Circus Zelenskyj is coming to Town

CIRCUS ZELENSKYJ

and its pack of CLOWNS in REYKJAVIK

The 2023 GRAND-ICELAND Tour

SOON in a Circus Tent near you in Reykjavík

The Preliminary Program:

VLOD the Grand CLOWN of KüiyjiÏv: and his Famous "Now-I-am-a-Jew-Now-I am-not-Act". A Traditional Ukrainian Puppet show in four acts (Sponsored by LEGO).

Artist TÓTA BROWNIE SMOKEFJORD walks on a thin line with her Icelandic blondes while knitting a sweater for Vlod. No security lines, no facemask, no Tampax nor sanitary towels, no Brain -  Nothing. Best illusion since H.C. Andersen´s The King´s new Cloths

KATE JAKOBS shows her NATO Ticks and Tacks (Noir act, might be canselled).

J. STOLTENBERG aka the fomous Nerwegian Wohr-clauwn Bellegrino, whom noboddy understaends, prissents to sentences in perfekt Engelish. Once in a lifetime act.

 

SLOPPY JOE BIDEN: US #1 Clown finds his own incriminating CIA-documents in the audience. An Incredible Act.

CAPTAIN CANNON, aka Donnie Trumpetti, grabs a pussy in thin air (sponsored by ICELANDAIR). 

 

INTERMISSION: 

German prima-Clown Olaf Scholz hands out the Hanswursts (Icelandic SS-sausages only, sponsored by Bill Clinton and his Blue and white stained Dress Circus).

EMMANUELLE DI MACCARONI, The Nice-Balladin of France, at least tries to make a pissaprocess during the break.

JOHN GUNN: A never-before-seen Act. Johnny Gunn, the famous Icelandic optical illusionist and main benefactor of the visit of Circus Zelenskijs Iceland-visit, makes an Icelandic coastguard plane vanish in thin air. Now it´s here, now it´s not. This act is sponsored by the Icelandic Coast-guard and the lost security of the Icelandic People).

VLAD PUTIN: Clown in Chief of the Bolshoi Circus in Moscow dies on stage, is revived, and dies again; Is then revived again - dies and is finally revived as a homosexual. A classic act.

ZIMMI Simmsalabim TORTOLA: World famous Icelandic laundryman makes your old Icelandic króna disappear into thin air and blames it all on the Jews. Then he eats raw minced meat on a traditional Icelandic hammock. Incredible act, never seen before.

CAPTAIN Independent-BEN and his crew and their ICELANDIC SPACE-SHOW us: How Icelandic tax-income vanishes into thin Space, Time and the Ukraine, while the famous Icelandic welfare state is a total goner.

  

Boris Johnson (BOJO the TORY CLOWN) and his Act of Exit. A tragicomic act in three stages.

Funfair-LOTTERY: Buy a lot.

Winner gets: The West-Fjords of Iceland. Only for the foreign guests. All income goes to Warfare in foreign lands.

ONLY IN ICELAND - WHERE ELSE? 

The Land of Burning-hot Babes, Strong Idiots and Clean Water.

What do YOU think about Iceland? Do you think at all? Participate in the query.

Með Rembrandt á háaloftinu

Þá sjaldan að ritstjóri Fornleifs tekur til i öllu sínu lífsrusli, finnur hann alltaf einhverjar fornleifar og listaverk.

16 vetra sá hann mynd í íslenskri bók frá 5. áratug síðustu aldar um Rembrandt. Það var bók sem afi hans á Hringbrautinni átti. Unglingurinn tók sig til og gerði þegar fölsun á Rembrandtinum með hvít- og grákrít á svartan pappír. Myndin er 15x18 sm. að stærð.

Rembrandt hefði örugglega tekið Fornleifsómyndina í læri, hefðu þeir þekkst, en Remmubrandur var svo svakalega á undan minni tíð, svo ekki varð úr að hann tæki sneið á lærum mínum. Seinna sá ég sömu mynd í lit og læt ég hana flakka. Minn Rembrandt er vissulega í allt öðrum verðflokki, en slagar upp í hinn ekta Rembrandt, þó hann sé bara í svarthvítu.

10) Bútur fyrir Hannes alveg sér á báti - Gamli hundamaðurinn að Gljúfrasteini

Árið 1972 vakti hundaást íslenska Nóbelsskáldsins mikla athygli á vesturströnd Bandaríkjanna og jafnvel víðar. Í Malibú var vart talað um nokkuð annað í marga daga.

Það lá við að hann yrði tekinn í sátt í landinu sem virtist hata hann svo mikið.

Þá skrifaði vel þekktur blaðamaður, Joe Alex Morris jr. að nafni, nokkra pistla frá Íslandi í Los Angeles Times, t.d. þann sem birtist hér í heild sinni en einnig í öðrum miðlum. Greinarkornið eftir Morris fjallar um baráttu hundaeigenda á Íslandi fyrir því að halda hunda í bæjum og borgum. Þarna stendur m.a.:

Halldor Laxness, Icelands´ Nobel Prize-winning poet, compared the campaign against dog owners with the Nazi persecution of the Jews. ...

 

Tel ég víst að hundum í Bandaríkjunum hafa verið hundsama um að frétta að þessum mikla mann- og hundaréttindafrömuði Íslands, sem sumir telja að hafi verið rúinn miklum frama í Bandaríkjunum vegna lummuverka vondra manna.

Laxness skrifaði eftirfarandi klausu í grein sem hann kallaði Frá gömlum hundamanni. Hún birtist í einu helsta baráttublaði hundavina á Íslandi, Morgunblaðinu, 16. desember 1970 (sjá greinina í heild sinni hér).

Í Rússlandi og Þýskalandi er svokallaður antísemítismi eða gyðíngahatur landlægt og er gamall og nýr siður hjá þessum þjóðum að skipuleggja blóðbað á gyðingum ef eitthvað geingur úrskeiðis hjá þeim. Pogrom svokölluð (at í gyðíngum) voru meðöl þessara þjóða við geðbilun sem grasséraði i þeim sjálfum. Um gyðínga voru sagðar sögur líkar þeim sem sagðar eru á Íslandi nú á dögum um hunda. Það er til dæmis aldagömul viska í Rússlandi og Þýskalandi að gyðíngar hafi fyrir sið að éta börn á páskunum. í miðri heimsstyrjöldinni síðari höfðu rússar og þjóðverjar fróðlega samvinnu um að skjóta 32 þúsund varnarlausa gyðínga, mestan part konur, börn og gamalmenni, hjá Baby Jar, gilskorníngi fyrir utan Kíev 29.—30. september 1941. Þeir hjálpuðust síðan að því að fela líkin í gilinu. En líkin fundust og þessi „hundamorð" urðu sú hetjudáð rússneskra og þýskra herja sem lifir leingst úr styrjöldinni 1939—1945. En hvers vegna gamlar konur? Og hvers vegna gyðínga? — Jú það er einfaldlega vegna þess að hér er um að ræða minnihlutahópa sem menn vona að séu svo alls vesalir að það sé óhætt að ráðast á þá, þeir muni ekki geta borið hönd fyrir höfuð sér. Nú er heitið á lögreglustjórann okkar hérna í Reykjavík að vinna samskonar frægðarverk á okkar ferfættu vinum; og einsog fyrri daginn í þeirri von að þar sé vesall hópur fyrir, sem ekki muni bera hönd fyrir höfuð sér. Hvað sem lögreglustjórinn í Reykjavík kann að vilja í þessu máli, þá tel ég ekki líklegt að lögregluliðinu í Reykjavík, sem samanstendur af heilbrigðum alþýðumönnum, venjulegum íslendíngum, verði otað fram til að gánga í hús borgaranna og draga út þaðan besta vin fjölskyldunnar í blóðsúthellíngskyni. Þessi skoðun mín styðst við reynslu sem ég hef af mannúðlegum og skilníngsríkum hugsunarhætti þessara manna í samkiftum við mig vegna hunda minna gegnum ári

Það skilst, en venst ekki

Hundar í Bandaríkjunum skildu reyndar ekki bofs í þessu. En það gera gyðingar um allan heim hins vegar.

Hverjum halda Íslendingar að líki að lesa greinar um Nóbelsskáld frá Íslandi, sem telur sig til neyddan að líkja baráttu kjölturakkafélagsskaps á Íslandi við mannréttindabaráttu, og sem líkir banni á hundaeign í borg við ofsóknir nasista gegn gyðingum? Gyðingum líkar það ekki, hvorki  þeim "útvöldu" sem sem brugðið hafa út af bókinni og halda hund(a), og jafnvel þeim sem frekar eru með kött eða tígrisdýr heima hjá sér.

Nú er það reyndar svo, að Laxness virðist hafa haft mikið lag á því að taka gyðinga í gíslingu í því sem hann var að rausa um. Fyrir nokkrum árum kom út ágæt bók eftir Snorra G. Bergsson sagnfræðin, mikinn vin Hannesar Hólmsteins Gissurarsonar. Ég skrifaði mjög lofsamlegan ritdóm um bók Snorra og hrósaði honum fyrir að nefna klausu sem Laxness ritaði í Parísarbréfi sínu í Þjóðviljanum, þ. 31. október 1948, og að segja að það jaðraði við gyðingahatur. Laxness skrifaði:

Evrópa dró þessa umkomulausu flóttamenn sína hér uppi vorið 1940 [við hernám Frakklands]. Ég atti nokkra kunningja í hópi þeirra. Þeir voru pólskir. Mér er sagt að þeir hafi verið drepnir. Þeir hafa sjálfsagt verið fluttir austur til fángabúðanna í Ásvits (Oswiekim, Auschwitz) þar sem Hitler lét myrða fimm milljónir kommúnista og grunaðra kommúnista á árunum 1940-1945, jú og auðvitað „gyðínga“.

Hannes Hólmsteinn Gissurarson, einn af þremur ævisöguhöfundum Laxness, rauk þá ýlfrandi í fljótfærni sinni í Moggann, Pressuna og á Moggablogg, lyfti upp hægri löppinni og pissaði stórar yfirlýsingar á hina og þessa veggi um að ég hefði ásakað Laxness um að hafa verið  gyðingahatari. Þetta lýsir eðli manna sem sitja í fínum öfgafélagsskap eins og Mont Pelerin Society, sem telur ýmsa gyðingahatara.

Ég svaraði Hannesi fullum hálsi á blogginu Fornleifi, og það var ekkert mjálm. Ég benti honum á að það væri náinn vinur hans, Snorri G. Bergsson, sem hefði gefið slíkt í skyn (sjá hér) en ekki ég.  Ég skrifaði síðan um þessi furðulegu viðbrögð Hannesar í grein um gyðingahatur á Íslandi sem birtist í greinasafninu Antisemtism in the North (sjá hér og grein mína hér).

Nú er enn dulítill hundur í mér hvað varðar þetta mál. Ég sætti mig náttúrulega alls ekki við að menn líki ofsóknum gegn gyðingum á 20. öld, sem halda áfram á 21 öld, við bann á hundahaldi á Íslandi; og enn síður við að Nóbelsskáld hafi líkt banni við hundahaldi á Íslandi við pogrom (gyðingaofsóknir í Austur-Evrópu).

Ég var ásakaður um að hafa vænt sjálft Nóbelskáldið um gyðingahatur, vegna þess að ég mælti með góðri bók eftir íslenskan sagnfræðing. Ásökunin kom frá manni manni sem rómað hefur stjórnarstefnu í Chile í tíð Augustos Pinochets, og sem tekið hefur þátt í samstarfi hægriflokka í Evrópu, sem lagt hafa blessun sína yfir þann hvítþvott á sögu nokkurra þjóða í Evrópu , sem nú eru farnar að mæra gyðingamorðingja, sér í lagi vegna þess að gyðingamorðingjarnir voru síðar í andspyrnu við Sovétríkin, þegar þessi lönd lentu austan járntjaldsins og óbótamennirnir komnir undir verndarvæng Bandaríkjanna og Kanada - þegar hann skrifa ekki þrjár bækur um Laxness í óþökk fjölskyldu hans. Minnið er ekki bara halastýfð á Íslandi.

Þess má geta, að eftir að Halldór Laxness líkti "baráttu gegn hundaeigendum". Það fékk Árna Bergmann til að skrifa í síðasta Þjóðviljann fyrir jólin 1970 (19.12.1970), það er skrifa þurfti:

Pólitísk heimska eða blinda eða fölsun kemur einatt skýrast fram í ruglingi: að bera saman það sem er ósambærilegt. Eins og til dæmis Gyðingamorð og hundastríð hér í Reykjavík.

