Bloggfćrslur mánađarins, apríl 2021

The true Nature of the Norwegian Bucket-men

Břttebeslag2

By Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson

The most famous "Bucket-man" of Norway (fig. 2) can be found on a bucket mount in the Oseberg long ship burial, which is dated to ca. AD 834. The mount is in the shape of a sitting man with closed eyes. In front of him is a rectangular board, looking very much like a gaming-board of some sort.

The miniature board-man is a so called escutcheon (a decorated disc or mount, supporting or covering the handles finial attachments on hanging bowls or buckets).

Radiocarbon dates obtained from the bones of one of two women´s buried a Oseberg are poor, partly because of great disturbance of radiocarbon 13 and 14 around 800 AD. The BP ages of two measurements are 1220+/-40 and 1230+/-40, which when calibrated support vaguely the more reliable dendrochronology dates from the burial tent timbers that show us the tent on the deck of the Oseberg burial ship was constructed in 834 AD.

Oseberg

Fig. 2. The bucket-man of Oseberg.

Buddhas on the bucket - hardly - which doesn´t make them Irish.

The original interpretation for the figure proposed it was the Buddha meditating with his eyes closed and in a locked lotus pose. That assumption has changed and now the bucket-man with the geometric board is interpreted as Irish relics, nicked by the Vikings in Ireland around AD 800. Some scholars believe these allegedly Irish mounds are even older than that.

It seems to me that many things in Ireland are dated somewhat earlier then elsewhere, and that the Jazz was even invented in County Kerry - some call it Green nationalism.

So without dates and real parallels from Ireland, I am not buying an Irish origin for the Norwegian Bucket-men, nor a date before 800 AD.

Rin

 

Fig. 3  Crucifixion plaque from Rinnagan near Athlone.

In a recent article (see here) some stylistic arguments for an Irish origin of the Bucket-Buddha of Norway are presented with e.g. a crucifixion plaque from St John´s, Rinnagan, near Athlone in Ireland (presumably late 7th century AD) and a figure of a man in a cloak, the so called "Man of Matthew"  in the Book of Durrow (folio 21v), which is dated to 650-80 AD.  Neither suggestions are convincing for the interpretation of the interpretation of the Norwegian "Bucket-Buddhas"

Matt

Fig. 4 Late 7th ? century manuscript.

Another insular find, and a more convincing uncle of the Oseberg "Buddha" is a bronze mount from Cumbria, England (see fig. 8). The mount is a stray find dated to the 8th century.

A new Grand-master from Stjřrdal, A Buddah, bucketeer or a local board-player?

index dfgsgQuite recently a mount from a bucket, or more likely another implement (see the photograph at the beginning of this article and the one left/fig. 5), was found by a Norwegian metal-detectorist in Stjřrdal in Trřndelag (Ţrćndalög) in Norway.

The Norwegian Media has been full of photos of the unconserved artifact and the Viking-people around the world are frolicking.

It is difficult to see whether the new member of the Norwegian Bucket-family is a mount for a bucket, or something entirely different, for instance a belt mount.

S2

Fig. 5-6 (and 1) A Mount recently found in Sjřrdal, Trřndelag, Norway.

A different interpretation:

To be a little untraditional, I am going  to apply a gender approach and some queering on this solution.  - - No, just kidding. I´m too old to have experienced that era in Norse Archaeology.

MyklebostadInstead of explaining the "strange" and "unexplained" as Eastern influx, Irish origin or queering the mounts from Oseberg, the open eye one from Myklebostad (Miklabólstađ, photo left, Fig. 7, Bergen Museum) and now the figure recently found in Sjřrdal (Figs 1, 5 and 6). I am proposing that the bucket-men were made in Scandinavian.

Obviously they were influenced by insular style, or possibly designed by an artisan from the British Isles/Ireland. However, he might have moved, or have been moved, to Norway, where he produced mounts like these for Norwegian Nobility around AD 800.

Instead of the venerable Buddha - may God be with him - or an Irish holy man, I am suggesting that that the figures represent belief and traditions closer to home in Scandinavia, than to Asia or Ireland.

Tafl-players - Scandinavian Grand Masters of their era

The latest member(s) of the Norwegian Bucket-mound family has two fellows sitting opposite to one another with a chequered board between them. To me it seems as if the mount depicts two men playing a board game, e.g. the Tafl of the Sagas. 

To be bold, I want to suggest that the Bucket-men in Norway and Cumbria (se fig. 8, below, of a mount from Arnside, Cumbria),  were the way the 9th century Norwegians were trying to depict a sequence of the tale of Völsungar (later preserved in the Völsunga saga in Iceland; Read it here)or in English here, about Sigurđur Fáfnisbani (who is somewhat related to old Sigfried in the similar German tradition of the Niebelungenlied) playing tafl with his tutor and foster father whose name was Reginn Hreiđmarsson according to the Icelandic tradition.

We do know that Buddha was against playing checkers or other board games and if the Norwegian bucket-men are not Irish mounts, showing holy Irish eremites holding the Holy Scripture in a Lotus-position, I am definitely voting for Sigurđur and Reginn playing a good game of Tafl - even the Hneftafl.

Myklebostad

Fig. 8. This board-player was found in Arnside in Cumbria. Kendal Museum.

Gs_19,_Ockelbo_(game)You can believe this hypothesis or not; But why Buddha or Christ, when we have old Sigfried (aka Sigurđur) who plaid tafl in local tales?

