Bloggfćrslur mánađarins, ágúst 2012

Lea var myrt i Sobibor

de la Penha
 

Lea Judith de la Penha frá Amsterdam í Hollandi varđ ađeins 6 ára. Líf hennar var tekiđ af henni á hrottalegan hátt vegna haturs sem gýs öđru hvoru upp í Evrópu. Hún var myrt ásamt 165.000 öđrum trúsystkinum sínum í útrýmingarbúđunum í Sobibor í Suđur-Póllandi. Taliđ er ađ um 200.000-250.000 manns, flest gyđingar, hafi veriđ myrtar í Sobibor á árunum 1942-43.

Nú hefur hópur fornleifafrćđinga undir stjórn ísraelska fornleifafrćđingsins Yoram Haimis rannsakađ leifar helfararinnar í útrýmingarbúđunum í Sobibor. Ţeir hafa međal annars fundiđ lítiđ ferhyrnt merki úr áli, sem á hefur veriđ slegiđ nafn Leu Judith de la Penha. Lea litla hefur líklega boriđ ţetta merki, eđa taska hennar, er hún var flutt til Sobibor međ foreldrum sínum.

Lea Judith de la Penha fćddist ţann 11. maí áriđ 1937 í Amsterdam. Foreldrar hennar voru Judith de la Penha-Rodriques Parreira og David de la Penha. Ţau voru flutt nauđug í gripavögnum frá Hollandi áriđ 1943 til Sobibor útrýmingarbúđanna í Suđur-Póllandi. Ţar voru Lea litla og foreldrar hennar myrt ţann 9. júlí 1943.

De la Penha fjöskyldan var stór fölskylda í Hollandi fyrir 1940, en meirihluti međlima hennar var myrtur í Helförinni. Eins og nafniđ bendir til átti fjölskyldan ćttir sínar ađ rekja til Portúgals og Spánar. Frá Portúgal flýđu gyđingar undan trúarofsóknum kaţólsku kirkjunnar og annarra yfirvalda á 16. og 17. öld, m.a. til Niđurlanda.

De la Penha 

De la Penha fjölskyldan í heimsókn hjá kristnum vinum/ćttingjum. Lea er fremst á myndinni.

Lea de la Penha endađi ćvi sína í gasklefa í Sobibor eins og flestir ađrir gyđingar ţar. Hún var ein 4300 gyđinga af portúgölskum uppruna í Hollandi sem myrtir voru í helförinni. 90% allra sefardískra gyđinga í Hollandi voru myrtar í Helförinni og 75% allra gyđinga Hollands, um 101.000 gyđingar frá Hollandi voru sendir til fanga- og útrýmingarbúđa, 96.000 ţeirra voru myrtir. 34,313 gyđingar frá Hollandi voru myrtir í Sobibor.

Á 17. Og 18. öld voru og urđu sumar af portúgölsku flóttafjölskyldunum međal ríkustu fjölskyldna Hollands. Á 20. öld var de la Penha fjölskyldan ekki lengur međal auđugra portúgalskra gyđingaćtta Hollands og höfđu ţví međlimir hennar gifst út fyrir hópinn, annađ hvort gyđingum af ţýskum og pólskum uppruna, eđa kristnum hollendingum. Einn forfađir flestra međlima de la Penha ćttarinnar var ţó mjög ríkur á fé, en ţađ var Josef de la Penha kaupmađur í Rotterdam, sem eignađist Labrador. Vilhjálmur 3. af Óraníu, sem gerđist konungur Englands gaf Josef de la Penha Labrador áriđ 1697 fyrir veitta ađstođ. Gjafabréfiđ er enn til. Ýmsir afkomendur Josefs de la Penha hafa reynt ađ endurheimta Labrador, en án árangurs.

Sobibor sh 2001 2
Minnismerki í Sobibor. Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 2001

Sobibor 2001

Ég kom til Sobibor áriđ 2001 međ hópi frćđimanna frá Dansk Center for Holocaust og Folkedrabsstudier (DCHF) í Kaupmannahöfn ásamt framhaldsskólakennurum. Viđ vorum á ferđ um Pólland til ađ skođa útrýmingarbúđir og ađra stađi sem tengjast sögu helfararinnar í Póllandi. Á DCFH vann ég í tvö ár og voru rannsóknir mínar á örlögum gyđinga í Danmörku m.a. til ţess ađ DCHF var stofnađ áriđ 2000.