Þá æsti sig til pennavíga eins fáséður gripur og borgaralega sinnaður bókmenntasérfræðingur. Það var Jóhann heitinn Hjálmarsson. Hann skrifaði afar háðunglega um Árna Bergmann og einnig Austra (Magnús Kjartansson), en Magnús hafði einnig sýnt þann siðferðilega styrk að gagnrýna Laxness fyrir kjánalegar yfirlýsingarnar um hunda og gyðinga í Morgunblaðinu (sjá grein Magnúsar Kjartanssonar/Austra í Frá Degi til Dags ). Jóhann Hjálmarsson afgreiddi það á þann hátt er sýnir að menn beittu pennum sínum sem sverðum og ritvélum sem hríðskotabyssum úr skotgröfum kaldastríðspólitíkurinnar í Reykjavík. Ég var því miður ekki farinn að kaupa Þjóðviljann þá. Jóhann Hjálmarsson skrifaði þetta í Moggann:

Deilurnar um hundahald kallar hann „einstakt góðgæti", og svipað orðalag viðhefur hann þegar hann minnist með eftirsjá þeirrar sælu, sem hann varð aðnjótandi í Víetnam, en þar kynntist hann hundum, sem voru „með svipað holdafar og aligrísir og kjötið af þeim ljúffengt með ívið sætum keim" . Afendurminningum Austra verður reyndar ljóst hvað þarf til að skrifa dálka eins og Frá degi til dags í Þjóðviljanum. Víetnam hefur sannarlega orðið honum namminamm í fleiri en einum skilningi.

Já ojbarasta, hærra kemst pólitíkin líklegast aldrei á Íslandi en í þvílíkum hundingjahætti.

Í Sjöstafakverinu ritaði Laxness:

... eingin jarðskepna hefur jafn augljósa meðvitund um syndina og hundur."

Ef Laxness hefði þekkt lítillega til gyðingdóms, þá hefði hann vitað að gyðingar voru eins vissir um syndina í hundunum og hann sjálfur. Að fornu voru hundar aldrei vinsæl dýr á meðal gyðinga. Þess má að lokum geta að hjónin Alfred og Blanche Knopf höfðu mikið dálæti á hundum.

Hvað varðar Joe Alex Morris, sem kom við á Íslandi til að skrifa um hitt og þetta, en varð frægastur fyrir klausu um hundaat á götum Reykjavíkur, þá fór hann sjálfur í hundana blessaður maðurinn.  Hann var við störf í Íran, þegar hann var drepinn eins og lausagöngurakki af byltingarverði Khomeinis árið 1979, þá er árþúsundagömul írönsk menning fór beina leið í hundana og jafnvel til helvítis. Annað kom í staðinn sem sumir Íslendingar keppast við að róma og mæra, enda er gyðingum gjarnan líkt við hunda í Íran - og er svo enn.

Túrhestagos

Í dag ætla ég ekki að drepa lesendur mína úr leiðindum með löngu og fræðilegu bloggi. Á fyrri öldum létu útlendingar sig dreyma um eldgos og sjóðheitar himinmigur á Íslandi. Myndirnar við þessa grein sem eru úr safni Fornleifs og hafa verið birtar áður, en aldrei verður góð vísa of oft kveðin.

Nú dreymir Íslendinga um ósmitaða ferðamenn á Íslandi og vona að gos haldi áfram fram yfir pest og að ný bætist í hópinn. Á myndinni hér fyrir neðan, sem er gerð af draumsýnum útlendingi með fyrsta stig berkla, sem langaði í gosferð til Íslands á 18. öld, er eins og að blessuð húsfreyjan sé að reyna að koma því inn í gegnum þykka höfuðskelina hjá bónda sínum, að hægt sé að græða miklu meira á gosferðamönnum en á hinum marflatta. Segjum svo ekki að konur séu ekki framsýnar.

Síðasta myndin í myndaseríunni úr einkasafni Fornleifs í dag sýnir svo að öryggisráðstafanir og almannavarnir við eldsumbrot, hamfarir og hryðjuverk, eins og t.d. girðingar, voru fundnar upp af gyðingum þegar Móses náði í frumgerð lögmáls og stjórnarskrár í jarðhræringum og eldsumbrotum á Sínaí. Kannski kemur ný stjórnarskrá innan úr möttli jarðar undir Íslandi?

SS-Úlfur í gæruúlpu

Þessi langa grein er örugglega eftir að valda smá skjálfta hér og þar, þótt vart valdi hún túristagosi án virðisaukaskatts.

Hún gæti miklu frekar komið af stað óþægilegu iðragasi hjá þeim sem töldu sig þekkja sögu mannsins sem hér verður ritað um. Ég er nokkuð hræddur um að samferðamenn hans, sem enn eru á meðal okkar, hafi ekki þekkt hann eins vel og þeir héldu, svo það sé alveg ljóst hér frá upphafi.

Maðurinn sem ég skrifa um er SS-maðurinn sem starir á ykkur hér fyrir ofan. Eg er reyndar búinn að "djúpfægja" myndina örlítið. Þið sjáið engin nasistamerki á myndinni. Því er um að gera að leggja það á sig að lesa. Því upphaflega ljósmyndin er birt neðar.

Hann var einn af þessum íslensku nasistum (en þessi fékk ríkisborgararétt á 7. áratugnum) sem ég skrifa af og til um. Þetta er "söguhetjan". Hann var nasisti í 1. deild. En á Íslandi var hann aðeins þekktur þekktur sem óðamála garðyrkjumaður.

Helvíti lék hann nú vel á okkur elskurnar mínar. Hann sló Mikson við!

SS-maður í Hinu Íslenska Fornleifafélagi

Einhverjir muna líklegast eftir öldnum, hávöxnum manni, Úlfi Friðrikssyni, sem kom á ársfundi hins íslenska fornleifafélags á 10 áratug síðustu aldar. Þá hafði ég tök á því að sækja fundi í því félagi og hafði aldrei gert síðan að ég hafði gerst félagi á barnsaldri og heldur ekki eftir þann tíma.

Úlfur þessi sýndi gífurleg taugaveiklunareinkenni og horfði sjaldan beint í augun á fólki þegar hann talaði við það. Ef menn töluðu ekki við manninn, vissu fáir að hann var maður af erlendu bergi brotinn. En hann gekk eftir veggjum og komst ekki í samband við fólk að fyrra bragði. Ég vissi þó að hann var útlendingur löngu áður en ég uppgötvaði að hann væri í sama félagi og ég. Ég hafði heyrt hann tala við annan karl í strætisvagni á menntaskólaárum mínum. Íslenska þessa nýbúa var óhemju bjöguð. Hann var ávallt óðamála og næstum óskiljanlegur.

Nóg um það. Ég gluggaði einu sinni í bók sem hann skrifaði og sem bar heitið Fundið og gefið – sundurlausir þankar á leiðum milli leiða í kirkjugarðinum við Suðurgötu. Bók þessi kom út árið 1988 og er ekki alls vitlaus. Þegar ég gluggaði í bókina, furðaði það mig, að maður sem gerði sig vart skiljanlegan á íslensku, gæti skrifað bók á okkar falleg en tormelta tungumáli. Hann hefur ugglaust fengið til þess dágóða hjálp.

Þar las ég það sem hann upplýsti um sjálfan sig sem fékk mig til að glenna upp augun: 

Ég fæddist sem Wolf von Seefeld í Kúrlandi. Meirihluti íbúa þessa lands, þá kallaðir Kúrar, voru síðar Lettar. Þó voru einnig Kúrlendingar af öðru þjóðerni. Ég tilheyrði minnihluta af þýsku bergi til margra alda. Þar gekk ég í skóla, nam sögu og fornleifafræði og síðar í Þýskalandi uns aðstaðan breyttist að stríði loknu. Baltnesku lýðveldin þrjú voru innlimuð í Sovétríkin. Þá fluttust margir Lettlendingar, sér í lagi af þýsku þjóðerni, til Þýskalands og víðar.

Aðalsmaður

Wolf von Seefeld fæddist árið 1912 inn í gamla ætt þýsks landaðal í Degole, bæ sem herrafólkið í Lettlandi (Þjóðverjarnir) kallaði Degahlen. Ættmenn hans og forfeður báru barónatitla og notaði Wolf þann titil á 4. og 5. áratug síðustu aldar í Þýskalandi.

Mér þótti þessi karl afar grunsamlegur og sagan hans ótrúleg og hef í langan tíma safnað upplýsingum um hann. Ég sendi eitt sinni nafn hans til Simon Wiesenthal-stofnunarinnar í Jerúsalem, sem ég hef unnið fyrir í ýmsum minni verkefnum. Wolf von Seefeld var þó ekki þar á skrá og því líklega ekki eftirlýstur fyrir stríðsglæpi.

Ég heyrði eitt sinn frá íslenskum sagnfræðingi, sem taldi Úlf þennan hafa starfað í fangabúðum nasista. Það hefur hann þó aldrei getað undirbyggt.

Bjó á Íslandi í 54 ár og varð 97 ára

Árið 2009 sé ég minningargreinar um Úlf í Morgunblaðinu. Hann var dáinn þessi Úlfur Friðriksson í Fornleifafélaginu, ekki meira né minna en 97 ára að aldri. Hann andaðist á Hrafnistu í Reykjavík 19. september, það ár. 

Í lofgreinum um líf manns, sem fólk virtist ekkert þekkja - eða taldi sig þekka að sið Íslendinga, fræddist maður um það sem Úlfur Friðriksson hafði sagt samferðarfólki sínu í Íslandi. Ári áður sagði hann starfsmanni Hrafnistu í Reykjavík, þar sem hann bjó síðustu tvö ár ævi sinnar, ævipunkta sína. Þegar ég sá það, gerði ég mér grein fyrri því að ekki var allt með felldu með Úlf hinn óðamála frá Kúrlandi.

Þetta var skrifað um Úlf í Hrafnistubréfi:

Sagnfræðingur í garðyrkjunámi

Úlfur er menntaður maður en hann fór í menntaskóla í Ríga í Lettlandi árið 1930 og lærði þar grísku og latínu. „Að loknu framhaldsskólanámi fór ég í lettneska herinn í eitt ár og fór þá að læra sagnfræði við háskóla í Ríga,“ segir Úlfur en hann er sagnfræðingur. „Svo þegar ég kom til Þýskalands fékk ég enga vinnu við sagnfræðina svo ég ákvað að fara til Hannover og læra þar garðyrkju,“ segir hann en hann lauk því námi á tveimur árum. „Að loknu garðyrkjunáminu flutti ég til Englands ...

                   Úr Hrafnistubréfi 1. tbl., 35. árg. maí 2008

Hér um daginn fékk ég svo fyrirspurn frá bókmenntafræðingi og vini í Litháen, sem er að skrifa grein um fyrstu Litháana sem bjuggu á Íslandi, þar sem hún vitnar í mig en - en ég hafði vitnað í merka grein eftir hana í tímariti í Litháen. Þá var mér aftur hugsað til Úlfs, Wolf von Seefeld, sem var frá næsta bæ, ef svo má segja, og ákvað að skrifa þessa grein nú, enda hef ég átt ýmislegt efni um í þó nokkurn tíma um Úlfinn.

Wolf von Seefeld lengst til vinstri með félögum sínum í lettneska hernum á 4. áratug síðustu aldar.

Úlfur laug að Íslendingum til að hylma yfir frekar svarta fortíð sína

Úlfur Friðriksson var eins og fyrr getur af barónaættum, af ætt þýsks landaðals á Kúrlandi sem settist þar að á 16. öld. Hann notaði barónstitilinn óspart sér til framdráttar, er hann dvaldi í Þýskalandi Hitlers.

En úlfurinn var slægur og fór frekar hratt yfir sögu þegar hann sagði grandvaralausum Íslendingum sögu sína sem sögu fórnarlambs og "flóttamanns", t.d. þeim sem ritaði um hann í Hrafnistubréfi árið 2008.

Yfirlýsingin um að hann hafi ekki fengið vinnu í þýskalandi er hann hrökklaðist frá Lettlandi á ekki við nein rök að styðjast.