Jesus was seemingly never a keen player, and Buddha didn´t like a whole series of games, because he believed them to be a "cause for negligence" - Namaste for that (see here).

Another depiction of the gaming Sigurđur and Reginn can be found on the Runic stone Ockelbo, north of Uppsala, Sweden (fig, 9). Please focus on the board.

The Vikings were hooked on the game of tafl.

Well, believe this or not.

To end these reflections, here are some photographs of some top plates of weights (or are they gaming pieces?) found in Iceland, Wales and Norway. They are dated to the 9th and 10th centuries (see more here if you can read Icelandic).

Met Sandtorgum svart

Fig. 10 a. Sandtorg, in Tjeldsund, Harstad, Troms

Fig. 10 b. Anglesey, Wales

large better435637

Fig. 10 c: Bólstađur in Álftafjörđur, Iceland


Hvaeretta?

Getraun2

Nú er heldur betur kominn tími til getraunar hér á Fornleifi.

Ţađ sem ritstjórnin vill vita er:

1) Hvađ ţetta sem er fremst á myndinni er (málmgripurinn)?
2) Frá hvađa tíma er gripurinn?
3) Örstutt ritgerđ um efniviđ verđur ađ fylgja.
4) Í hvađa landi var gripurinn búinn til?

Verđlaun fyrir ţann sem fyrstur gefur fullnćgjandi svar: Fornplakat Fornleifs: Súkkulađi Sigga.


Sóttkví og sagan

Abraham_Storck_-_Harbour_at_Livorno_-_(MeisterDrucke-218124)

Áriđ 1628 var séra Ólafur Egilsson fluttur úr Barbaríinu á skipi frá Salé í núverandi Marokkó til Livorno á Ítalíu. Tilgangurinn međ ţví ađ skila síra Ólafi úr ţrćlakistunni var nú ekki vegna ţess ađ hann var sínöldrandi í vistinni eđa óbrúklegur til ţrćlavinnu. Ćtlunin var ađ láta hann vinna ađ ţví ađ kría út lausnargjaldi fyrir landa sína sem enn voru í prísund sinni í Norđur-Afríku. Mannrán gengu oft út á ţađ.

Siglingin til Livorno var ćvintýraleg og Ólafur lýsir henni vel í reisubók sinni (sem áđur hefur veriđ rćtt um hér á Fornleifi). 

Séra Ólafur segir međal annar frá sóttkví um borđ á ţví skipi sem flytur hann til Livorno (Legor/Leghorn; sjá efst á málverki Abrahams Storcks)

Ólafur lýsir ţessu svo:

Nokkrum dögum ţar eftir komum vér undir ţá ey, sem nefndist Malta, í hverri s(ankti) Páll var um stund. En ţá ţar er nokkrum dögum komum vér undir Italia, ţar sem kapteinninn átti heima, og stađur nefnist Legor, og ţar mátti ţeir allir úti bíđa á skipinu í 6 daga, og enginn af ţeim sinn fót á land setja fyrr en ţeir vćru skođađir af einum ţar til settum meistara. En ađ landinu máttu ţeir fara, og ţeirra kvinnur, sem ţar heima áttu, máttu sjá ţá og tala viđ ţá, en ekki nćrri ţeim koma. En ţá strax var mér af einum Italinus gefiđ vín ađ drekka, epli og ostur ađ eta, svo ţá var mér hjálpar von, hefđi ţađ svo lengi stađiđ. Ég má svo segja sem Job sagđi: Guđs andlit hefir gert mig og andi ţess almáttuga hefur haldiđ mér viđ lífiđ. Ég er ađ sönnu drottins.

Greinargóđ lýsing Jóns á sóttkví ţeirri sem hann var settur í á skipi á ytri höfninni í Livorno er ein sú fyrsta sem til er frá Evrópu, ţótt fyrirbćriđ sé ţekkt miklu fyrr. Livornobúar reistu mikla sóttvarnarstöđ um 1648, skammt frá borginni, ţar sem sjúklingar og grunađir urđu ađ hafa viđkomu eftir ađ ţeir voru komnir í land. Ţađ hefur vafalaust ekki veriđ nein lúxushótelvist.

Sóttkví Ólafs áriđ 1628 er frábćr fyrsti kafli í sögu Íslendinga sem ţurfa ađ taka tillit til fjöldans (annarra en sjálfs síns og reksturs) ţegar ţeir koma frá svćđum, ţađan sem pestir og veikindi geta borist. Ólafur stóđ sig vel en ţađ er ţví miđur ekki hćgt ađ segja um suma í seinni köflum sóttkvíarsögu Íslands.

Borgari stórţjóđar einnar í Evrópu flýr úr sóttkví á Íslandi áriđ 2021.

Áriđ 2021 talar íslenska ţjóđin einna mest um eldgos en nú er mikiđ talađ um smitin á leikskólanum Jörfa í Reykjavík, sem bárust ţangađ, ađ sögn, frá erlendum manni, búsettum á Íslandi. Sá braut reglur um sóttkví og varđ valdur ađ smiti barna međ hegđun sinni eftir ađ hann kom frá mesta smitasvćđi í Evrópu um ţessar mundir. Ţađ brot sýnist mér nálgast glćp.

Ţví miđur telja fáeinir landar ţessa pólska einstaklings, er braut sóttvarnalögin á Íslandi, ađ gagnrýni Íslendinga á erlent fólk sem vinnur á Íslandi í lengri eđa skemmri tíma á Íslandi, og sem brýtur íslensk lög, sé í ćtt viđ áróđur nasista gegn gyđingum.