Hópurinn, sem heimsótti Sobibor haustiđ 2001, sá hvernig pólskir fornleifafrćđingar höfđu grafiđ á ýmsum stöđum í Sobibor, en nú er svćđiđ ađ mestu huliđ furuskógi. Rannsókn, eđa réttara sagt frágangur pólska fornleifafrćđingsins Andrzej Kola viđ háskólann í Torun var ađ mínu mati vćgast sagt ekki til mikils sóma og lítiđ hefur birst af niđurstöđum. Hann fann ţó hluta fjöldagrafar sem var svo djúp ađ ekki var hćgt ađ grafa dýpra niđur í vegna grunnvatns. Taliđ er ađ gröfin hafi veriđ allt ađ 5 metra ađ djúp. Lík voru einnig brennd í Sobibor og í lok stríđsins voru lík grafin upp til ađ brenna ţau. Vegna vangetu Kolas til ađ gefa út niđurstöđur sínar hafa rannsóknri hans veriđ skotspónn sjúkra sála sem telja og vilja hald ađ helförin sé ein stór lygi og samsćri. Ţess vegna er gott ađ heyra um ţćr mörgu niđurstöđur sem rannsóknir undir stjórn Yoram Haimis hafa leitt í ljós. Hér er hćgt ađ lesa grein eftir hann, ţar sem hlutar fyrri niđurstađna af rannsóknum í Sobibor eru lagđar fram.

Hola Kola SOBIBOR 2001 2

Hola um 3,5 metra djúp, sem hefur innihaldiđ mikiđ magn af brunaleifum. Ţarna rannsakađi fornleifafrćđingurinn Andrzej Kola áriđ 2001. Samkvćmt einni grein eftir hann frá 2001 var ţarna hús.  Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 2001.

A.Kola plan

Bláa pílan sýnir gryfju ţá sem ég ljósmyndađi áriđ 2001. Hún er kölluđ "Building B", en ţarna hefur varla veriđ nokkur bygging en mikiđ var af ösku, kolum  og rusli sem hefur veriđ kastađ í ţessa gryfju.

Hópinum sem ég fylgdi til Sobibor áriđ 2001 var tjáđ, ađ rannsóknunum Andrzej Kolas vćri lokiđ, en ýmsir fundir höfđu veriđ skildir eftir á glámbekk, og ekki fyllt upp í nokkrar holur suđur af ţeim fjöldagröfum sem hann fann. Einn menntaskólakennari sem var í för međ okkur hafđi tekiđ brot úr öskju úr bakelíti, sem líklega er hollensk sem lá međ öđrum fundum á kanti mikillar gryfju. Hann lét mig hafa brotiđ og ég geymi ţađ enn. Ég reyndi lengi ađ hafa samband viđ pólska fornleifafrćđinginn Kola sem stjórnađi rannsóknunum í Sobibor, en fékk aldrei svar. Nú mun ég hafa samband viđ Yoram Haimi til ađ koma gripnum í réttar hendur.

Bagelite Sobibor
Brot úr loki úr bakelíti sem lá á glámbekk eftir fornleifarannsóknir í Sobibor áriđ 2001. Ef einhver hefur hugmynd um hvađ WB stendur fyrir vćri ég fekinn ađ fá upplýsingar. Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 2012.

 

DSCN6524 [1600x1200]
Mynd frá ranssóknum Yoram Haimis í Sobibor.
 

Svo talađ sé um fórnarlömb

Ţess má geta, ađ sá sem ţetta ritar varđ í Sobibor "fórnarlamb" mannýgra moskítóflugna, sem réđust á ökkla mína. Dóttir mín, Lea, hafđi gefiđ mér í afmćlisgjöf sokka međ mynd af Andrési Önd á skaftinu, sem hún hafđi fundiđ međ móđur sinni í Netto-verslun í Kaupmannahöfn. Ég var einmitt í ţessum sokkum sem Lea gaf mér í Sobibor. Flugan sótti í Andrés Önd og stakk hann í sífellu og saug, en ţađ var náhvítur ökklinn á mér sem varđ fyrir barđinu á varginum en ekki öndin. Ég bólgnađi mjög illa upp um kvöldiđ og varđ daginn eftir ađ leita mér lćknis í Lublin, međ fćtur sem meira líktust fótum fíls en manns. Međan ferđafélagar mínir fóru m.a. til Majdanek. Lćknir nokkur á slysadeild spítala, sem var skammt frá Hóteli okkar. Hann sprautađi mig og gaf mér lyfseđil. Lyfin hjálpuđu strax og eftir tvo daga gat ég aftur gegniđ í skóm. Eftir ţađ kallađi ég lćkni ţennan sem hjálpađi mér Töframanninn frá Lublin.