Í Þýskalandi stundaði Úlfur háskólanám og var framarlega í starfi nasista við þann háskóla á 4. áratugnum. Kannski hefur hann hitt Davíð Ólafsson sem síðar varð seðlabankastjóri, og það án prófskírteinis í hagfræði eða skyldum fræðum. En Davíð var að eigin sögn í Kiel.

Fornleifafræðingur

Úlfur stundaði nám í germönskum fræðum og fornleifafræði við háskólann í Kiel.

Einn prófessora hans var SS-Übercharführer (SS-Forschungsführer) Herbert Jahnkuhn fornleifafræðingur.

Jankuhn sem var sannfærður nasisti sem með öllum ráðum otaði sínum tota í innsta hring Þriðja ríkisins. Hann varð fljótt innsti koppur í búri hjá Alfred Rosenberg og Heinrich Himmler í samtökunum Ahnenerbe sem var stofnun stofnun innan SS.

þar sem hann bar titilinn Reichsarchäeologe í deild sem kölluð var Ausgrabungen. Hann skipulagði fornleifarannsóknir til að sýna fram á forna búsetu "Germana" á ýmsum stöðum sem Þriðja ríkið vildi ná yfirráðum yfir til að auka Lebensraum Germanans, mátt og megin, og um leið og "óæskilegu fólki" sem á vegi þeirra varð var rutt úr vegi eða því útrýmt. 

Til að setja stofnun þessa í samhengi við Íslandi, fyrirhugaði hún, eins og kunnugt er,  leiðangra til Íslands og sendi til landsins ýmsa furðufugla til fræðistarfa sem var þó ekkert annað en kukl og hindurvitni.

Gunnar Gunnarsson rithöfundur starfaði fyrir þetta apparat og fór í fyrirlestraferð um Þýskaland á vegum Ahnenerbe, eins og lesa má hér ítarlega um á dálkinum til vinstri. Guðmundur Kamban gerðist Kalkúnasérfræðingur félagsins (sjá hér). Það er saga sem sumir á Íslandi vilja ekki heyra, sjá né lesa.

Á vegum Ahnenerbe-stofnunarinnar rannsakaði Wolf von Seefeld ásamt Hans Schleif leifar miðaldavirkis úr timbri þar sem heitir Stary Dziergon í nyrsta hluta Póllands nútímans. Hugmyndafræðingar dellunnar hjá Ahnenerbe kölluðu staðinn Alt Christburg og töldu staðinn höfuðvígi Germanskrar búsetu á síðari hluta járnaldar og á miðöldum.

Úlfur og Hans Schleif við myndatökur á leirkerum   

Úlfur var rétt upp úr 1940 kominn með ómerkilegt þýskt SS-doktorspróf upp á vasann. Árið 1940 fékk hann stöðu safnvarðar í Posener Museum í Posen (vestur-Prússland), hérað sem þeir höfðu tekið aftur af Póllandi sem fékk það árið 1919.

Skömmu síðar tók hann tímabundið við við starfi Jahnkuhns i Kiel, í lektorsstöðu. Þar starfaði hann aðeins í nokkra mánuði. Herbert Jahnkuhn hafði þá orðið of mikið að gera til að gegna skyldum sínum í Kiel. Hann var þó um tíma orðinn háskólaforseti (rektor) í Kiel og gegndi líka skyldum hjá Ahnenerbe í Berlín, beint undir Heinrich Himmler.

Fræðilegt rán og rupl í skjóli þjóðarmorða

Árið 1942 stofnaði SS Ahnenerbe nýja deild: Sonderkommando Jankuhn sem starfa átti undir Division Wiking i Waffen-SS. Hlutverk þessa "fornleifafræðingateymis2 Jankuhns var at fara til Krím og tæma þar söfn og færa ránsfenginn til Berlínar. Tilgangurinn með ruplinu var, fyrir utan að svala þjófseðlinu sem nasistar voru allir haldnir, að sanka að sér sönnunargögnum um uppruna Gotanna á Krím og þar með yfirráðarétt Þjóðverja allt suðaustur til Svartahafs.

Jankuhn tók dyggan samstarfsmann sinn Wolf von Seefeld (Úlf Friðriksson), sem og dr. Karl Kersten. 

Þann 1 ágúst 1942 meldar Dr. Herbert Jankuhn og Baron Wolf von Seefeld komu sína sína í Staroberheve í Donetsk (Úkraínu nútímans), þar sem aðalstöðvar Division Wiking á Krím var staðsett. Hann átti þar erindi við yfirmann þar sem hét Steiner. Steiner þessi átti að hjálpa til við að finna fornleifafræðilegar sannanir fyrir tilvist gotnesk veldis við Svartahaf. Svo vildi til að Steiner var ekki til staðar í bækistöðvum þar sem hann hafði þurft að fara fram á víglínuna til að líta til manna sinna þar.

Jankuhn og meðreiðarsveinar hans dvelja í höfuðstöðvunum í nokkra daga og vingast Jankuhn við félaga í Einsaztskommando 11b undir Einsatzgruppe D9, sem var var herdeild sem um tíma varð frægust fyrir að ferðast um með vörubíl með gasklefa á pallinum .... sem notaður var til "sérstakra aðgerða", þ.e. er morða á gyðingum. Foringinn í Einsatzgruppe D, Werner Braune, fékk áhuga á leiðangri Jankuhns og gefur honum ráðleggingar um hvaða söfn hann megi búast við upplýsingar sem gætu verið áhugaverðar.

Herbert Jankuhn á yngri árum

7. ágúst 1942 hittast Steiner og Jankuhn loks. Steiner, sem var á kafi í stríðsrekstri, hefur lítinn skilning á erindi Jahnkuhns og félaga, en fæst þó loks til að greiða götu þeirra. Jahnkun og aðstoðarmenn hans tveir, allir í SS-herbúningi slást í för með Steiner til Maikop þann 26. ágúst. Í þeirri för taka SS-Wiking deildin sem þarna var ekki fanga heldur skjóta alla á staðnum sem "grunaða hermdarverkamenn". 

Á meðan Einzatskommando 11 smalar saman gyðingum bæjarins Maikop til aftöku, leyfir Dr. Karl Rudolf Werner Braune, ofursti í Division Wiking á Krím (sem var hengdur í Vestur-Þýskalandi 1951, fyrir glæpi sína, m.a. Noregi), Jahnkuhn og Úlfi og Karli Kersten að ræna meintum gotneskum forminjum sem var pakkað og þær sendar heim í heim til Reich.

Því sem ruplað var voru forngripir ættaðir frá Grikklandi og sem í dag, sem og gripir sem hægt hægt er að tengja Skýþum, sem var austuríranskur og "arískur" hirðingjaættbálkur að því helst er talið. Í dag vitum við, að ekkert af því sem stolið var að Þjóðverjum tengdist Gotum.

Skírteini félaga í SS-Ahnenerbe.

Herbert Jankuhn starfaði áfram 1943-45 sem höfuðsmaður við njósnastörf í Sicherheitsdiens (SD) í Division Wiking frá 1943-45. Jankuhn tók árið 1944 þátt í hernaði Wehrmachts og Waffen-SS við að brjóta niður andspyrnu Pólverja í hinni stríðshrjáðu borg. Það var glæsileg andspyrna eftir að andspyrna örfárra gyðing í sem falið höfðu sig í rústum gettósins í borginn hafði verið brotbarið niður með miklum erfiðismunum.  Fyrir framgöngu sína eftir stríð var Herbert Jankuhn verðlaunaður með Járnkrossinum.

Allt fram til desember 1944 var þessi fræðilega siðlausa skepna fullviss um endanlegan sigur Þjóðverja. Þess má geta að Jankuhn mætti einnig með stórar armteygjur í Osló fyrr árið 1944. Norðmenn gleymdu því ekki eftir stríð og þar var hann aldrei velkominn aftur í Noregi - Hatten af for Norge!!

Ahnenerbe hafði óhemju áhuga á Íslandi. Hér prýðir Valþjófsstaðarhurðin forsíðu á riti þeirra Germanien.

Garðyrkjumaður var hann ekki

Söguhetjan í þessari frásögn, Wolf von Seefeld, fór vitanlega ekki í garðyrkjunám, líkt og hann taldi grandvaralausum og auðtrúa Íslendingum trú um. Hann var hugsanlega sendur á vígstöðvarnar og var skráður sem "Frontkämpfer". Á síðustu árum stríðsins eru heimildir um hann afar gloppóttar. Hugsanlega hefur hann verið fylgifiskur og skósveinn prófessors síns, Jankuhns í Varsjá. 

Eftir stríðið var Wolf von Seefeld fangi í fangabúðum Bandamanna fram til 1948. Þaðan fór hann til Kanada og dvaldi þar í mörg ár. Hafa Kanadamenn að öllum líkindum ekki veitt honum ríkisborgararétt. Hann mun síðar hafa farið til Englands og sagði þá sögu að hann hefði hitt Íslending í París, sem útvegaði honum vinnu á Íslandi. Þar vann hann ýmis störf m.a. við garðyrkju í Biskupstungum, í Eyjafirði, í Hveragerði og síðan í Kirkjugörðum Reykjavíkur, lengst að í kirkjugarðinum við Suðurgötu, sem hann skrifaði síðar um. Sumarið 1965 saltaði Úlfur fisk í Grímsey og sama ár hlaut hann íslenskan ríkisborgararétt. Enginn vissi að hann hafði farið gegnum líkhrúgurnar til að ræna fornminjum á Krím.

Í Hveragerði vann Wolf von Seefeld hjá Gunnari Björnssyni í Álfafelli, efst í bænum. Hjá Gunnari unnu margir útlendingar og reyndar fleiri gyðingar en nasistar. Sæmundur Bjarnason, sem er með áhugaverðari bloggarum landsins, vegna stíls og innihalds, minntist lettneska barónsins á bloggi sínu 14.11.2012:

Þann 1. september 1958 vann ég í Álfafelli hjá Gunnari Björnssyni og hef verið 15 ára gamall þá. Ástæðan fyrir því að ég man þetta svona vel er að þennan dag var íslenska fiskveiðilögsagan færð út í 12 mílur, ef ég man rétt. Þann dag var starf mitt m.a. að þvo skyggingu af rúðunum í blokkinni sem var áföst vinnuskúrnum. Í Álfafelli vann konan hans Eyjólfs hennar Svanborgar. Hún var þýsk og oftast kölluð Eyfa mín. Af öðrum sem unnu hjá Gunnari um þetta leyti man ég best eftir Hansi Gústafssyni og Lettneska baróninum. Hann var nú víst bara af barónsættum og talaði svolitla íslensku. Einhverntíma var ég að tala um barónstitilinn við hann og hann gerði heldur lítið úr honum og sagði að íslendingar væru allir af barónsættum. Þetta datt mér í hug þegar ég las um ættrakningu „the King of SÍS“.

Já, svo gekk þessi SS-doktor í Félag Íslenskra fornleifafræðinga, sem enn hefur ekki veitt honum neinn heiður sem öðrum íslenska ríkisborgaranum með doktorspróf í einhvers konar fornleifafræði. Líklega engin þörf á því.

Óhugnanlega nálægð sögunnar

Fyrir utan að vera um tíma í sama félagi og SS-fornleifaræninginn Wolf von Seefeld, sem ég vona að mér sé fyrirgefið, hef ég upplifað að þurfa að vera viðstaddur fyrirlestur fyrrverandi yfirfornleifafræðingsins SS, Herberts Jankuhns. Það var snemma á árum mínum á Miðaldafornleifafræðideild Háskólans í Árósum, líklega 1981 eða 1982.

Þá var Herbert Jahnkuhn kominn á eftirlaun sem prófessor við háskólann í Göttingen, þar sem hann hafði síðast fengið embætti. Hann fékk árið 1949 einhverja falsaði uppreistaræru frá Bonn, og sumir fóru að trúa því að hann hefði ekki verið félagi í SS eða nasistaflokknum, líkt og hann hélt fram. Allt slíkt hefur í dag verið afsannað. Jahnkuhn var ófyrirleitinn atvinnunasisti.

Einhverjir prófessorar og safnverðir á Moesgaard í Árósum, þar sem deild mín hafði til húsa á gömlum herragarði, tóku upp á því að bjóða gamla prófessornum í Göttingen til að heyra sögu Haithabu-rannsóknanna sem fyrst fóru fram á vegum Ahnenerbe. Sumir fornleifafræðingar í Danmörku héldu vart vatni fyrir fyrirbærinu.