Ungur Pólverji tók upp hanskann fyrir landa sinn sem braut sóttkví á Ísland eftir komu frá dvöl í Póllandi, međ ţví ađ birta hatursteikningu/smáplakat úr dagblađi á pólsku, Nowy Kurjer Warszawski. Hann birti ţetta á visir.is

Nowy Kurjer gefiđ var út í síđara stríđi í stóru upplagi og líkađi mörgum Pólverjum vel. Blađiđ var rekiđ og gefiđ út af ţjóđverjum og örlitlu broti Pólverja sem unnu međ ţeim á einn eđa annan hátt í anda ţess fólks sem leggst undir stórveldi og eins og lóđa tíkur. 

Screenshot_2021-04-20 MDW-11-12_2020-Walka-z-tyfusem-plamistym-w-warszawskim-getcie pdf

Plakat sem fylgdi dagblađinu Nowy Kurjer Warszawski áriđ 1942. Pólverji einn á Íslandi birti myndina viđ athugasemd sína á visir.is til ađ líka gagnrýni Íslendinga á Pólverja, sem brjóta lög á Íslandi, viđ ofsóknir Ţjóđverja gegn gyđingum. Ţetta er ein versta smekkleysa sem ég hef séđ nýlega á Íslandi.

En hvađ fćr ungan, og sýnilega gagnrýninn Pólverja, búsettan á Íslandi, til ađ setja samasemmerki milli gyđingahaturs í Póllandi í seinni heimsstyrjöld, og Íslendinga sem eru óánćgđir međ ađ Pólverji á Íslandi brjóti sóttkví og valdi ţannig smiti međal barna á leikskólanum Jörfa í Reykjavík?

Kannski getur pólska sendiráđiđ skýrt fyrir okkur slíkt hegđunarmynstur einstakra ţegna sinna á Íslandi? Sannast sagna ber sendiráđinu ađ tjá sig um máliđ.

Fylgjum reglunum eins og Séra Ólafur Egilsson gerđi á skipinu viđ Livorno áriđ 1628, og berum virđingu fyrir ţeirri ţjóđ sem viđ höfum ákveđiđ ađ búa á međal. Gagnrýni er holl og Pólverjar á Íslandi eiga ađ láta í sér heyra. En eitruđ samlíking, ţar sem Pólverji međ brenglađa sögusýn líkja örlögum sínum á Íslandi, ţegar ţeir eru teknir í brjóta sóttkvíarlög, viđ örlög gyđinga í Póllandi er afar ósmekkleg og yfirgengisleg.

Ég mćli ađ lokum međ ţessari grein, ef menn vilja lesa um sóttkvíar á 17. öld. En til vara geta menn lagst í íhugun og spurt sjálfa sig, hvernig á ţví stendur ađ ţegnar ESB-ríkis, ţar sem sumt fólk telur sig í alvöru hafa orđiđ verr út síđari heimstyrjöld en gyđingar, hafi eflst svo mikiđ ađ ţeir sjái sig til neydda ađ brjóta lög smáríkis á hjara veraldar sem hefur veitt ţeim vinnu sem ekki stendur til bođa í stórríkinu sem ţessir ESB-stórborgarar koma frá? Er mögulegt ađ hluti vinnuaflsins frá Póllandi fyrirlíti ţá ţjóđ sem ţeir vinna fyrir? Ég hef engin svör, en ţađ verđur ađ spyrja spurninga til ađ fá svör.


Túrhestagos

bertuch_vol_4_3c

Í dag ćtla ég ekki ađ drepa lesendur mína úr leiđindum međ löngu og frćđilegu bloggi. Á fyrri öldum létu útlendingar sig dreyma um eldgos og sjóđheitar himinmigur á Íslandi. Myndirnar viđ ţessa grein sem eru úr safni Fornleifs og hafa veriđ birtar áđur, en aldrei verđur góđ vísa of oft kveđin.

Nú dreymir Íslendinga um ósmitađa ferđamenn á Íslandi og vona ađ gos haldi áfram fram yfir pest og ađ ný bćtist í hópinn. Á myndinni hér fyrir neđan, sem er gerđ af draumsýnum útlendingi međ fyrsta stig berkla, sem langađi í gosferđ til Íslands á 18. öld, er eins og ađ blessuđ húsfreyjan sé ađ reyna ađ koma ţví inn í gegnum ţykka höfuđskelina hjá bónda sínum, ađ hćgt sé ađ grćđa miklu meira á gosferđamönnum en á hinum marflatta. Segjum svo ekki ađ konur séu ekki framsýnar.

img_6704_fornleifur

Síđasta myndin í myndaseríunni úr einkasafni Fornleifs í dag sýnir svo ađ öryggisráđstafanir og almannavarnir viđ eldsumbrot, hamfarir og hryđjuverk, eins og t.d. girđingar, voru fundnar upp af gyđingum ţegar Móses náđi í frumgerđ lögmáls og stjórnarskrár í jarđhrćringum og eldsumbrotum á Sínaí. Kannski kemur ný stjórnarskrá innan úr möttli jarđar undir Íslandi?

RP-P-1934-166


Uppruni dótsins

Duit sammen

Fyrir um ţađ bil mánuđi síđan kom sonur minn á 19. ári til mín međ lítinn koparpening sem hann hafđi fundiđ á gólfinu á herberginu sínu viđ tiltektir. Peningurinn er frá 1790.