Syria est perdita

Assad soldiers in Palmyra
 

Ţessa dagana heyrum viđ í fréttum um hörmungar sýrlensku ţjóđarinnar. Sumir Íslendingar virđast ţó ćrast meira af ţví ađ heyra um örlög píkanna í Pussy Riot hjá keisaranum í Pútoníu. Ţađ uppţot getur mađur vonađ, ađ séu byrjunin á lokum KGB-veldisins sem tryggir öfgaíslamisma og einrćđisherrum völd.

Mikill harmur leggst ađ mér ţegar ég sé fornleifum raskađ eđa ţćr eyđilagđar. Ţótt mér sé annt um fornleifar og vilji vernda ţćr og virđa, er mér ţó meira illt ađ verđa vitni af ţeirri eyđingu sem Sýrlendingar ţurfa ađ ganga í gegnum vegna einrćđisherra annars vegar og öfgatrúar hins vegar. Mannslíf verđa ţví aldrei borin saman viđ menningarminjar.

Menningarlaus uppskafningur eins og morđingjasonurinn Bashir al-Assad vílar ekki fyrir sér ađ eyđileggja efniskennda menningu og heimsminjar til ađ halda völdum sínum, ćttarinnar og klíkunnar í kringum hann. Hann er ađ drepa fólk, og nokkrar fornminjar í leiđinni er ekkert mál fyrir hann og ađra stríđsherra.

Mađur ţarf ađ vera mjög auđtrúa einfeldningur eđa illa sér í sögu Miđausturlanda til ađ hafa ekki séđ og vitađ um áratuga morđveldi al Assad fjölskyldunnar og hćttuna sem stafađi af henni fyrir fjölda ţjóđir, heimsfriđinn og menninguna. Muniđ ţiđ fjöldamorđ Hafez al-Assads í Hama áriđ 1982?  

Einstaka rugludallar, eins og fyrrverandi utanríkisráđherra Íslands, Ingibjörg Sólrún Gísladóttir, töldu hins vegar bitastćtt ađ sćkja úrhrak eins og Bashir al-Aassad heim til ađ reyna ađ tryggja vota drauma mikilmennskubrjálćđis sumra Íslendinga um ađ komast í Öryggisráđ Sameinuđu ţjóđanna. Markmiđiđ var ađ gerast samreiđarmenn og stuđningsland hryđjuverkalanda fyrir hégómagirnd sína. Á fund al-Aassads yngra hélt sama konan sem áđur fór offari ţegar fariđ var fram á rannsókn á máli stríđglćpamanns sem bjó á Íslandi, vegna ţess ađ beiđni um ţađ kom frá stofnun í Ísrael.

Nú horfum viđ upp á, hvernig fólk er brytjađ niđur á Sýrlandi og ástandiđ verđur vafalaust enn verra eftir ađ friđargćsluliđar SŢ eru farnir frá Sýrlandi.

Hin merka borg Aleppo er á heimsminjaskrá UNESCO og nú berast fréttir ađ ţví eyđilegging eigi sér stađ á fornminjum í borginni. Hér má sjá hina fornu borg Aleppo fyrir um 100 árum.