Fyrirlesturinn var svokallaður miðvikudagsfyrirlestur, onsdagsseminar, sem stúdentar áttu og urðu jafnvel að mæta á.Í byrjun annar fengu við blágrænan seðil með yfirliti yfir fyrirlestrana. Eitt sin komst ég á blágræna seðilinn.

Ég gerði eins og mér var sagt, af gömlum prófessor mínum, Olaf Olsen, sem var af gyðingaættum. Seinna kom því miður í ljós að hann hafði sjálfur á unga aldri stundað einhvers konar njósnir fyrir Rússa (sjá hér).

Það sem ég man helst eftir úr þessum fyrirlestri Jankuhns, sem var leiðinlegur, var forláta skyggnusýningartæki sem gamli nasistinn kom með sér og sem aðstoðarmaður hans bar inn. Þetta var sýningartæki fyrir 6x6 sm skyggnur ólíkt þeim forngripum sem notast var við á deildinni þangað til Powerpoint kom til sögunnar.

Jankuhn kom lítið inn á starfsár sín hjá Ahnenerbe, en sýndi hins vegar skyggnur frá því eftir stríð, þar sem hann notaði fanga til að grafa fyrir sig, meðan hann stóð upp á bakka og benti. Maður sá fangaverði gráa fyrir járnum á grafarbakkanum.

En hin alþekkta þýska Technik mit Komfort kemur ekki alltaf með stormsveipsgljáa eins og þýskar þvottaefnisauglýsingar eru svo vel þekktar fyrir. Tæki Jankuhns var splunkunýtt af færibandi þýska efnahagsundursins, en fyrsti hálftíminn fór í að koma helvítis tækinu í lag. Mig minnir að peran í tækinu væri sprungin en hún fékkst að lokum hjá ljósmyndara safnsins. Þessi total unperfekte byrjun var hugsanlega ástæðan til þess að ekki mátti spyrja SS-prófessorinn spurninga eftir fyrirlesturinn. Hann flýtti sér í burtu ... og dó svo 10 árum síðar.

Á þessum árum var sannleikurinn um hann farinn að koma fram, og síðan hefur verið grafið duglega í skjöl utan Þýskalands af yngri kynslóð sem þorir, þannig að allir viti, ef þeir vilja það, að Herbert Jahnkuhn var skítmenni af fyrstu gráðu, sem þjónaði dauðanum en ekki fræðunum. Með honum starfaði Barón Wolf von Seefeld, óðamála undirmaður, sem síðar gerðist garðyrkjumaður í kirkjugörðum Reykjavíkur undir sérstakri vernd Íslendinga.

Jú, vissulega eru örlög mannanna misjöfn. En af hverju var Wolf van Seefeld á Íslandi? Hvaða Íslendingur var það sem hann hitti í París? Var hann að fela sig, eða í leit að germönskum hreinleika? Það síðarnefnda fann hann örugglega ekki í Mörlandanum. Svo mikið er víst.

Ýmsar fræðigreinar sem notaðar voru við ritun greinarinnar:

Sérstakar þakkir:

Þess má geta að einn höfundanna sem hér hefur verið vitnað í , Seweryn Szczepanski, og sem myndin af Úlfi í SS-klæðum er fengin að láni hjá, fann upplýsingar um Fornleifaúlfinn á Íslandi, með því að googla nafn hans. Hann fann það í minningargrein í Morgunblaðinu og þýddi hana með Google-translate.

Gamlir nasistar reiknuðu aldrei með veraldarvefnum. Sjá grein Szczepanskis frá 2011. Hann skrifaði enn eina grein árið 2018. sem má lesa hér.

Angrick, Andrej, 2003.  Besatzungspolitik  und Massenmord. Die Einsatzgruppe D in der südlichen Sowjetunion 1941-1943. Hamburger Edition, Hamburg 2003, 581-582.

Eickhoff, M. & Halle, U. 2007. Anstelle einer Rezension – Anmerkungen zum veröffentlichten Bildüber Herbert Jankuhn. Etnographisch-Archäologi-sche Zeitschrift48:1. Berlin. Heuss, A., 2000.

Jankuhn, Herbert 1942.  Bericht über die Tatigkeit des Sonderkimmandos Jankuhn bei der SS-Division Wiking, für die Zeit vom 20. Juli bis 1 Dezembeer.

Kaczmarek J. 1996. Organizacja badañ iochrony zabytków archeologicznych w Poznaniu (1720–1958). Poznañ 1996

Kater H. M., 2006 – Das „Ahnenerbe” der SS 1935–1945. Ein Beitrag zum Kulturpolitik des Dritten Reiches. München.

Leube, Achim 2008.  Wolf von Seefeld – ein Menschenschicksal in nationalsozialistischer Zeit der Jahre 1936–1945.  Terra Barbarica [Series Gemina, Tomus 2, Studia ofiarownane Magdalenie Maczynskiej W. 65. cocnice urodizin]. Lodz.

Mehner, Kurt 1995. Die Waffen-SS und Polizei 1939-45, Norderstedt, Militair Verlang, 191.

Pringle, Heather 2007. The Master Plan: Himmler’s Scholars & The Holocaust, Hachette Books,

Schreiber Pedersen, Lars 2011. Nationalsocialisten Herbert Jankuhn. Fornvännen 2011 (106):3, 245-249.

Szczepanski, Seweryn 2009.  Archaeology in the Service of the Nazis: Hitler´s Propaganda and the Excavations at the Hillfort Site in Stary Gziergon (Alt Christburg),  Lietuvos Archaeologija 2009, T. 35, 83–94.

Idem 2011. Archeologia w sluzbie nazistów – czyli rzecz o dzialalnosci „Wydzialu Wykopalisk” SS -Ahnenerbe na stanowiskach w Starym Dzierzgoniu i Starym Miescie
(1935-1937).  z dziejów badan archeologicznych na pomorzu wschodnim 24-25.XI.2011
Muzeum Archeologiczne w Gdansku, 224-246.

Vollertsen, Nils 1989. Herbert Jankuhn, Hedeby-forskningen og det tyske samfund 1934-1976. Fortid Og Nutid, 1, 235-251.

Ljósmynd úr Hrafnistubréfi 2008, Ljósmyndari ókunnur.

Var Sæmundur Fróði á gyðingaskóla í Þýskalandi?

Grein þessi, sem örugglega er eftir að standa í hálsinum fræðimannaumhverfinu við Háskóla Íslands, eru viðbrögð, athugasemdir og viðbætur við merkilega og áhugaverða grein eftir prófessor við University College i London, Richard North. Greinin sem ber heitið ´Resident stranger: Sæmundr in the Ashkenaz´, mun brátt birtast í Strangers at the Gate: the (Un)welcome Movement of People and Ideas in the Medieval World, ed. by Simon C. Thomson, Leiden: Brill.  

Mynd: Kisinn á steininum er Sæmundur Séní, heimilisfress í Odda á Rangárvöllum.

Höfundur texta: Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson, Ph.D.

Sæmundur Sigfússon á selnum (ca. 1056-1133) ætlar víst að gerast ári víðförull áður en menn sættast á hvar hann lagði stund á fræðin sem gerðu hann svo fádæma fróðan.

Sæmundur var þó aldregi í Svartaskóla í París eins og lengi var ætlað, því Sorbonne-háskóli var ekki enn til er Sæmundur var uppi. Eftir að mönnum varð það ljóst að hann var ekki í París, eins og þjóðsögur segja, eru tilgátusmíðar um staðsetningu lærdómssetursins þar sem Sæmundur sótti nám sitt orðnar nokkuð margar og sumar ærið ævintýralegar - jafnvel hlægilegar á stundum.

Erlendir menn, bókmennta og sagnfræðingar sem þora að sökkva sér niður í fornbókmenntaarf okkar Íslendinga (sem fyrir löngu eru orðinn alþjóðlegt allramannagagn), eru oft miklu frjórri í hugsun en margir Íslendingar sem leggja stund á sömu áhugamál/fræði (nema kannski helst Ármann Jakobsson). Bæði er þetta vegna þess að menn erlendis geta jafnvel verið fróðari Íslendingum og haft langtum víðari sjóndeildarhring en landinn. Einnig hanga erlendir fræðimenn ekki alltaf í sama farinu, líkt og sumir Íslendingar eiga til þegar þeir sýna því meiri áhuga hver ritaði söguna en hvort sagan geymdi aðrar nothæfar upplýsingar, sem miðaldaheimurinn var fullur af. Hins vegar er einnig hægt að leita of langt yfir skammt í tilgátusmíðamennskunni - og svo fara sumir menn að trúa á tilgátur sínar. Þeir hafa sumir tiltækan lofsöngskór af lærisveinum sem taka trúna á boðskapinn, sama hvað vitlaus hann er.

Leitin að skóla þeim sem Sæmundar gekk í er eitt af þessum séríslensku átistaáhugamálum. Nú eru útlenskir fræðaþulir farnir að leyfa sér að þora að vera með - hugsanlega vegna þess að kynjafræðin getur ekki umbreytt Sæmundi í kenjótta prestsmaddömu eða eitthvert álíka absúrdítet, þegar menn stunda þá fornu list að mjólka heimildir sem því miður eru ekki fyrir hendi og verða það aldrei.

Ritstjóri Fornleifs telur það þó vera fjandanum áhugaverðara að leita dauðaleit að nýjum upplýsingum, en að kýta um hver stóru karlanna hafi skrifað bókmenntirnar. Tilgátur geta leitt af sér aðrar tilgátur og upplýsingar og þannig geta menn stundum fundið "nýjan" og betri "sannleika". Menn verða bara að varast að trúa því ekki blint sem þeir sjálfir leggja til og blanda ekki saman hýpótesu og teóríu og syntesu.

Ég hef á Fornleifi rætt um frjó skrif ungs bókmenntafræðings sem heitir Richard Cole, sem nú kennir við háskólann í Árósum. Mér finnst gaman að lesa bókmenntafræði hans, enda maðurinn fjölfróður um annað en íslenska menningu. Hann hefur skoðað hugsanleg, og líka óhugsanleg, áhrif gyðinglegra fræða og rita á íslenskar bókmenntir til forna. Mér hefur orðið um og ó vegna greinar hans um andgyðingleg minni sem hann telur að sé að finna í skrifum Snorra Sturlusonar. Einnig telur hann að Mökkurkálfi Snorra sé gyðingleg minni sem Snorri hefur tekið láni. Ég er hvorugu sammála, enda enginn að ætlast til þess, og færði fyrir því rök því í tveimur greinum hér á Fornleifi. Lesið þær svo ég þurfi ekki að vífilengja hér (sjá hér og hér).

Nú, maður getur auðvitað lítið gert við því að erlendir fræðimenn sjái ljós og fái hugljómun við að grúska í íslenskum fornbókmenntir. Ása-Þór er nú t.d. orðinn gay, eftir að kynjafræðiáhugafólk kastaði sér yfir hann. Ég er ekki enn búinn að skilja af hverju Þór ætti að hafa vera hýr og kann ekki formúluna að slíkri röksemdafærslu.

Nýjasta brumið í hugleiðingum um dvöl Sæmundar erlendis slær öllu við. Þær hafa verið settar fram í grein sem ekki er formlega komin út, en von er á henni. Greinin hefur, eins og áður segir, þegar verið sett út á Academia.edu sem sá um að ég fékk hana með bjöllukalli um miðja aðfararnótt annars í jólum.

Eins og flestir sem fylgst hafa með Sæmundi áður en hann og þjóðsöguselurinn strönduðu í mýrinni í túnfæti Háskóla Íslands er tilgátuflóran um lærdómsetur það sem heimildir greina frá á Frakklandi, æði blómleg. Fyrrum og með Oddaverja annál í vinstri og þjóðsögur í hinni, töldu menn víst að hann hefði verið í Frakklandi og nánar tiltekið í háskólanum í Sorbonne. Þetta var fyrir þann tíma að heimildarýni fór að tíðkast á Íslandi. Sorbonne-háskóli var, eins og áður greinir, ekki til á tímum Sæmundar og engir aðrar háar menntastofnanir í Parísarborg. Síðar bentu menn á, að með Frakklandi meintu menn ekki Frakkland nútímans, heldur Frankóníu eða Franken sem er landsvæði vestur af Tékklandi í Þýskalandi nútímans. Aðrir hafa, og mig grunar vegna lélegrar landafræðiþekkingar, fært það svæði aðeins úr böndunum.