Ekki má skilja ţennan fund ţannig ađ sonur minn stundi fornleifauppgröft á herberginu sínu, enda er ţađ ekkert sóđalegra en gengur og gerist hjá ungmennum á hans aldri, nema ađ síđur sé. Húsiđ er frá 1990, svo ekki er peningurinn frá byggingu ţess. Sonur minn ályktađi réttilega ađ myntin hefđi komiđ úr samskeytum í skúffum í skúffumublu sem hann er međ tvćr af á herberginu sem bera uppi borđplötuna hans. Ţetta heimatilbúna og hentuga "skrifborđ" samansetti ég ásamt konu minni á stúdentagarđsárum okkar saman 1984-1993, ţegar viđ bjuggum saman í "hjóna" íbúđ á tímabilinu 1987-1993. Skúffedaríi ţessum hafa svo fylgt okkur til Íslands á Nesahagann, ţađan aftur til Vandkunsten í miđborg Kaupmannahafnar og síđan út í úthverfiđ ţar sem viđ búum nú. Lengi var ég međ ţetta aukaskrifborđ og ţessar tvćr skúffu mublur í "helli" mínu undir loftinu ţar var ég međ skúffu neđst međ alls kyns dóti, m.a. voru ţar gamlar myntir í litlum kassa og ţ.á.m. ţennan hollenska pening sem fađir minn hafđi eitt sinn gaukađ ađ mér í barnćsku. Nú á sonur minn peninginn, ţví sá á fund sem finnur. Aur ţessi er víst orđinn ađeins meira virđi í dag heldur en hann var í á 18. öld.

Peningurinn sjá efst) er svokallađur Duit, sem sleginn var af  af VOC (Sameinađa Austurindíafélaginu, boriđ fram FOK) áriđ 1790 í borginni Utrecht. Duit var mynteining í Hollandi sem var notuđ fram til 1815 ţegar myntbreytingin átti sér stađ og Hollendingar tóku upp gyllini (Holl: Gulder / Enska: Guilder) og cent.

Fyrst var fariđ ađ nota duit í Hollandi áriđ 1573. Hann svarađi í verđi til koparpeninga í Frakklandi sem kallađir voru gigot. Áđur en tugakerfiđ var innleitt í Hollandi áriđ 1816 var 1 duit lćgsta mynteiningin. Upphaflega voru 8 Duit ţađ sama og einn Stuiver, og 20 Stuivers, eđa 160 duit, fékk mađur fyrir 1 gyllini. Duit-myntin sem slegin var fyrir og í nýlendum Hollendinga var hins vegar lengst af meira virđi. Á ţví grćddu Hollendingar, en almúginn í löndunum var hlunnfarinn á tćknilegan hátt. 

Hollendingar notuđu duit í ýmsum orđatiltćkjum sem gáfu til kynna ađ eitthvađ var lítils virđi eđa lítilsiglt:

  •  Een duit in het zakje doen; bókstaflega: Ađ setja eina duit í pokann – ađ láta smárćđi af hendi rakna.
  •  Hij is een duitendief  ; bókstaflega: Hann er duitţjófur – Hann er mjög gráđugur
  •  Hij heeft veel kak, maar weinig duiten / hann hefur mikiđ af skít en minna af duit, sem merkir  – hann er grobbari / oflátungur.
  • Moed hebben als een schelvis van drie duiten; bókstaflega: Ađ vera  eins og ýsa sem kostar 3 duit  – ađ vera raggeit

Nú skal haldiđ til upp til Íslands, landsins međ álkrónuna sem kom međ myntbreytinguna áriđ 1981. Hún var svo lítils virđi ađ hún flaut á vatni og fauk ţegar unglingar reyndu ađ nota hana í hark viđ skólavegginn. Hún var notuđu í landinu ţar sem loddarar og töframenn stjórnuđu bönkum í árarađir og töldu ţjóđum sem taliđ höfđu einskis verđ duit sín afar innilega gegnum aldirnar, trú um ađ íslenskir bankar ávöxtuđu fé manna betur en nokkrir ađrir.

En fyrst skal komiđ viđ á Ţjóđminjasafninu.

Ţar sem álkrónan flaut á vatni

Eitt sinn, 5-6 árum fyrir síđustu aldamót, hélt starfsmađur Ţjóđminjasafns Íslands fyrirlestur á ársfundi Hins íslenska Fornleifafélags. Fornleifafrćđingurinn sá,  sem aldrei hafđi lokiđ námi á eđlilegan hátt ţó hann á góđum degi ţýddi starfsheiti sitt viđ safniđ á ţýsku sem Reichsarchäologe, hélt tölu um fornleifarannsóknir sem honum hafđi veriđ bođiđ ađ taka ţátt í á Grćnlandi.

Fyrirlesturinn var haldinn á vegum Hins íslenska fornleifafélags. Međal áheyrenda var t.d. heimsţekktur nasisti (nema á Íslandi, ţar sem hann var ađeins ţekktur sem garđyrkjumađur í kirkjugörđum Reykjavíkur) og fornleifaţjófur á vegum SS, Úlfur Friđriksson, sem ég ritađi um nýlega (sjá hér). 

Uppgröfturinn var hinn merkilegasti og undir stjórn Dana. Rannsóknin fór fram á bćjarrústum sem hafđi fariđ undir sand í flóđum á miđöldum. Ţá bráđnuđu oft jöklar, ekkert síđur en nú.