Andstćđingar Bashir al-Assads veldisins eyđileggja hér fornminjar

Mikil eyđilegging á menningarminjum hefur ávallt átt sér stađ í tíđ al-Assad fjölskyldunnar, sérstaklega á leifum eftir búsetu gyđinga, en ţeir voru fjölmennir í öllum stórum sýrlenskum borgum, stundum í miklum meirihluta. Hafez al-Assad lét t.d. ryđja burt stćrsta grafreit gyđinga í heiminum ţegar hann lét gera hrađbraut frá Damaskus til nýs flugvallar sem byggđur var á 7. áratug síđustu aldar. Enginn mótmćli heimsins heyrđust ţá. Ţess vegna má furđa ađ uppskafningslegir embćttismenn UNESCO hafi samţykkt ađ ađ setja stađi á Sýrlandi á WH listann(Heimsminjalistann), ţví skjölin sem undirbyggja friđunina eru vćgast sagt illa unnin og ekki samkvćmt ţeim kröfum sem settar hafa veriđ ţjóđum á Vesturlöndum sem vildu koma menningarminjum sínum á WH-listann. Ţađ er greinilega ekki sama hvert landiđ er hjá spjátrungunum í UNESCO, sem ég hef haft örlítil kynni af.

Fyrir utan tíđindi af frumstćđri eyđileggingahvöt Bashir Assads og herja hans í Aleppo, berast fréttir af eyđileggingu á virkjum krossfara, á moskum, á rómverskum minjum, m.a. mósaíkgólfum. Sem dćmi má nefna ađ skemmdir hafa veriđ unnar á miđaldakastalanum frćga, Krak des Chevaliers, sem Saladin náđi aldrei á sitt vald, en fjöldamorđingjanum sem Ingibjörg Sólrún heimsótti og herjum hans hefur nú tekist ađ vinna spjöll á fornri krossfarakapellu sem ţar er.

Krak%20des%20Chevaliers
Krak des Chevaliers
Tell Sheikh Hamad 
Rústasvćđiđ í Tell Sheikh Hamad
 

Fregnir berast frá sýrlenskum fornleifafrćđingum og erlendum sérfrćđingum í fjölbreyttri menningu fyrri alda á Sýrlandi, um ađ leifar assýríska hofsins sem nýlega hefur veriđ rannsakađ í Tell Sheik Hamad hafi veriđ eyđilagđar. Mikill skađi hefur orđi á Al Madiq kastala, sem síđast féll áriđ 1106. Nú skítur svokallađur uppreisnarher á fornminjarnar og hrópar Allauachbar.

Frćg mósaíkgólf í Apamea hafa veriđ mokuđ upp međ jarđýtu og tvćr fornar súlur úr marmara hafa horfiđ ţađan nýlega. Andstćđingar al-Assads, ţar á međal illvirkjar úr röđum verstu helstefnu nútímans, hafa í mörgum tilvikum leitađ vars í fornum rústum, en ţađ hefur ekki komiđ í veg fyrir árásir stjórnarhersins. Kastali Ibn Maans fyrri ofan rómversku rústirnar í Palmyru hafa t.d veriđ notađar sem herstöđ stjórnarhersins og í dal kumlanna vestur af Palmyru hefur stjórnarherinn grafiđ djúpa varnarskurđi á rómverska rústasvćđinu. Fregnir og myndir sýna, ađ herir as Assads hafi rćnt fornum steinlistaverkum í Palmyru. Sjá https://www.facebook.com/Archeologie.syrienne (ţess ber ţó ađ geta ađ ţessari facebooksíđu er greinilega haldiđ úti af andstćđingum Assads.

palmyra-muslim-castle-qala-at-ibn-maan-1280x960

Kastali Ibn Maans, sem hefur veriđ ráđist á í núverandi borgarstyrjöld á Sýrlandi

Fólk sem elst upp í virđingarleysi fyrir öđru fólki, lífi, menningu og trú annarra, ber heldur enga virđingu fyrir menningarminjum. Ţađ er algild regla.


Klaustriđ og Gunnar

Fornmenjagarđur

Óska ber menningarsetrinu ađ Skriđuklaustri í Fljótsdal, ja öllum Íslendingum, til hamingju međ nýja fornminjasvćđiđ sem opnađ verđur á 500 ára vígsluárstíđ klaustursins sem er eftir nokkra daga. 

