniđurstađa á aldursgreiningum á viđarkoli í mannvistarleifum sem teljast norrćnar, er 1090 +/- 22 ár (fyrir nútíma, ţ.e. 1950), sem hann hefur reiknađ út,  lítur svona út á grafi miđađ viđ ţćr leiđréttingar sem viđ ţekkjum í dag. Niđurstađan sýnir međ ágćtum, ađ viđur sem vaxiđ hefur á 10. öld hefur veriđ brenndur í eldstćđum og smiđjum á L'Anse aux Meadows á Nýfundnalandi. 

Average of 13 charcoal samples from LAnse aux Meadows according to Nydal 1989
Klappiđ á myndina međ músinni til ađ sjá grafiđ stćrra.

 

Fjöldi geislakolsaldursgreininga hafa veriđ gerđar á efniviđi frá L'Anse aux Meadows síđan Reidar Nydal greindi fyrstur sýni ţađan. Niđurstöđur ţeirra sýna, svo ekki er um ađ villast, ađ byggđ norrćnna manna, og jafnframt helsta búsetan á stađnum, var á 11. öld., en ekki á 10. og 11. öld eins og Adolf skrifar. Viđurinn, sem greindur hefur veriđ, er kannski frá 10. öld, en hann hefur vitaskuld einhvern eiginaldur ţegar hann er felldur og notađur til ađ elda međ og til kolagerđar viđ járnsmíđar.  

Eins hafa ţau A.M. Davis, J.H., McAndrews og Birgitta Wallace gefiđ út athyglisverđa skýrslu í tímaritinu Geoarchaeologogy (1988), ţar sem einnig er komiđ inn á geislakolsaldursgreiningar sem gerđar voru í Noregi og annars stađar á sýnum frá L'Anse aux Meadows (sjá hér) .

Ein athyglisverđasta greiningin sem ég hef séđ gerđa á efniviđi frá rannsóknunum á L'Anse aux Meadows eru á jaspissteinum frá Grćnlandi og Íslandi og sem Kevin P. Smith hefur greint. Kevin, sem hefur rannsakađ fornleifar á Íslandi, ţótt ađ bandarískir kollegar hans hafi hatrammlega reynt ađ komast í veg fyrir ţađ á sínum tíma (meira um ţá skálmöld síđar hér á Fornleifi), hefur sýnt okkur ađ norrćnir búsetar á Nýfundnalandi um 1000 e. kr. hafi vissulega veriđ frá Íslandi og Grćnlandi. Ţeir tóku međ sér jaspissteina frá heimahögunum (sjá hér) til ađ nota líkt og tinnu til ađ slá eld á eldjárn (eldstál). Mikiđ hefđi nú veriđ gaman ef Kristján hefđi lifađ lengur og hefđi heyrt ţađ. Ţađ hefi örugglega slegiđ "efasemdamanninn".

*

Ađ lokum verđur mađur einfaldlega ađ hrósa Önnu Leplar fyrir fallega hönnun á bókinni eins og ég gerđi ţegar ég skrifađi ritdóm um bókina Mannvist, en ţar bar hún einnig ábyrgđ á útlitinu á ţeirri bók.

--- ---  

Titill: Kristján Eldjárn 2012. Vínlandsdagbók. [Bókin er gefin út í samvinnu viđ Ţjóđminjasafn Íslands og Fornleifastofnun Íslands]. Forlagiđ. Reykjavík. 

6 grafskeiđar 

Einkunn6 grafskeiđar, ţrátt fyrir nuddiđ og kvartanir í íslenskum ţátttakendum međ heimţrá á L'Anse aux Meadows sumariđ 1962. 6 grafskeiđar, danskar, verđur hćsta einkunn sem héđan í frá verđur gefin fyrir ný rit sem Fornleifur les eđa fćr send - eđa nennir ađ skrifa um.


Innskráning

Ath. Vinsamlegast kveikiđ á Javascript til ađ hefja innskráningu.

Hafđu samband