Starfsmađur safnsins, sýndi góđar ljósmyndir frá dvöl sinni á Grćnlandi, ţótt erindiđ sjálft vćri nokkur stirt, stubbótt og hálfstamandi á köflum. Fyrirlesturinn er mér ţó ferskur í minni, ţví starfsmađur safnsins talađi ávallt um "dót", ţegar hann í sýndi myndir af forngripum og húsaviđum, sem fundust ótrúlega vel varđveittir undir sandinum. Ólíkt ţví sem gerđist viđ t.d. rannsóknir Stóru-Borgar undir Eyjafjöllum, eru gripir ţessir enn vel varđveittir, forvarđir og til sýnis á Grćnlandi og í Danmörku. En starfsmađur Ţjóđminjasafnsins kallađ slíka gripi dót, sem kannski sýnir álit hans á gildi forngripa eđa vanţekkingu á orđinu dót. Ţađ fer hins vegar óendanlega mikiđ í taugarnar á ekta fornleifafrćđingi, ţegar safnamađur notar orđ eins og dót um forngripi.

Dót er skýrt á eftirfarandi hátt á Íslensku Orđaneti :

dót  hlutir, drasl

dót  leikföng

dót  farangur

Ţessar skýringar eru einnig ţćr sem ég legg í orđiđ dót, en í Íslenskri orđsifjabók má einnig lesa eftirfarandi:

dót h. (19. öld) ‘munir, hlutir; leikföng, samtíningur; farangur; hyski; kynfćri (sbr. ţing)’; dóta s. ‘dunda, dútla’, d. sig (sér) ‘laga sig til; rísla sér; eđla sig (um hćnsni): haninn dótar hćnuna’. Sbr. nno. dota ‘dútla, smáhagga viđ’, dot k. ‘dundari’; sbr. og fno. aukn. dótafinnr k. sem líkl. heyrir hér til; dót vísast to. og úr e-m mlţ. víxlmyndum viđ doond, sbr. dont, dund og dút (s.ţ.). Samkv. F. Holthausen er dót to. úr mlţ. doten ‘ţvađra’. Ólíklegt.

Er dót komiđ af duit?

Hér skal sett fram önnur skýring á orđinu dót, sem sumar orđabćkur segja ađ sé ekki mjög gamalt í íslensku máli.

Einn seđill er varđveittur fyrir orđiđ daut í íslensku orđsifjasafni. Á honum stendur ţetta:

daut h. (18. öld) ‘ögn, vitund’: ekki d. ‘ekki minnstu ögn’. To., líkl. úr d. dřjt < holl. duit ‘verđlítill, hollenskur koparpeningur’, svarar til fnorr. ţveit ‘smámynt’, eiginl. ‘afhöggvinn bútur’; sbr. ţveita (1 og 2), ţveit(i), ţveitur og ţviti.

Ég tel nćsta líklegt ađ dót sé íslensk afbökun á dřjt í dönsku (dřyt á norsku) og upphaflega duit á hollensku. Danskir kaupmenn voru margir á Íslandi á 18. og 19. öld og hafa líkast til sagt viđ Íslendinga ađ varningur ţeir sem ţeir vildu selja vćri:

ikke en Dřit vćrd, eđa ađ ţeir vildu ekki give en dřjt fyrir eitthvađ (sjá hér ; Ordbog over det danske sprog).

Ţegar dót er skýrt sem "drasl" á íslensku, er ekki ólíklegt ađ viđ séum ađ nota orđ sem komiđ er af dřjt á dönsku og duit á hollensku. Íslendingar versluđu mikiđ viđ Hollendinga á 17. og 18. öld, löglega og ólöglega, og gćtu Mörlandar jafnvel hafa heyrt Hollendinga nota orđiđ um eitthvađ sem mjög lítils virđi var, og jafnvel setiđ inni međ slíkar hálfverđlausar myntir.

Dót í ţýđingunni leikföng, er vitanlega orđ sem notađ er um eitthvađ lítils virđi fyrir börnin sem endar í dótakassa, međan börnin og jafnvel mamma geymdi gullin ţeirra eins og segir í kvćđi Jóhanns Sigurjónssonar; Mamma geymir gullin ţin, gamla leggi og völuskrín.

Duit / Dřjt / Toy / Dót

Svo er ekki svo langt fra orđinu dót (duit) til toy á ensku, sem Wikipedia skýrir ţannig: The origin of the word "toy" is unknown, but it is believed that it was first used in the 14th century. Allt er líka á huldu ţar. En www.etymonline.com hjálpar kannski:

toy (n.)

c. 1300, "amorous playing, sport," later "piece of fun or entertainment" (c. 1500), "thing of little value, trifle" (1520s), and "thing for a child to play with" (1580s). Of uncertain origin, and there may be more than one word here. Compare Middle Dutch toy, Dutch tuig "tools, apparatus; stuff, trash," in speeltuig "play-toy, plaything;" German Zeug "stuff, matter, tools," Spielzeug "plaything, toy;" Danish třj, Swedish tyg "stuff, gear." Applied as an adjective to things of diminutive size, especially dogs, from 1806. Toy-boy is from 1981.

Ţetta leynda verđmat Evrópukapítalismans, sem lćtt var ađ íslenskum börnum um ađ drasliđ vćri dót (nćr verđlaus koparpeningur) - međan ađ góđu leikföngin voru gull (gyllini) er mín skýring á uppruna orđsins dót. En menn voru vitanlega misfátćkir. Á sumum heimilum á fyrri öldum, gat ómerkilegt dót veriđ skíragull.