Varla hefur ţađ fariđ framhjá nokkrum, ađ miklar fornleifarannsóknir hafa fariđ fram ađ Skriđuklaustri og ekki hefur heldur veriđ sparađ á reikningi yfirlýsingagleđinnar. Um tíma mátti skilja, ađ Skriđuklaustur hefđi veriđ hospítal fyrir ínuitakonur frá Grćnlandi, (í ţá tíđ er íslenska heilbrigđiskerfiđ var annálađ), og jafnvel konu međ "fílamannseinkenni", sem var kallađur Paget sjúkdómur (sem sumir halda í óráđi ađ hafi hrjáđ Egil Skallagrímsson). Ţađ er auđvitađ allt bölvuđ vitleysa, eins og var t.d. líka tilfelliđ međ franskan pening sem fannst á Skriđuklaustri og örvarodd sem sagđur var af lásboga og margt fleira. 

Fyrir utan hinn netta fornmenjagarđ, sem nú er búiđ ađ hanna á Skriđuklaustri, og sem er til sóma, hafa fornleifarannsóknirnar ţar haft ákveđiđ skemmtanagildi fyrir ţjóđina í gúrkutíđ undanfarinna sumra. Ekki er ţó öllum atriđunum lokiđ. Nú vantar grand fínaliđ, ţar sem fremstu embćttiskonur landsins leggja blessun sína međ nćrveru sinni.

Hugsýn Skriđa

 

Ţessi ekki ófína teikning af hugsýn manna af ţví hvernig klaustriđ hafi litiđ út, er hreint út sagt kjánaleg. Ekki hef ég séđ neitt í fornleifunum eđa í sparsömu myndefni aldanna á eftir sem bent getur til kirkju eins og ţeirrar sem er sett fram í ţessari hugslettu. Ţetta er hugmynd sem ég býst viđ ađ komi út í bók um rannsóknirnar, sem ég hlakka til ađ sjá. Kannski er búiđ ađ leiđrétta eitthvađ ađ hinum glannalegum yfirlýsingum sem hafa skemmt allslausum fornleifafrćđingum eins og mér hinn síđari ár.

Gunnar Gunnarsson

Ég tel  persónulega nokkuđ víst, ađ kirkja á Skriđuklaustri hafi aldrei litiđ svona út. Ég er reyndar jafnviss um ţađ og ađ Gunnar Gunnarsson rithöfundur, sem ađ sjálfsögđu er heiđrađur á bćversku sveitasetri sínu á Hérađi, var brennandi og ósvífinn nasisti, ţótt ţví sé ćvinlega stađfastlega neitađ og engar heimildir ađ finna um slíkt á heimasíđu Skriđuklausturs eđa í fórum íslenskra menningarvita sem hafa ritađ sögu hans í greinum eđa bókum.

Eins og ég hef leyft mér ađ leiđrétta alvarlegar meinlokur sem upp hafa komiđ í Skriđuklaustursrannsóknum, leyfi ég mér ađ nefna eina eđa tvćr heimildir um hve atkvćđamikill Gunnar Gunnarsson var, og mikilsmetinn félagi, í nasistasamkundunni Nordische Gesellschaft. Sem dćmi má nefna, ađallega ţar sem ţeir sem mest hafa skrifađ um Gunnar hafa misst af ţví , ađ veturinn 1936-37 hélt félagiđ 75 fundi og jafnmörg erindi voru flutt á ţeim. Ţriđjungur allra erindanna, eđa 25 talsins, voru flutt af engum öđrum en Gunnari Gunnarssyni, bćndasyninum frá draumsýnarlandinu Íslandi. Félag, sem m.a. gaf út tölublađiđ Rasse, notađi skáld frá Íslandi sem ađalsprautuna á samkomum sínum. Ţess má geta ađ Heinrich Himmler sat í stjórn Nordische Gesellschaft.

Fornleifafrćđingar teikna gjarna prófíla af viđfangsefnum sínum. Íslendingar eru hins vegar enn ekki búnir ađ sjá hinn sanna prófíl Gunnars Gunnarssonar, ţrátt fyrir dođrant Jóns Yngva Jóhannssonar um Gunnar (2011). Hann kemst ađ ţeirri niđurstöđu ađ Gunnar Gunnarsson hafi ekki veriđ nasisti.

Međan nasistar brenndu bćkur á torgum, héldu ţeir bókasýningu, (les áróđurssýningu), í Kaupmannahöfn í september 1937. Ţar komu allir ţeir sem mćtur höfđu á nasismanum og ţeim helstu var bođiđ  í ţýska sendiráđiđ í Kaupmannahöfn, ţar á međal Gunnari Gunnarssyni,  "bóndasyni", enda Gunnar vel styrktur af ţessu sendiráđi 3. Ríkisins. Ţetta kom fram í tímaritinu Norden, sem nasistar gáfu út.