Nýlátinn kaþólskur prestur og fræðimaður í Stykkishólmi, Edward Booth að nafni, vildi staðsetja Sæmund í skóla í borginni Fulda í Franken, en hans fræðilega aðferð var miklu frekar "bókstafstrú" á tilgátuna um Franken í stað Frakklands, en "haldgóð" rök.

Nú hallast líklegast flest "átorítet" um Sæmund kölskaknapa á að með Frakklandi á 11. öld hafi menn átt við þær borgir sem lágu flestar við Vesturbakka Rínar, sjá staðsetningu á kortinu:

Sæmundur á meðal gyðinga í Ashkenaz? 

Hér kem ég mér svo loks að nýju greininni um Sæmund. Hana las hana fyrst fyrir nokkrum náttum, þegar fjörleg heilastarfssemi mín á stundum yfirbugaði nætursvefn og ég varð að fara framúr til að grúska eða skrifa. Kerfið í Academia.edu,(þar sem einstaklega fróðir menn setja inn eftir sig boðskap og afurðir), er svo bandsett að það lætur mann vita sérstaklega ef maður er nefndur í tilvísun í nýrri í grein. Ég er hafður fyrir því í fyrstu neðanmálsgrein hjá North, að gyðingar hafi ekki komið til Íslands fyrr en seint og síðar meir, en svo svissar höfundurinn út á eftirfarandi hátt:

While there is no evidence that the Jews reached Iceland until the seventeenth century, it may be suggested that Sæmundr inn fróði (the learned) Sigfússon (1056-1133), priest of Oddi and Iceland’s first book-learned historian, lived as a stranger among them in Germany in the 1070s.

Hér getið þið svo lesið grein Norths ef þið viljið fræðast.

Greinin ber titilinn Resident stranger: Sæmundr in the Ashkenaz. Í stuttu máli telur Richard North prófessor við University College í London sig leiða góð rök að því að Sæmundur hafi ekki verið í neinum venjulegum klausturskóla. Hann telur líklegra að hann hafi verið á gyðinglegu fræðasetri í borg við fljótið Rín, þar sem það rennur gegnum Þýskaland í dag. Skólar við samkunduhús gyðinga voru kallaðar jeshivur (yeshiva þýðir seta á íslensku; staður það sem maður situr við lærdóm). North telur, út frá því fáa sem við vitum um Sæmund úr síðari heimildum en löngu týnd rit hans, aðeins til tvö atriði sem gæti bent til þess að Sæmundur hafi verið nemandi gyðings sem var meistari við gyðinglegan skóla. Annars vegar er það fjöldi beina í líkamanum, sem kemur fram í heimildum sem vitna í rit Sæmundar sem ekki eru til. Richard North ályktar að þar sem fjöldi beina mannslíkamanas í þessum íslensku heimildum kemst næst fjölda beina í trúarritum gyðinga, að þá sé líklegt að hann hafi lært í gyðinglegu umhverfi. Reyndar bendir hann á að sami fjöldi beina sem menn hafa eftir Sæmundi sé einnig þekktur úr síðari tíma heimildum sem vel gætu hafa verið þekktar á Íslandi.

Hitt atriðið sem Richard North telur benda til þess að Sæmundur hafi stúderað á meðal gyðinga, er frásögnin í Jóns sögu Hólabyskups ens helga um að Sæmundur hafi eftir ca. 10 ára dvöl sína erlendis fyrir 1078-79 misst niður móðurmálið og ekki lengur munað hvað skírnarnafn sitt, íslenskt, var. Sæmundur sagði Jóni Ögmundssyni (síðar Jóni biskup helgi) er Jón heimsótti Sæmund, að hann héti Kollur. 

Í lok greinar Richard North, sem ráðfært hefur sig við sérfræðinga í gyðinglegum fræðum, sem er alltént betra en að að nota aðeins argumenta e silentio sem margir Íslendingar eru reyndar heimsmeistarar í, veltir hann út þeirri tilgátu að Kollur sé íslensk  "afmyndun" á hebreska orðinu kol (sem þýðir allt). North telur ungan mann, sem að sögn hafði misst niður móðurmál sitt, hafi verið kallaður "kol" af skólafélögum og  sínum og lærimeistara sínum; og að hann hafi kallað sig Koll (kollur í nefnifalli) er Jón Ögmundsson spurði hann til nafns. Jú, þetta gerist oft þegar höfundur eru orðnir bálskotnir í tilgátu sinni. Af hverju? North skýrir:

Could Kollr, Sæmundr’s new name which is open to so many interpretations, be derived from Hebrew kol [all], for the student of the bible who wanted to know everything? The rest is universal history.

Með lærdómi sínum um stjörnur og galdra braut Sæmundur samning sinn við meistara sinn (sem því miður er ekki nefndur á nafn), og þeir Jón komust til Íslands. 

Ekki er hér ætlunin að afskrifa tilgátu Richards North, þó hún færi okkur vart meira en fyrri tilgátur um Sæmund Fróða. Þó kol á hebresku þýði allt, er kol ekki þekkt sem gælunafn fyrir fólk sem var sólgið í fræði og grúsk. Lexikonheilar og grúskarar af guðs náð eru ekki "kol" eða "kollar" þótt kunningjar Richards North við Kings College í Lundúnum teljir að kollur hljómi eins og kol (allt) á hebresku. En maður sem misst hafði móðurmálið hefur vafalaust átt erfitt með því að ræða við Jón Ögmundsson og útskýra fyrir honum nýtt nafn sitt, nema að hann hafi gert það á latínu. En þá má með réttu spyrja: Var latína  kennd í mörgum skólum gyðinga? Að illri nauðsyn hafa vel menntaðir gyðingar örugglega lært, eða réttara sagt þurft að lesa latínu. Latínu þurftu gyðingar sem aðrir að kunna til að standa í samskiptum við lærða sem leika, og þar sem afskipti yfirvalda voru alltaf mikil af gyðingum, hljóta þeir að hafa móttekið feiknin öll af opinberum bréfum á latínu, þegar þeim voru veitt leyfi til dvalar eða þegar þeir voru hraktir á braut eftir duttlungum latínulærðra.

Athugasemdir og viðbætur

Hér leyfi ég mér að benda Richard North, höfundi greinarinnar sem vitnar í mig í fyrstu tilvitnum, á frekari vísdóm. Vona ég að hann deili þessum fróðleiksmolum með prófessor Sacha Stern og júdaistanum Israel Stern á University College, sem og handritafræðingnum Stewart Brookes á Kings College, sem hjálpuðu honum með gyðinglegar skýringar í hluta greinarinnar.

Orðið kol á hebresku (sem = allt á íslensku) er ekki það eina sem hægt er að tengja Kollsnafni Sæmundar.

I) KOLONYMOS: Margar kynslóðir rabbína sem störfuðu í borgunum  Mainz (sem í íslenskum heimildum var kölluð Meginsoborg (Lat. Mogontiagum), Worms og síðar Speyer (í Speyer var reyndar ekki komin nein sýnagóga meðan að Sæmundur var þar hugsanlega við nám) báru hið gríska nafn Kolonymos (sem á íslensku þýðir hið sanna nafn - og sem er grísk þýðing á shem tov á hebresku). Ætt þessi með hið hellenska nafn kom að því að best er vitað frá Lucca á Ítalíu og sumir upphaflega frá því svæði sem nú heitir Gaza. Löngum voru nemendur (sem kallaðir voru bochurs/Buchers á jiddísku sem þróaðist á þessum slóðum í Þýskalandi) við trúarlega skóla gyðinga, jeshivur (Flt. Heb.: Jeshivot) kenndir við lærimeistara sína eða ættir þeirra sem stofnuðu skóla þeirra sem oft báru nöfn ættarinnar. Hallast maður frekar að bæjum við Rín frekar en kaþólskum strangtrúarskóla í Fulda er nafn Sæmundar í náminu er rætt. Kollur, gæti alveg eins verið leitt af fyrst liðnum í nafni Kolonymos ættarinnar (sem einnig má bera fram sem kal) og verið bein vísun til að Kollur gengi á jeshivu einhvers Kolonymos/Kolonomus prestanna. Þetta er vitaskuld bara tilgáta mín, en engu fráleitari en að kol í Kollur sé það sama og allt á hebresku.

Afsteypa af skreyti sem talið er hafa verið í húsi Kolonymos ættarinnar í Mainz.

II) KOLLEL: Hugsanlega hefur fullveðja maður, sem Sæmundur var líklegast orðinn, þegar hann hverfur frá námi og skilgreinir sig sem Koll er Jón Ögmundsson vitjar hans, vart lengur ver ungnemandi á jeshivu. Þá hefur hann verið orðinn hluti af Kollel (ísl: samkunda) sem var jeshiva fyrir fullorðna fræðaþuli eða kvænta menn. Þar lærðu (lernuðu svo notuð sé ís-jíddíska) menn dagana langa og unnu lítt annað þar fyrir utan. Þeir voru í fullu fræðastarfi. Ég veit sannast sagna ekki, hvort Kollel voru til á tímum Sæmundar en tel það þó líklegt. Koller er þekkt eftirnafn meðal gyðinga og er vart dregið af Kohler, kolanámu eða kolagerðamanninum á þýsku, heldur af Kollel á hebresku. Koller var maður sem stundaði trúfræði á háu stigi á Kollel. Kannski leysir þetta kollgátuna?

III STJÖRNUSPEKI: Annað sem Richard North láist að minnast á í rannsókn sinni á því hrafli sem þrátt fyrir allt er til um Sæmund í síðari heimildum og þjóðsögum, er þekking Sæmundar á stjörnum og stjörnufræði.

Orðið fyrir himinngeyminn á hebresku er Chalal sem hljómar óneitanlega einnig eins og Kollel

Stjörnufræði voru stunduð af sefardískum rabbínum (frá Spáni og Norður-Afríku) sem farnir voru að kenna á fræðasetrum í Vestur-Ashkenaz þess tíma sem Sæmundur var uppi á, þ.e.a.s. í Þýskalandi og austasta hluta Nútíma-Frakklands, t.d. í Strasbourg, þar sem gyðingleg búseta mun hafa hafist um 1000. Astrolabium (pl. Astrolabia; Isl. Stjörnudiskar/Stjörnuskífur), sem margir gyðingar í Spáni og í Portúgal voru meistarar í að smíða, bárust til Frakklands og Rínardals og elstu byggða gyðinga þar. Kennsla í stjörnufræði var hins vegar harla ólíkleg austur í Fuldu þar sem séra Edward Booth vildi staðsetja Sæmund í náminu. Heimildir frá Fuldu geyma hins vegar ekkert bitastætt um kennslu í stjörnuspeki.

Hér sjáið þið síðu úr saltara Blönku eða Mjallar (Sp. Blanca) af Castilíu og Loðvíks IX. Handritið er frá því um 1220. Á lýsingunni í saltaranum má sjá fjölfræðinginn  Abraham ben Ezra (1092-1167), útbúa samning með hjálp stjörnuskífu (Astrolabium) við tvo munka sem hafa rakað koll sinn (krúnu, Lat. Tonsura) meðan gyðingurinn ben Ezra ber kollhúfu. Abraham Ben Ezra var flæmdur frá Spáni árið 1140 og lifði alla ævi flökkulífi í Norður-Afríku, Palestínu, Sýrlandi, Ítalíu og á Englandi. Frá Englandi fór hann til Rúðuborgar í Normandí, áður en en hann settist að í ellinni í Suður-Frakklandi. Meðal margra rita hans um hin ólíklegustu málefni var handrit sem síðar hefur verið nefnt  Keli ha-Nechoshet (bókstaflega á ísl: ritgerð um koparinn) og gerð stjörnuskífunnar. Ritið var snemma þýtt yfir á latínu. Ekki er ólíklegt að menn sem lærðu á stjörnur í skóla líkt og Sæmundur mun hafa gert samkvæmt varðveittum upplýsingum, hafi lært á stað þar sem kennd var notkun stjörnuskífunnar. Það gerðist helst hjá gyðingum búsettum við Rín og miklu frekar þar en hjá þeim sem bjuggu norðan og austan við Rín eða austar í Evrópu. Þeir síðastnefndu voru fyrst og fremst uppteknir af trúarlegum vangaveltum, en síður af stjörnuspeki.