Ef einhver vill ţvertaka fyrir ţessa smárćđis tilgátu mína, sem líklega er ekki fimm aura virđi, verđa ţeir ađ fćra nokku góđ rök og gullin fyrir máli sínu, ţví hingađ til hefur ekki veriđ til vitrćn skýring á uppruna orđsins dót. Og vart hefur dótiđ dottiđ af himnum ofan - eđur hvađ?


Grófur plattfiskur og spilletittlingar: Nokkur brot úr skreiđarsögunni

Snijders Pushkin 2

Yfirfiskmatsmađur rannsóknarsviđs fornleifadeildar Fornleifs hefur um langt skeiđ veriđ ađ leita uppi gamla skreiđ í útlöndum, fyrst enginn annar gerir ţađ og skreiđarbćkur hafa birst án myndskreytinga. Međ hanska og í hvítum slopp leitar matsmađurinn ađ öllum heimildum um skreiđ sem hann kemst í. Stundum kemur fyrir ađ 350 ára skreiđarleifar finnist í ruslagryfjum stórborgum útlanda, og ţá gleđst auđvitađ yfirfisksmatsmađurinn hér á ritstjórn Fornleifs. 

Helst er ţađ skreiđ og harđfiskur sem fyrir löngu er kominn yfir sölutíma, og sem gćti átt ćtti sínar ađ rekja til Íslandsmiđa, sem kitlar matsmanninn. Ţađ er nefnilega hćgt ađ leita fiskjar og veiđa ýmislegt bitastćtt í listasögunni á veraldarnetinu.

Í Hollandi nútímans er skreiđin ţó frekar lítilfjörleg. Ég fann t.d. 350 grömm af einhverri tittlingsskreiđ fyrir 21 evru. Látiđ ţađ nú ekki lokka ykkur af votum draumi inn í ESB. Í Evrópu vilja ţeir fiskinn ókeypis til ađ grćđa sem mest á honum og ţar ađ auki ótakmarkađan ađgang ađ Íslandsmiđum, sem er og verđur ófrávíkjanleg krafa ESB.

Screenshot_2021-04-05 stokvis 2 personen (350 gram) - Piet Korf Vishandel

Ef menn kafa niđur í listasögu Niđurlanda er marga skreiđina hćgt ađ finna. Myndin efst, sem hangir á Puskín listasafninu í Moskvu, er frá 1616. Hún er máluđ af Frans Snijders (nafniđ var einnig ritađ Snyders). Frans (Franciscus)Snijders fćddist í Antwerpen áriđ 1579 og starfađi ţar lengst af, fyrir utan nokkur ár í byrjun 17. aldar er hann dvaldi á Ítalíu. Frans ţótti gaman ađ mála mat sinn eđa annarra líkt og mörgum í Niđurlöndum, ţannig ađ nóg var ađ gera fyrir hann í listinni sem hann efnađist betur á en meistari Rembrandt í Amsterdam. Málverkiđ hér fyrir ofan í Moskvu var alls ekki eina matarverkiđ sem Frans Snyders málađi af fiskverslun. Hann var harla stórtćkur útgerđarmálari og ţótti á allan hátt nćsta frábćr í stillebenslist (uppstillingum) sinni.

Málverkiđ er ágćt heimild um ţá skreiđarpakka sem fluttir voru út frá Noregi og Íslandi. Nú skulum viđ ekki fara ađ rífast um hvađan skreiđarpakkinn hjá Snyders er ćttađur. Ţađ gćti frćndum okkar leiđst og ţeir fariđ ađ gráta og ţvćlst út í málaferli og bćtt ţví viđ eignarhaldskröfu sína á Snorra og annađ íslenskt sem gnćfđi yfir hćstu tinda norskrar afdalamenningar. Viđ á Íslandi vitum örlítiđ um hvernig menn pökkuđu skreiđina fyrr á öldum. Furđanlega hafa Norđmenn ekki eins mikla vitneskju, enda var skreiđin ávallt mikilvćgari Íslendingum en ţorra Norđmanna.

Takiđ eftir stćrđ skreiđarbaggans! Hann virđist girtur međ tágargjörđum og sérfrćđingur einn af norđan, sem er borgarbarninu Fornleifi oft innan handar um fornar venjur, skrifađi er hann sá málverkiđ: Ţađ hefur veriđ tveggja manna tak ađ flytja svona bagga til, en líklega hefur fiskurinn varđveist vel ţegar svona var gengiđ frá honum.

Rýnt í málverkiđ í Moskvu 

Snijders Pushkin 3

Fyrir utan fisksölukonuna í Antwerpen? međ allar fiskiafurđirnar sínar, er lítill drengur međ rauđa skó á málverki Snyders. Snáđinn er kannski sonur hennar. Hvađ ćtli hann tákni eđa rauđir skórnir sem hann heldur á? Allt táknađi eitthvađ í list Niđurlanda. Kannski ćtti ég ađ "kvíra" (queer) málverkiđ eins og var í tísku hér um áriđ: Sá litli er hugsanlega ađ segja ađ hann vilji verđa ballettdansari en ekki sjómađur. Ađ vonum er harđkaţólsk móđir hans ekki ánćgđ međ slíkt : Ađrar túlkanir eru auđvitađ möguleikar, ţótt sú fyrsta sé vitaskuld raunhćfur möguleiki eins og allt fjas og orđflúriđ í listfrćđinni. Kannski langađi ţeim litla einfaldlega ekki ađ starfa í slori međ skreiđarfýlu fyrir vitunum dagana langa. Menn hafa fariđ í viđskiptafrćđi fyrir minni ástćđu.