Gunnar 3
Gunnar horfir til veđurs 1938. Hann var hvorki vísari né víđsýnni en ţađ, ađ hann sá friđsamlega vinda blása frá Ţýskalandi.

 

Gunnar Gunnarsson bankađi upp á hjá Adolf Hitler í Berlín í byrjun árs 1940 og fékk einkafund. Sömuleiđis óskađi  hann sama ár eftir ţví ađ lesa upp úr verkum sínu fyrir ţýska hermenn. Hann ćtlađi karlgarmurinn í samkeppni viđ Marlene Diedrich um hylli.  En samt geta menn veriđ ađ neita ţví ađ hann hafi veriđ nasisti. Hvađ ţarf til? Halda menn ađ ađeins ţeir sem hafi starfađ í útrýmingarbúđum nasista hafi veriđ nasistar?

468px-Bundesarchiv_Bild_146-1969-067-10,_Alfred_RosenbergHeinrich_Himmler

Himmler og Rosenberg yfirmenn Gunnars í Nordische Gesellschaft

Samstarfsmenn Gunnars í Nordische Gesellschaft gerđu útrýmingarbúđirnar ađ veruleika. Gunnar ritađi einum ţeirra, Alfred Rosenberg, forstöđumanni Nordische Gesellschaft eftir 1933, bréf áriđ 1938, ţar sem hann lýsir ánćgju sinni yfir innlimum nasista á Austurríki. Gunnar skrifađi:

"Hrćsni hinna gömlu Friđarpostula veldur mjer meiri hugarćsingu, en hitt, hvernig Ţýskaland fór nú ađ ráđi sínu."

Ţetta hefur Rosenberg örugglega ţótt vćnt ađ heyra, en hann var hengdur i fyrir stríđsglćpi  áriđ 1946. Svo furđar ţađ frćđimenn af yngri kynslóđinni á Íslandi, ađ setuliđ bandamann á Íslandi hafi rannsakađ húsakynni Gunnars Gunnarssonar og heimsótt hann á Skriđu.

Hvern er veriđ ađ reyna ađ plata, eđa vill fólk láta plata sig? Af hverju geta rithöfundar eins og Böđvar Guđmundsson og Einar Már Guđmundsson ekki séđ nasistann í Gunnari Gunnarssyni. Af hverju er hann stikkfrí. Ađrar ţjóđir dćmdu vćgđarlaust listamenn ţá sem höfđu gert hosur sínar grćnar gagnvart 3. ríkinu. Á Íslandi fengu menn sem dufluđu viđ nasismann stórriddarakross međ stjörnu.

Gunnar sagđi ţetta í viđtali viđ á Gads Danske Magasin áriđ 1938:

„Ég er ekki stjórnmálamađur, en minn stuđningur viđ Ţýskaland varđ til á ţann hátt, ađ mér fannst ađ ţađ vćri vansćmandi ađ međhöndla mikilhćfa ţjóđ eins og Ţjóđverja á ţann hátt sem gert var í Versailles og Genéve. Ég hef veriđ nálćgur og horft á Ţjóđverja í ţeirra ýtrustu neyđ, ţar sem allur fjöldi fólksins hálfsvalt og hafđi varla klćđi til ađ hylja međ nekt sína. Og ég hef séđ Ţjóđverja rísa upp undir hinni nýju forystu međ ađdáunarverđum krafti og öđlast frelsi, ţađ frelsi sem viđ Norđurlandabúar vorum fyrstir til ađ syngja lof. Auđvitađ eru ţćttir ţróunarinnar, sem ég hefđi óskađ öđruvísi, en - ţađ er svo auđvelt ađ dćma og fordćma [...] Viđ Norđurlandabúar teljum okkur skylt ađ framfylgja réttlćtinu, en ţađ verđur ađ vera hlutlaust. Viđ hefđum t.d. ekki átt ađ taka sćti í Alţjóđasambandinu sem fullgildir ađilar, međan hinn stóri nágranni okkar í suđri átti einungis rétt á helmingsţátttöku, menningarţjóđ sem hefur gefiđ okkur svo mikilvćg andleg verđmćti í tímanna rás [...] Ég trúi í raun og veru á friđarvilja Ţjóđverja ..."