Mikveh i Worms (efst) og neðst í Speyer

Lokaorð

Með þessum viðbótum mínum finnst mér grein Richards North um Sæmund í Ashkenaz ekkert vitlausari en svo margt annað sem ritað hefur verið um Sæmund Fróða. Það er að minnsta kosti gaman að greininni og hver veit, kannski var Sæmi Kolur ungur fræðimaður (koller) á kollel (háskóla) í Mainz? Það er svo gaman að láta sig dreyma. En varast ber að trúa því öllu.

Við endum í gamansömum tón, því fyrrnefndur fróðleikur er allt fúlasta alvara; Nú býst maður við því að Steinunn Kristjánsdóttir eða einhver annar fornleifafræðingur sem grefur prufuholur út um allt, fari næsta sumar að Odda og finni þar algjörlega óáfallið astrolabium, tefillin Sæmundar og jafnvel bút af lögmálsrúllu hans.

Líklegt má einnig teljast, að hellirinn sem byrjað var að rannsaka í Odda árið 2018 geymi mikveh (trúarlegt bað, laug) Sæmundar. Sæmundur hefur ekki lagt í að grafa sig lengra niður að grunnvatni eins og menn gerðu við böðin (hreinsunarlaugarnar) í Speyer, Worms, Köln og Friedberg (frá 13. öld; Friedberg liggur norðaustur af Frankfurt am Main). Um böðin skrifaði ég m.a. um í ritgerð um guðshús gyðinga á miðöldum (1986) sem var síðasta ritgerðin mín sem ég skrifaði um leið og ég vann með kandídatsritgerðina. En á þeim tíma datt manni sannast sagna ekki í hug að velta fyrir sér Sæmundi Fróða á vesturbakka Rínar. En eitt sinn fór hann yfir Rín og alla leið aftur heim til sín.

Marx Brider: Oy vey, Koller der shlemyel iz antlafn.

Vau?

Tsu Iseland, aoyf di tsurik fun a groys treife fish.

Haraldsslátta - og fyrsta íslenska verkfallið

Efni þessarar greinar er fyrsta verkfall Íslendings sem skráð er á bókfell. Greinin er í pólitískari endanum.

Verkfall var eitt sinn vopn þeirra sem voru láglaunaðir til að verja kjör sín og bæta og verjast því að á rétti þeirra væri troðið. En í dag er svo komið að hálaunamenn misnota almennan verkfallsrétt til að hækka laun sín úr öllu valdi. Það er náttúrulega ekki verkalýðsbarátta, heldur hin gamla íslenska græðgi þeirra sem þegar hafa nóg.

Ef einhver nennir að lesa verkalýðssöguna hér fyrir neðan, komist þið að því hvernig tvær fornar myntir og fornleifarannsókn tengjast fyrsta verfalli Íslendings óbeint - en á áhugaverðan hátt. 

Á hinum fyrsta, glaða og jafnvel fáránlega áratug þessarar aldar voru umsvifin mikil á Íslandi. Sumir íslendingar ímynduðu sér að þeir ættu orðið afar mikilvægu hlutverki að gegna á meðal þjóðanna. Ísland fór í gegnum hybris-tímabil, sem ein af afleiðingum eyjaþjóða-háttarlags og oft á tíðum hálfhjákátlegrar þjóðhverfu, sem einnig á um margt skylt við minnimáttarkennd.

Höfði House, norsk bygging í iðu dekkjaverkstæða og raftækjaverslana í Borgartúni í Reykjavík, hafði nokkrum árum fyrr verið lánað út undir mikilvægan lykilfund heimsstjórnmálanna. Þar með virtist tími skuttogara, dorgs og hraðfrystihúsa vera liðinn í takt við að veggur í Berlín var rifinn. Á Íslandi voru svín tekin í heilagra dýra tölu í stað sauðkindarinnar.

Íslenska þjóðfélagið hafði einnig verið tölvuvætt. Allt þetta venjulega varð vitaóarðbær, t.d. gamalt fólk, sér í laga það gagnrýna. Það var bara fyrir. Nýr aðall á Íslandi hagaði sér eins og kóngar og prinsessur - en þetta voru hrappar eins og við vitum nú öll, og þessi frásögn fjallar einmitt líka um konunglega hrappa og hvernig Íslendingar tóku þá í karphúsið.

Fornleifarannsóknir á fyrirhrunsárum

Því sem ég segi nú frá, gerðist á þeim tímum er sumir töldu peninga vaxa á trjám á Íslandi og bankaræningjar riðu sem hetjur um héruð og fóru í Víking í löndum þar sem fólk þyrsti eftir að láta pretta sig. Í þá daga var einnig þjösnast upp á hálendið til að grafa upp einhverjar fornleifar sem voru fyrir mikilvægum virkjunarframkvæmdum. Nógir peningar voru til alls. Nú átti að selja rafmagn til Evrópu gegnum óskhyggjuleiðslur eða hreinan þankaflutning. Fornleifafræðingar flógu feitan gölt á þessum uppgangstímum ímyndunarveikinnar á Íslandi. En þeir eru eins og kunnugt er afar látlaust og lítillátt fólk.

 

Frá rannsókn FÍ á seljarústinni "Pálstóftum". Ljósm. Fornleifastofnun Íslands á FB. Þröngt hefa menn setið í seli.

Forn seljarúst uppi á heiði, sem annars hefði farið á bólakaf í uppistöðulóni Kárahnjúkavirkjunnar, var meðal þess sem tókst að rannsaka sökum beljandi uppgangs og blindrar bjartsýni í þjóðfélaginu. Seljarústin sýndi okkur vita óarðbæran rekstur fyrri alda í mæðu, móðuharðindum, riðu og ráðaleysi. En nú voru nýir tímar. Mistök fyrri alda átti að grafa úr moldu, svo þau yrðu ekki endurtekin.

Gildismatið var hins vegar ekki eins gott og vísustu menn töldu sig hafa fyrir séð. Allt fór loks í harðlífi og kút árið 2008. Sumir hafa þegar gleymt því eða troðið því neðst niður í undirmeðvitundina.

Á hinum hryllilegu árum, eftir allan uppganginn og svo hrunið, fóru sumir menn að berja á eldhúsáhöld í örvilnan sinni - en þeir sem valdið höfðu fárinu lögðu bara ný plön fyrir áframhaldandi prettum og fúski eins og erfðamengi þeirra hafði valið þeim að gera. Í ónáttúrulegu vali manngerðarinnar homo fraudationis, sem hefur komist til mikilla metorða á Íslandi, gerjast alltaf eitthvað í pottinum.

Fornleifastofnun Íslands (FÍ) heitir fyrirtæki eitt úti í bæ. Þrátt fyrir hið mikilfenglega nafn, sem leiðir hugann um veglega og gljápússaða ganga í háskólabyggingu sem ber nafn Kristjáns Eldjárns, er FÍ hvorki háskóla- né ríkisstofnun. FÍ dafnaði vel á velmektarárunum fyrir hið andlega hrun þjóðarinnar árið 2008.

Fyrirtækið vann meðal annars útboðið á rannsókn á seljarústunum sem kallaðar er Pálstóftir í hausinn á Páli Pálssyni í Aðaldal, sem upphaflega hafði fundið rústina. Rannsóknir fóru fram árið 2004 og 2005 og rústin fékk nýtt vinnuheiti ættað úr tölvufræði sem hefur haslað sér völl í fornleifafræðinni á heldur furðulegan hátt. Grafin var upp "útstöðin" Pálstóftir. Nú, á hinum miklu framgangstímum var ekki lengur hægt að tala um eins skammarlegt fyrirbæri og útnorskt eins og sel. Mörgum varð reyndar ekki um sel er það gerðist.

FÍ heldur um þessa mundir upp á 25 ára starfsafmæli sitt, með rekstri sem það getur mest megnis þakkað opinberu fjármagni. "Einkavæðing" fornleifafræðinnar var hugsanlega nauðsynleg, til að koma henni úr ládeyðu þeirri sem ríkti meðan öll fornleifasýsla í landinu fór í gegnum í hæsta lagi tvo starfsmenn fornleifadeildar Þjóðminjasafns -  og síðar líka gegnum vitstola kerfi Þjóðminjaráðs og Fornleifanefndar, sem mest stóðu í því að reyna að ryðja ládeyðunum burt af Þjóðminjasafninu. Þetta var auðvitað allt áður en eldhuginn sem nú stjórnar Þjóðminjasafninu til sögunnar og framkvæmdastjóri Minjastofnunar eldaði grátt silfur við Fornleifastofnun Íslands. Varð oft af þessu mikil skemmtun, en í raun er öll þessi saga meinasorgleg.

En ekki vil ég útiloka að það væri betra að láta lítil fyrirtæki berjast fyrir því sem gera þurfti, en aldrei gerðist, vegna þess að Þjóðminjavörður var ódugandi, ráðuneytið skilningssljótt og stjórnmálamenn eins og álfar út úr hól eða á Klausturbar.

Versta hlið einkavæðingarinnar á uppgangstímunum var náið samstarf FÍ og annarra aðila við ráðríkan prófessor í New York, sem vildi hafa Ísland sem sitt eigið konungdæmi til að grafa upp dýrabein í öskuhaugum, og oftast í leyfisleysi. Stórkaninn (sem var eins konar homo trumpensis) reyndi leynt og ljóst að bola öðrum soltnum löndum sínum frá fjármagni til Íslandsrannsókna, sem hann mjólkaði einn í BNA, meðan að leppmenn hans á Íslandi hjá einkafyrirtæki með ríkisnafn mjólkuðu íslenska ríkiskassann í boði vinalegra ráðherra.

Til að halda upp á afmælið sitt, hefur FÍ birt nokkra pistla á Fjasbók sinni, þar sem greint er frá sumum merkum rannsóknum fyrirtækisins. Nú um daginn var röðin komin af útstöðinni Pálstóftum og var fróðleiksfúsum lesendum sagt, hvar þeir gætu fengið betri upplýsingar um rannsóknina.

Haraldsslátta og Íslendingurinn Halldór Snorrason

Það kom mér mjög á óvart, að síðan ég las grein um rannsóknirnar á Pálstóftum í Árbók hins íslenska Fornleifafélags (sjá hér), hafði vitneskjan og andlegi auðurinn úr jörðinni ekkert ávaxtast. Ekki virðist hafa verið leitast eftir því að verða vísari um það sem fundist hafði.

Þrátt fyrir heldur ófjölbreytta forngripaflóru, sem er víst tilfellið í mörgum seljarústum þar sem búseta var tímabundin í skamman tíma í senn, þá hefur ekkert meira verið ritað um tvær myntir sem í norskri og íslenskri tímaritsgrein var nefnd til sögunnar sem koparmynt frá tímum Haraldar Harðráða Noregskonungs sem ríkti frá 1047 til 1066.

Haraldur ætlaði í stríð við Vilhjálm Hróbjartsson fursta frá Normandí, en mátti í óðagoti sínu láta lífið í orrustunni við Stamford Bridge. Normannarnir voru einfaldlega sterkari en frændur þeirra Norðmenn. Í grein í Norwegian Archaeological Review, sem þýdd var yfir á íslensku í Árbókinni, sást engin viðleitni til þess að skilja eða hvað þá velta því fyrir sér hverju það sætti, að tvær myntir úr myntsláttu sama Noregskonungs fundust í seljarúst á afdölum Íslands. Reyndar er minnst örlítið á myntirnar tvær frá Pálstóftum í þessari B.A. ritgerð við HÍ. Ritgerðin gefur ágætt yfirlit.

Ég er ekki að biðja um að menn skáldi eitthvað þegar þeir sigla lens í fræðunum, eins og þegar menn fóru að trúa því að þeir hefðu fundið eskimóakonur austur á landi og austurlenska Allah-perla á Stöðvarfirði eins og margfrægt er orðið. Það er skáldskapur og allt önnur grein en fornleifafræði.

En þar sem myntirnar fundust austur á landi, hlaut að vera einhver merkileg saga á bak við þá, eða í það minnsta tengd þeim. Og fornleifafræðin er oftast lyginni sterkari. Það er fræðigrein þar sem menn þurfa eigi að stunda lygafréttir til að komast af. En fornleifafræðin á Íslandi hefur nú líka frekar verið framkvæmdarsýsla en fræðimennska í nokkra áratugi. Ég sendi Fornleifastofnun reikninginn fyrir fræðilega greiningu.