Ýmsar ađrar myndir af fiskkaupmönnum og fisksölum eru til frá hendi Snyders og á nokkrum ţeirra bregđur skreiđinni fyrir í for eđa bakgrunni. Njótiđ skreiđarinnar hér fyrir neđan.

Frans_snyders-fish_market

Frans_snyders-fishmonger_s 2

Frans_Snyders_and_Cornelis_de_Vos_-_Fish_Market

Frans_Snyders_and_Cornelis_de_Vos_-_Fish_Market 2

Falleg skreiđ (stokvis/rondvis) í Andvörpum. Á Ítalíu supu ţeir hveljur yfir ţessum girnilegum Stoccafissum, sem sumir Íslendingar vilja helst ekki heyra um, lykta né sjá. Menn eru farnir ađ reisa skreiđartrönur á fjöllum til ađ verja ţorpara lykt af peningum. Ađrir eru alveg hćttir öllu veseni međ skreiđ. Hvađ varđar úrvaliđ á fiskbúđin Hafberg ekki sjans í ţetta fiskival. Hefur Hafberg haft skjaldbökur á bođstól? Ći nei!

Skreiđ fannst í tunnu í flaki skips 

Hér um áriđ greindi Fornleifur frá leifum af fiski, hugsanlega plattfisksskreiđ (Malflattri skriđ), sem fundust í flaki hollensk skips (sjá hér) sem sökk áriđ 1593 í miklu skipsskađaverđi viđ eyjuna Texel. Texel komst einnig í fréttirnar hér um áriđ, ţegar eyjaskeggjar sumir fóru nokkuđ illa út úr klónum á íslenskum bankarćningjum. 

Ţeir sem vel eru ađ sér skreiđarmálum vita ađ ekki var öll skreiđ/harđfiskur verkađur á sama hátt. En ţađ vita sumir fornvistfrćđingar nútímans ekki allir. Ţeir hafa líkast til aldrei bragđađ útvatnađa og sođna skreiđ og rugla oft saman saltfiski og skreiđ.

Leifar ţeirrar skreiđar sem fannst í SO1 flakinu viđ Texel, er líklega ţađ sem hér fyrr á öldum var kallađur malflattur fiskur á Íslandi, eđa plattfiskur á Hansaramáli (danska: Platfisk). Malflattur fiskur var einnig kallađur kviđflattur eđa reithertur harđfiskur á Íslandi. Í einu fremsta skreiđarlandi Evrópu, Noregi, var malflattur fiskur kallađur rotskjćr, rĺskjćr eđa splittfisk á dönsku. Á ţessu sést ađ ekki var menningarheimurinn alveg sá sami í Noregi og á Íslandi ţegar kom ađ skreiđ. 

Kaupendur settu kröfur og löngum var ţađ erfitt fyrir Íslendinga ađ skilja ađ verđ fór eftir gćđum.

Skreiđin íslenska eins og viđ ţekkjum hana í dag, ţar sem tveir fiskar eru eftir afhausun, slćgingu og hreinsun, bundnir saman viđ sporđinn og ţurrkađur á trönum. Ţađ verđur ţví miđur ć sjaldséđara á Íslandi og lyktin mađur, minnumst ekki á lyktina. Skreiđarfýlu hefur veriđ úthýst á Akranesi, ţví íbúarnir voru farnir ađ ilma af sápu.

Trönuţurrkađan fisk kalla menn í Evrópu Stockfish/Stokvis/Stokfisk/Stoccafisso. Norđmenn kölluđu ţá skreiđ stokkfisk eđa rundfisk. Heitiđ rondvis notuđu Hollendingar einnig um skreiđ en ţó mest orđiđ stokvisk. Ţvílíku ástfóstri tóku menn í Hollandi og Belgíu viđ ţennan vinsćla innflutta fisk ađ ţeir tóku sér ćttarnafniđ Stokvis. Margar ćttir í Hollandi báru ţetta eftirnafn, og mörgum tilfellum voru Stokvis ćttirnar gyđingar, sem voru öflugir sem fisksalar í Amsterdam upp úr miđri 18. öldinni.

Einn helsti skreiđarsögusérfrćđingur Íslands, áđur en Gísli Gunnarsson var og hét, var Jón Ađils. Jón talađi jafnan um harđfisk en ekki skreiđ. Hann skýrđi margt í bók sinni um Einokunarverslun Dana á Íslandi 1602-1787 sem út kom áriđ 1919 (sjá bls. 480-484). Jón heldur ţví fram ađ Malflattur fiskur hafi fyrst og fremst veriđ verkađur á Suđurlandi og viđ Ísafjarđardjúp. Jón taldi einnig ađ flatti fiskurinn hafi veriđ hertur á rám í trönum eđa hjöllum og kallađur ráskerđingur, sem er íslenskun á dansknorska orđinu fyrir plattfisk. Jón Ađils skýrir ţetta á ţennan hátt:

Hann hefur stundum ađ ţví er virđist veriđ ţaninn út međ spelkum eins og lax í reykingu til ţess ađ hann legđist ekki saman og harđnađi fyrr og var ţá kallađur Spillefisk eđa Spilefisk á dönsku. Jón Ađils upplýsir einnig ađ Snćfellingar hafi tekiđ upp á ţví á árunum 1680-90 ađ hnakkfletja fiskinn og herđa hann síđan á rá. "Varđ hinn mesti úlfaţytur út af ţví, og hvernig sem á ţví hefur veriđ stađiđ, ţá fekk ţessi hnakkaflatti fiskur, eđa Hćngefisk sem Danir kölluđu, hiđ versta orđ á sig erlendis".