Ţetta sýnir okkur kannski bara ađ Gunnar var vitlaus og einfaldur bóndason? Ţađ held ég ekki ađ Gunnar Gunnarsson hafi veriđ.

Er Gunnar hafđi veriđ á einum af fyrirlestraferđum sínum í Ţýskalandi 1940, ţar sem hann trauđ upp í ađ minnsta kosti 40 borgum og bćjum, náđi dagblađiđ Berlingske Tidende tali af honum. Gunnar greindi frá viđdvöl sinni hjá Hitler:

„Já, ég rćddi persónulega viđ ríkiskanslarann. Hitler rćđir mjög blátt áfram og eđlilega viđ gesti sína, rétt eins og ţar röbbuđu saman góđir kunningjar. Og umrćđuefniđ eru sömu hlutir og atburđir og - kringumstćđur - sem koma okkur öllum viđ. Hann minntist á hinar miklu byggingarframkvćmdir um allt ríkiđ sem nú lágu niđri vegna stríđsins, og hann sagđi, ađ auđvitađ hefđi hann aldrei óskađ stríđs sem mundi raska hinni miklu ráđgerđ hans um uppbyggingu Ţýskalands."

Fyrr á 20. öldinni hafđi Gunnar reyndar einnig heillast af Stalín, hinum stóra böđlinum, sem hann hitti sem blađamađur í Moskvuborg áriđ 1927.

Veđur einhver í villu um, hvers konar karl Gunnar Gunnarsson var? Nei, hann var ekkert edjót! Hann var blindur nasisti.

15773935200633996488

Ţessi feiti, ljóti morđingi, Hinrich Lohse, kom međ Gunnari Gunnarsyni af fundinum međ Hitler 20. mars áriđ 1940:

Der isländische Dichter Gunnar Gunnarson wurde im März 1940 vom Führer und Reichskanzler empfangen. Gunnarson und der Leiter der Nordischen Gesellschaft, Gauleiter [Hinrich] Lohse, verlassen die Reichskanzlei (geleitet von einem Offizier der Leibstandarte SS Adolf Hitler);

Ljósmynd mun vera til af ţessum merka viđburđi. Hinrich Lohse bar ábyrgđ á morđum á gyđingum í Lettlandi, bćđi á ţarlendum gyđingum og öđrum. Alveg er ég viss um ađ svona upplýsingar séu ekki tiltćkar á Gunnarsstofu á Skriđuklaustri.


Finnur Magnússon (1781-1847), fyrstur íslenskra fornleifafrćđinga

Finn Magnusen 2

Fyrsti íslenski fornleifafrćđingurinn var óefađ Finnur Magnússon (Finn Magnusen) prófessor í Kaupmannahöfn. Finnur var kannski ekki međ próf í fornleifafrćđi, ţví hún var einfaldlega ekki kennd ţegar hann var í námi. Hann gróf, svo vitađ sé, heldur aldrei. Hann var líka dálítill draumóramađur og skýjaglópur eins og margir íslenskir fornleifafrćđingar. Hér er ég auđvitađ ađ hćtti fornleifafrćđinga kominn í hrópandi mótsögn viđ ţađ sem ég sagđi í fćrslunni hér á undan, ţar sem ég hélt ţví fram ađ mađur án prófs og uppgraftar gćti ekki veriđ fornleifafrćđingur. Ég tek ţađ hér međ aftur.

nordisk Archaeologie 2
Titilsíđa Nordisk Archćologie eftir Finn Magnússon (1820). Karl fađir minn gaf mér bókina er ég fékk pungapróf (Ph.D.) í fornleifafrćđinni viđ háskólann í Árósum áriđ 1992

 

Finnur var fyrsti Íslendingurinn sem ritađi um norrćna fornleifafrćđi og hélt hann marga fyrirlestra um hana viđ Hafnarháskóla. Áriđ 1820 gaf hann út litla bók, Bidrag til nordisk Archćolgie meddeelte i Forelćsninger.