Myntirnar tvær í "Pálstóftum" hafa verið boraðar tveimur götum og þræddar upp á sörvisband (perlufesti), sem sumir seljadrengirnir skörtuðu líklega við mjaltir í kvíum. Þær teljast til mynta með skreyti sem ber gríska heiti fléttunnar/hnútsins sem skreytir þá, þ.e. Triquetra (Triquetra-gerð). Triquetra táknaði um miðja 11. öld heilaga þrenningu enda konungar þeir sem notuðu það kristnir. Skreytið kemur fyrr fyrir á dönskum og Engilsaxneskum myntum. Þessar myntir eru afar sjaldgæf gerð (skreyti) og árið 1975 höfðu aðeins fundist 257. En myntina er þó hægt að kalla grunninn að fyrsta myntkerfi Noregs. Sérlega sjalfundnar eru þeir peningar með þrífléttunni sem Haraldur Harðráði lét slá og sem hafa hring sleginn í fyrsta fjórðunginn (efst til vinstri) á bakhliðinni.  Norski myntsérfræðingur Kolbjørn Skaare  kallar þá gerð 75/R89. Vegna þess að þessi slátta Haralds innihélt stundum meiri kopar en silfur var ekki mikið lagt í sláttuna og stundum var textinn sem upphaflega var á latínu og jafnvel á norsku með rúnum orðið ólæsilegt hrafl eins og tilfellið er með myntirnar sem fundust í Pálstóftum. Þetta var svo sannarlega álkróna síns tíma. Ljósm. Fornleifastofnun Íslands.

Myntir geta sagt mikla sögu, fyrir utan að gefa góða hugmynd um að búsetalög, sem þær finnast í og við, séu ekki mikið eldri en myntin (ef hún hefur ekki fallið niður um rifu í gólfi). Þessi regla á kannski ekki við um myntir sem finnast í seljarústum. Ekki held ég að myntir hafi oft fundist við seljarannsóknir eða í "sætrunum" í Noregi. Hvað áttu menn svo sem að gera við peninga í seljum. Þeir sem þar unnu voru hálfgerðir þrælar eða á neðsta þrepi í launastiganum.

Starfsmenn FÍ nýttu sér ekki myntirnar og leitaði yfirmaður rannsóknarinnar, sem nú er prófessor við HÍ, ekki til þess mynt"sérfræðings" sem oftast hefur verið leitað til, Antons Holt fyrrv. safnstjóra Seðlabankans. Nei, í rauninni var lesandanum í sjálfvald sett að velta fyrir sér myntunum alveg einir og óstuddir. Það getur vitaskuld verið varasamt, ef maður er ekki fornleifafræðingur. Fornleifafræðingurinn sem stjórnaði rannsókninni var greinilega ekki vel að sér í fornleifafræði Norðurlanda, enda aðfluttur frá Bretlandseyjum. Ef hann hefði haft lágmarkskunnáttu á myntfræði Norðurlanda (sem fornleifafræðingar á Norðurlöndum eru ekki einu sinni sjálfir), hefði hann uppgötvað ýmislegt, sem gert hefði niðurstöðurnar fyllilegri og skilað meiru frá Fornleifastofnun Íslands til þjóðarinnar sem borgaði fyrir rannsóknina - svo atvinnuvegirnir og sala á rafmagni mætti blómgast í gylltri framtíð fyrirmyndaríkisins Íslands, þar sem bankar möluðuð gull úr lofti líkt og áburðarverksmiðjur.

Myntirnar tvær sem fundust í rústum Pálstófta eru úr svo kallaðri Haraldssláttu. Haraldsslátta var, eins og fyrr segir, slátta Haralds harðráða Noregskonungs, og er sláttunnar og annmörkum hennar rækilega getið í Sögu Haralds Harðráða sem sumir telja að Snorri Sturluson hafi ritað. Elsta varðveitta handritið er í Morkinskinnu frá 1275-1300 (GKS[Gammel Kongelig Samling]-1009 fol.; Handritið er enn í Kongunglega Bókasafninu í Kaupmannahöfn).

Mig grunar, að Haraldur kóngur (hinn þriðji) hafi verið ættingi og jafnvel forfaðir sumra útrásarvíkinga Íslands á 21. öld. Hann var að minnsta kosti með sömu brenglaða siðferðið og þeir. Hvort veldur uppeldi eða erfðir veit ég ekki. Hann þynnti kaupsilfur sitt með kopar. Það hefur aldrei verið talið efnilegt. Hann var því  svikahrappur og þessi málmblanda hans var ekkert annað en verðbólguskapandi aðgerð, sem ekki var algeng annars staðar í Vestur-Evrópu á hans tíma. Þessi meðferð á silfrinu fór líka í skapið á íslenskum hirðmanni hans, sem var forfaðir ritstjórans á Fornleifi. Silfrið í sláttu Haralds harðráða Sigurðssonar gat farið alveg niður í 50% eða minna. Á tímum, þegar nóg var til að silfri og koparpeningar ekki talin gangmynt var þessi þynning konungs afar einkennileg aðgerð til að pretta menn, enda var myntin ekki gjaldgeng annars staðar en í Noregi.

Í Sögu Haralds Harðráða og Sona Hans (hér höfð með smávægilegum leiðréttingum eftir útgefu Finns Jónssonar: Finnur Jónsson (1932) Morkinskinna; udgivet for Samfund til udgivelse af gammel nordisk litteratur LIII. J. Jørgensen, Kbh, greinir frá Íslendingi einum, Halldóri Snorrasyni í Hjarðarholti (f. ca 1014), sem var liðsmaður Haraldar Sigurðssonar, er þeir voru væringjar, leiguliðar í lífverði keisarans í Miklagarði. Sagan segir frá óánægju Halldórs vegna lélegs silfurs sem Haraldur borgaði mönnum sínum með:

Oc er cømur enn atti dagr iola var monnum gefinn mali. Það var callat Harallz slatta. var meiri lutr copars. Þat bezta costi at veri helmings silfr, oc er Halldorr toc malann. hefi hann i mauttuls skavti sino silfrit ok litr á. oc syniz eigi scirt mala silfrið. lystr vndir neþan annaRi heNndi. oc feR þat allt i halm niðr. Barþr melti. q[aþ] hann illa meþ fara, mon konvngr þicciaz svivirðr i. oc leitað a við hann vm malagjofna. Ecki ma nv fara at slico s[egir] H [alldor]. litlo hettir nv til. Nv er fra þvi sagt at þeir bva scip sin eptir iolin. etlar konvngr svþr fyr land. oc er konvungr var mioc sva bvuinn. þa biosc H. ecki. oc melti Barþr. hvi bystv eigi Halldorr. Eigi vil ec s[agði] hann. oc ecki etla ec at fara, se ec nv at konvngr þoccar ekki mitt mal. Barþr s[egir] Hann mon þo at visu vilia at þv farir. Fer Barðr siðan oc hittir konvung, segir honum at Halldorr bysc ecki. mattv sva etla at vandskipaðr mon þer vera stafniN i stað hans. Konvngr melti. Seg honom at ec etla at ham scyli mer fylgia. oc þetta er ecki alogat feþ sia er með ocr er vm hriþ. Barðr hittr Halldor oc letr at konvngr vili enski costar lata hans þionosto. oc það rezc or at Halldorr feR. ...

En áfram hélst óánægja Halldórs, því fyrir utan nánasahátt Noregskonungs voru einnig þjóðernisfordómar í gangi á 11. öld. Þegar konungur hafði brotið frekar á Halldóri setti drengurinn Dóri önnur skilyrði:

H[ann]. s[agþi]. Eigi scal ec þo optaR vera a konvngs scipino. oc ef hann vill hafa mitt foroneyti lengr. Þa vil ec hafa scip til stiornar oc eignz þat. B[arþr]. s[agþi]. Þat samir eigi at lendir menn lati scip sin fire þer. oc ertv of framgiarnn. H.[alldorr] quaz eigi fara myndo elligar. Barðr s[agþi] konvngi hvers beitt er af Halldors hendi, oc ef hasetar þess skips eo jafntravstir sem styrimaþr þa mon vel hlvþa. Konvngr melti. Þott þetta þicci framala melt vera. þa scal þo af nacqvat gera.

Sannarlega var Halldór þessi forfarði ritstjórans hér á Fornleifi, og er greint frá því í nútímauppflettinu Íslendingabók. Trúi hver sem trúa vill, en ég er samkvæmt hinni mjög nákvæmu ættfræðiskrá (sem einnig var afsprengi fyrirhrunsæðisins), afkvæmi Halldórs Snorrasonar í 26. lið - enda jafn helvíti þrjóskur og þver og karlinn. 

En svikahrappar halda ávallt uppi uppteknum hætti, þannig að Halldór, sem var kannski ekki launþegi í nútímamynd orðsins, efldist allur í launabaráttunni gegn Noregskonungi. Í gildi miklu í Niðarósi var Halldór meðal gesta konungs. Hann sletti þessu í kóngsa við tækifæri:

... oc se ec at drotning [innskot Fornleifs: Ellisif Elisheva/Elísabet Jaróslavsdóttir] hefir hring ahendi þvi hofi mikinn. fa mer þann. Konvngr s. Þa verþvm vit fara eptir scalvm oc vega hringiN. Ecki þarf þess s. H. tec ec hann fyr lvt minn enda montv nv ecki prettonom viþ coma at sinni. oc sel fram titt. Trotning melti. Ser þv eigi s. hon. at hann stendr ifr. þer vppi meþ vighvg. tecr siþan hringinn og fer Halldori. Hann tecr við oc þaccar þeim baþom gialldit. oc bidr þar vel lifa. oc mono ver nv scilia. gengr nv vt oc melti við foronavta sina. biþr þa hlavpa sem tþast til scipsins. þvi at ofuss em ec atcveliaz lengi ibønum. Þeir gera sva. coma a scipit. og þegar inda svmir upp seg. svmir ero at bati. svmir heimta vpp aceri. oc bergsc hveR sem ma. oc er þeir sigldo vt scorti eigi hornnblastr i bønum. oc það sa þeir siðarst at .iii. langscip voru a floti. oc logþo eptir þeim. en þo beR þa vundan oc ihaf. scilr þar meþ þeim oc byrjaþi H. vel vt til Islanz. en konvungs menn hvorfo aptr. er þeir sa er Halldor bar vndan oc i haf vt. Nocorom svmrom siþar sendi Haralldr konvngr orþ Halldori. Snorra s[agði]. at haN scylldi raþas enn til hans. oc let at eigi scylldi verit hafa hans virþing meire en þa ef hann villdi farit hafa. En HalldoR quaz ecki nv myndo fara akonvngs fvnd heþan i fra. oc mondi nv hafa hvaR sem fengit hefþi. oc se ek gorla s.[agði] hann at þar etlar hann mer galga. ef ec køm. oc kan ec scaplyndi hans. oc mvn ec ecki trva honum. Oc er aleiþ mioc efi Harallz konvngs. þa er sagt at  [hann] seNdi Halldori orþ til að hann scylldi senda honum melracka belgi. villdi ger af þeim ifir recio sina. þvi at konvngr þottiz þa þurfa hlys. oc er Halldori com sia orðsending konvngs. þa er sat at hann scyti þvi orþi viþ i fyrstto. elldisc argalin [árgalinn/haninn] nv saþi hann en sendi honum belgi.

 

Armhringur þessi (úr gulli) var meðal fleiri hundruða gripa sem rænt var á forngripasafninu í Bergen fyrir nokkrum árum síðan. Mikill hluti gripanna er kominn í leitirnar, en enn hafa menn ekki haft upp á þessum hring, sem gæti hafa verið eittvað í stíl við það sem Ellisif Jaróslavsdóttir úr Kænugarði bar og forfaðir minn hrifsaði með sér til Íslands og þóttist þá kvittur við kóng.

Svona lagað er auðvitað ekki hægt að gera lengur, enda eru sumir launþegar á Íslandi farnir að leika hlutverk konungsins.

Hvort refabelgirnir hafi verið fyrir rekkju konungs eða í kápu mikla á rússneska kerlingu hans, læt ég ósagt, en gamli konungurinn hafði greinilega tak á Halldóri sem líklegast hefur ekkert fengið fyrir sinn snúð fyrir láfætlur og skaufhalana, nema að Snorri Sturluson sé að ljúga þessu öllu.  

 

Hvað sýnir sagan og myntirnar í Pálstóftum okkur?