Ađils upplýsti, ađ ţar fyrir utan vćru ađalharđfisktegundirnar flokkađar eftir stćrđinni; Ţannig var vertíđarţorskur jafnan kallađur Grov Platfisk af dönskum einokunarkaupmönnum eđa Grov Hćngefisk, stútungar voru kallađi Middel-Platfisk og Middel-Hćngefisk og ţyrsklingurinn var kallađur Plat-Titlinger, Hćnge-Titlinger eđa Spil(l)e-Titlinger. Svo var varan; Ef fiskurinn var ekki ţorskur, ţá var hann einnig tilgreindur í heimildum  eftir fisktegundinni og verkunarađferđinni: T.d. Plat-Kuller (ýsur) og Plat-Langer (löngur). Ég hef hér flysjađ skán úr verki Jóns Ađils svo ađ menn geti sjálfir melt hans mikla fróđleik um skreiđarverkun á einokunaröldinni sem hann lét okkur í té.

Screenshot_2021-04-02 Figure 1 3 Butchery of cod family fish for the production of stockfish

    Bein frá SO1

Ţegar fiskurinn var kviđflattur, voru ákveđin bein bols ţorskfisksins fjarlćgđ ţegar hann hafđi veriđ hausađur og slćgđur, eins og sjá má á efri teikningunum hér fyrir ofan. Neđri myndin sýnir hvernig ađgerđin ađ ţorskinum hafđi skiliđ eftir merki í beinin í skreiđarinnar í flakinu SO1 viđ eyjuna Texel.

InnsigliPlattskreiđ mót

Tvćr gerđir af harđfiski/skreiđ á 16. og 17. öld. Til vinstri er venjuleg skreiđ (stokkfiskur) á innsigli Íslands, Sigillum Insulae Islandić frá 1593 (Ţjms. 4390) og til hćgri er hinn dýrari plattfiskur á prentmóti frá Hólum sem fyrst var notađ til prentunar í sálmabók áriđ 1589 (Ţjms. 445).

. image017

Detalje

Fyrir nokkrum árum síđan var hér á blogginu í fyrsta sinn á Íslandi birt mynd af málverki sem líklega er er elsta málverkiđ sem málađ hefur veriđ af ţessari verđmćtu útflutningsvöru. Á málverkinu heldur hollenskur kaupmađur í Björgvin á skreiđ, og ekki er um ađ villast ađ ţađ sem hann heldur á er greinleg ekki meira en međal skreiđ/stokkfiskur, jafnvel norskur tittlingur.. Frćđist um myndina hér. Stokkfiskinn var einnig hćgt ađ finna í innsigli Lýbiku-kaupmanna, enda skreiđin ein af mikilvćgustu innflutningsvörum Hansa-bandalagsins. Skreiđin kemur einnig síđar fyrir í innsiglum Björgvinjarkaupmanna og víđar, t.d. innsigli á Tromsö, Fćreyjum og jafnvel í borginni Deventer suđur í eystri hluta Hollands.

Hér fyrir neđan: Málverk frá ţví um 1595, málađ af flćmska meistaranum Lucas von Valkenborch (1535-1597). Á veggnum fyrir aftan konuna, sem er innanbúđar hjá fisksalanum (hún er líklega atvinnurekandi hans), hangir veglegur grófur plattfiskur úr norđurhöfum,sem ég er viss um ađ frúrnar í Brabant (Brabant er hérađ á landamćrum Hollands og Flćmingjalands og ţađan mun ţessi kvenbúningur vera) hafi veriđ sólgnar í, ţegar kom ađ löngu föstu og ţćr komnar í trúrćktina og algjért kjétbann. Mér sýnist ađ eigandi verslunarinnar sé ađ taka saman kippu af reyktri síld fyrir fínu konurnar.  

14048421731_d5f745a079_o(1)

 14048421731_d5f745a079_o(1) 2

Ţegar menn máluđu skreiđ á 16. og 17 öld er erfitt ađ segja til um hvađan skreiđin sem máluđ var var ćttuđ. Skreiđin á myndum í ţessu greinarkorni gćti jafnt veriđ frá Noregi sem Íslandi eđa Fćreyjum, en líklega hafa Norđmenn ţegar eignađ sér hana.

Hér geta hinir áhugasömustu lesiđ grein um rannsóknir á fiskibeinum frá Hansabćjum eftir Hans Christian Küchelmann, ţar sem hann vitnar m.a. í grein eftir dr. Guđbjörgu Ólafsdóttur á HÍ-setrinu á Bolungarvík et al. (inter al. est etiam dr. Ragnar Edvardsson, sem er eiginmađur Guđbjargar) sem lesa má hér.

image010

Flattur, hertur fiskur teiknađur á spássíu handritabrots íslensks, sem er varđveitt í Konunglegu Bókhlöđunni í Stokkhólmi. Handritiđ fjallar um reglur varđandi kirkjuhald og er taliđ vera frá ţví um 1360.


Innskráning

Ath. Vinsamlegast kveikiđ á Javascript til ađ hefja innskráningu.

Hafđu samband