Myntslátta svikahrappsins Haralds Harðráða, og sagan sem sögð var um sláttuna snemma á 13. öld, sýnir okkur hve nauðsynlegt það er að svara fullum hálsi illa siðuðu fyrirmönnum og yfirmönnum, sem hafa ofmetnast, þannig að þeir telja valdsvið sitt og gerðir hafin yfir alla gagnrýni. Hrappsháttur er til í öllum þjóðfélagsstigum, og manngerðin sem hana ber kemur alltaf fljótt upp um sjálfa sig.

Halldór Snorrason var hins vegar ekki hinn dæmigerði launþegi. Hann var í austurvíkingi með norskum fursta. Þegar norrænir menn rændu og rupluðu meðal framandi þjóðar, voru þeir ekki taldir til þjófa, ef þeir sem rændir voru vissu að þeir væru rændir. En fólks sem stal frá öðrum í leyni, líkt og Haraldur konungur gerði, voru ótíndir hrappar og þjófar. Víkingar og Væringjar litu hins vegar ekki á sig sem þjófa því þeir létu þá sem þeir rændu finna fyrir því að verið var að ræna þá og jafnvel með brandinum og atgeir, og síðar með krossi.

Myntir Haralds konungs svikahrapps sem fundust á Íslandi, sýna okkur að við eigum heldur ekki að láta einkafyrirtæki með ríkisnöfn, sem siðlausir ráðherrar hafa sett beint á ríkisspenann, komast upp með það að skila af sér skýrslu fyrir rannsóknir, sem kostaðar voru með fleiri milljónum króna af almannafé, ef fornleifafræðingarnir/höfundar vita ekki að myntir þær sem þeir fundu hafi komið úr Haraldssláttu.

Þessar myntir voru ekki mikils virði er þær voru komnar til Íslands, hugsanlega með öðrum mönnum en Halldóri Snorrasyni, sem einnig höfðu verið sviknir af Noregskonungi. Myntirnar voru orðnar að skrauti og greinilega bornar hvunndagslega í seljum í lok 11. aldar.

Harla svívirðilegt væri af fornleifafræðingum á Íslandi, sem nokkrum er í nöp við heimildagildi fornritanna, að afgreiða Haralds Sögu Harðráða sem skáldsögu og uppspuna Snorra Sturlusonar; ef það var þá hann sem ritaði. Við höfum myntirnar tvær undir höndum og þær staðfesta söguna og sagan þær. 

Til hamingju Fornleifastofnun Íslands

En ég óska þó hér í lokin "stofnuninni" til hamingju með fyrstu 25 árin og fyrir að henni hefur öll þessi ár tekist að telja erlendum samstarfsaðilum trú um að þetta væri stofnun, Institut.

Fornleifastofnun Íslands hefur ekki alltaf staðið sig í stykkinu þau 25 ár sem hún hefur starfað og barist með ríkisfé í asa við aðra fornleifafræðinga á "markaði" og þjóðminjayfirvöld.

Ég hef því miður sært fólk með því að upplýsa það um hið hálfhrappslega nafn fyrirtækisins. Það er örlítill Haraldssláttubragur yfir því, ef ég leyfir segja skoðun mína. Einn erlendur maður lét eftirfarandi orð falla, er ég kom honum í skilning um að Fornleifastofnun Íslands væri bara einkabissness: Well, some people just need to be institutionalized.

Ítarefni: Coins and Coinage in Viking-Age Norway: The establishment of a national coinage in Norway in the XI century, with a survey of the preceeding currency history. Universitetsforlatet, Oslo-Bergen-Tromsö. Bókin er til á norsku í Seðlabanka Íslands. Ég set pdf-skrá með mikilvægustu blaðsíðunum í bókinni varðandi Haraldssláttu.

Efst: Haraldsslátta áður en hún þynntist, og fyrir neðan mynt sem nýlega var seld á uppboði í Danmörku. Hún mun vera af sjaldgæfustu gerð peninga úr Haraldssláttu en með sæmilegu silfurinnihaldi.

Þeir eru að fáana á Spáni

Þeim sem þykir gaman af líkneskjum aftan úr pápísku og sem lásu greinar mínar um Madonnuna frá Múla nýlega (sjá hér og hér, mynd hér til vinstri) þykir líklega sú veiðifrétt sem sögð verður hér nokkuð góð fiskisaga.

Í miðri ánni Sar, sem á íslenskan mælikvarða er töluverð spræna en ekki straumhörð þegar hún rennur gegnum Santiago, hrasaði Fernando um hálan stein þegar hann leitaði betri fótfestu í eltingaleik sínum við þann stóra.  Honum var litið á bölvaðan steininn eins og menn gera þegar þeir kenna dauðum hlutum um klaufsku sína. Á móti starði kona upp úr slýgrænni ánni. Fernando Brey datt um fornt líkneski, styttu af Maríu mey, sem situr í sömu stellingu og Madonnan frá Múla, sem er sjúkdómsteppt í Barcelona með soninn í kjöltunni.

Veiðimaðurinn til vinstri.

Það bar vel í veiði hjá spænska stangveiðimanninum Fernando Brey, sem í byrjun júní brá sér í veiðiferð við ána Sar nærri Santiago de Compostela á Norðvestur-Spáni. Eins og margir Spánverjar, langþreyttir og hrjáðir af faraldrinu sem hrjáir okkur öll, sótti Fernando út í náttúruna til að róa geð sitt í einangruninni. Stöng og vöðlur er leið hans til afslöppunar.

Brey gerði safnafólki þegar viðvart og sérfræðingar frá Pílagrímasafninu (Museo das Peregrinacións) í Sankti-Jakobsborg komu á vettvang með grímur. Í veiðifatnaði og í tilhlýðilegri fjarlægð frá hverjum öðrum, dáðust fornleifafræðingar og listfræðingar safnsins að styttunni í ánni.

María komin á Safn Pílagrímanna í Santiago.

Undir fæti styttunnar í ánni var höggvið blóm og fléttuverk. Kannski hefur steinninn verið endurnotaður? Kannski var styttan tilraun ungs steinhöggvara, sem mistókst?

Styttan er um 700 ára gömul og er líklega eitthvað yngri en  Múla-María, sem er frá seinni hluta 13. aldar.  Farið var með styttuna til Santiago til rannsóknar og lítið hefur síðan frést til hennar, nema hvað upplýst hefur verið að hún sé um 150 kg. að þyngd.

Hvað olli því að menn losuðu sig við svona forlátafína styttu skal ósagt látið, en henni hefur ekki verið kastað þar nýlega. Líklega skoða sérfræðingar kirkjur og klaustur í nágrenni fundarstaðarins til að leita að hugsanlegum uppruna Maríumyndarinnar í ánni Sar. Guðshús eru þar fjölmörg, enda áin Sar nærri Sankti Jakobsvegi, sem sífellt verður vinsælla að arka eftir, sama hvaða trúar maður er.

Nú bíður forvarsla.

Ég ætla að mála allan heiminn, elsku mamma

Eftir að MyHeritage.com gerði fólki kleift að lita gamlar svarthvítar ljósmyndir, hefur verið mikið að gera á síðunni. Ég prófaði apparatið á tvær gamlar ljósmyndir Matthíasar Þórðarsonar þjóðminjavarðar sem hann tók í Selárdalskirkju árið 1913. Myndirnar eru varðveittar í Þjóðminjasafni.

Myndirnar tvær voru frábærar í sínum upphaflega fjölbreytileika grámyglunnar, sem getur verið afar fallegur. Hér sýni ég ykkur hvað leiktæki það sem MyHeritage hefur upp á að bjóða getur gert. Það er gaman af þessu föndri, sem þið getið reynt á myndir ykkar sjálfra. Ég held hins vegar fast í upphaflegu litina. Líklegast er hægt að gera það sama á góðum ljósmyndaforritum. En ég á ekkert slíkt og fitla sjaldan við myndir, nema til að gefa þeim smá skerpu.

Ég hef skrifað um forna ljósahjálma á Íslandi í nokkrum greinum sem menn geta fundið neðarlega á hægri spássíu bloggsins Fornleifs, Fyrsta greinin heitir Fiat Lux.

Ljósahjálmurinn sem hékk í Selárdalskirkju er einstakur í heiminum. Hjálmurinn hangir nú einhvers staðar bakdyramegin á Þjóminjasafninu og er ekki sýndur almenningi, enda var hann tekinn úr kirkjunni í óþökk sumra heimamanna fyrir vestan. En við getum líklegast öll verið sammála um að hjálmurinn á best heima á Þjóðminjasafninu. Það ræði ég því ekki frekar.

Sömuleiði bera að minna á að höfundu þessa bloggs hefur birt grein um gotneska ljósahjálma á Íslandi í tímaritinu VIND nr. 43: 2021.

Konum stillt upp við vegg

Á þessum síðustu og verstu veirutímum, þegar fjölþjóðakenndin rýrnar óneitanlega heldur geyst eftir óyfirveguð skítaferðalög lítilla mannvitsbrekka, er um að gera að fara í bröttustu brekkuna og hefja óbeislað mansal og annan ósóma sem hægt er að hella yfir þjóðina hér á Moggablogginu. Við verðum  nefnilega að vera samstíga um "fordervelsi" heimsins.

Fornleifur hefur nú fengið veirurnar margar og er nú líka kominn með slæma bakteríu fyrir grænlenskum konum og stúlkum. Áður en Fornleifur verður grýttur og settur í gapastokk tel ég réttara að afhjúpa að veikleiki Fornleifs er einvörðungu fyrir grænlenskum konum sem hann kaupir, og helst fyrir slikk, þar hann nær í þær, stundum á netinu en annars á mörkuðum heimsins. Þegar hann dregur þær í hús kastar hann þeim upp á vegg og dáist að fegurð þeirra og glæsileika við þá meðferð.Ljósmyndin var seld sem Laterna Magica skyggna hjá fyrirtækinu Newton og Co. Ltd. í Covent Garden í Lundúnum. Fyrirtækið var þar til húsa á tímabilinu 1912-25. Myndin er líklega frá því fyrir 1920. Frótt fólk á Grænlandi og í Danmörku vinnur nú að því fyrir Fornleif að fá úr því skorið hvar myndin var tekin, en það var vafalaust á Vestur-Grænlandi. Því miður hefur hvorki varðveist heil sería með myndum frá Grænlandi frá Newton & Co Ltd., né skrá yfir slíkar myndir.

Víst má nú telja, að rennusteinsdómarar Raufarhafnar dæmi Fornleif sem Vínsteinsdóna og setji hann í göngugrind. Því langar mig að taka það greinilega fram að aðeins er um kaup á ljósmyndum að ræða af grænlenskum konum, í alls konar stellingum, en kappklæddar. Eins og allir vita er Fornleifur með sterk söfnunargen, en aftur á móti veika litninga gagnvart fegurð kvenna hvers konar. Þó safnar karlinn myndum af íslenskum karlmönnum frá 19. öld. Það verður að vera smá ljótleiki í veruleikanum.

Fornleifur hefur áður greint frá grænlenskum kvenpeningi í geymslum hans, sem eru í miklu uppáhaldi hjá honum. Sjá t.d. myndina og söguna af Sofie litlu í Upernavik hér.

Nú í miðri veiruplágu þeirri sem Drottinn hefur lagt á herðar þjóðanna, leyfði Fornleifur sér að vera góður við sjálfan sig og kaupa smá gott handa sjálfum sér á laugardegi. Hann keypti fimm grænlenskar stúlkur á fæti. Þurfti ekki einu sinn að sótthreinsa þær. Hann kenndi svo í brjósti um þær þar sem þær höfðu orðið ómóðins og afvegalagðar einhvers staðar á Englandi á fyrri hluta 20. aldar, jafnvel rétt eftir spænsku veikina. Nú eru þessar fimm konur komnar í bás hjá Fornleifi. Hann strýkur þeim mjög en kastar þeim annað slagið á vegginn.

En þar sem karlinn er dóni eins og allir kallar - og dónar eiga það til að vilja deila gleði sinni með öðrum, ákvað Fornleifur, eftir mörg varnaðarorð og fjölmörg ammen frá mér ritstjóranum, að bregða konunum fimm upp á vegginn hér í von um að það veitti gleði í miðju kórónafaraldrinu. Lekur nú neftóbakið úr nösum sumra smekkmanna, ætla ég.