Finnur var reyndar uppgjafarlögfrćđistúdent sem gerđist fornleifafrćđingur. Áriđ 1833 fór hann međ tveimur öđrum frćđimönnum til Runamo í Blekingehérađi í Svíţjóđ, ţar sem er ađ finna mikla ristur. Finnur réđi upplýsingar ţeirra og innihald á nokkrum klukkustundum. Dellu-Íslendingurinn kom upp í honum og ári síđar gaf hann út ekki meira né minna en 750 blađsíđna verk um hvađ risturnar geyma af upplýsingum ţegar mađur les ţćr aftur á bak, ţ.e.a.s. frá hćgri til vinstri. 

Lögfrćđinám og ćvintýri í Reykjavík

Hvernig hefur slíkurr fornaldarsnillingur ćvi sína. Jú, Finnur sem fćddist í Skálholti, fékk stein í hausinn ţegar hann var tveggja ára. Ţađ gerđist í miklum jarđhrćringum sem hann og fjölskylda hans komust lífs úr. Nokkru síđar fékk hann hlaupabólu og var vart hugađ líf. Bólan skađađi sjónina í Finni og var hann ađ eigin sögn ávallt mjög nćrsýnn eftir ţađ, ţótt ekki sjáist gleraugu á myndum af honum. Ég hef oft heyrt um höfuđáverka sem ađrir fornleifafrćđingar fengu í ćsku, og sem menn telja rótina ađ frćđilegum heiđri sínum. Ađrir snillingar hafa t.d. dottiđ á hausinn.

Auđsýnt ţótti á 19. öld, ađ menn sem fengu stein í hausinn, voru af góđum ćttum og međ lélega sjón vćri til einskis annars nýtir en ađ sigla til Hafnar og leggja stund á guđfrćđi eđa lélegt handverk. Finnur valdi handverkiđ og sigldi til Hafnar til ađ lesa lög, en tíminn fór mest í verklega ţćtti hennar, drykkju, dufl, spil og hrađskreiđar konur, sem eru lestir sem viđ ţekkjum enn međal lagastúdenta á okkar tímum.

Slippur og snauđur og án gráđu sigldi Finnur aftur heim til Íslands áriđ 1806 fyrir síđustu skildingana sem hann hafđi kríađ út hjá veđlánaranum. Lífiđ nćstu árin á Íslandi var ekki minna óreglulegt en Hafnarárin, en hann hélt ţó stöđu sem ritari sem hann fékk fyrir góđ tengsl og klíku sem alltaf hefur veriđ mikilvćgt afl á Íslandi og hefur bjargađ mörgum aumingjum frá glötun.

Taliđ er ađ Finnur hljóti ađ hafa veri  „hirđmađur" Jörundar Hundadagakonungar, ţótt hann hafi eins og flestir hirđmenn Jürgensens svariđ ţađ af sér. En Jörundur greiddi honum morđfé fyrri einhverja ómerkilega bók sem Finnur útvegađi honum áđur en konungstíđ Jörunds lauk.

Önnur tilraun 

Er Finnur eđa Finn Magnusen, sem hann kallađi sig lengstum, var rúmlega ţrítugur, gerđi hann ađra og heiđvirđari tilraun til náms í Kaupmannahöfn, enda karlinn búinn ađ hlaupa af sér hornin. Hann lagđi nú stund á fornnorrćnar bókmenntir og á mettíma var hann orđinn prófessor viđ Hafnarháskóla áriđ 1815.

Áriđ 1918 var honum faliđ ađ halda fyrirlestra um fornnorrćnar bókmenntir og gođafrćđi og er bók hans um fornleifafrćđi frá 1820 m.a. afraksturinn af ţví. Áriđ 1823 hlotnađist honum stađa sem Gehejmarkivar, ţ.e. einkaskjalavörđur hins konungslega skjalasafns og 1829 var hann orđinn forstöđumađur safnsins. Í skjalavarđarstöđunni, sem ekki gaf mikiđ í ađra hönd, gat hann unniđ ađ rannsóknum og 1836 var honum veittur doktorstitill viđ Hafnarháskóla. Finnur var sömuleiđis einn af stofnendum Hins Íslenzka Bókmenntafélags, og gaf út Íslenzk sagnarblöđ, sem voru fyrsti vísirinn ađ Skírni. Međ öđrum stofnađi hann Det Kongelige Nordiske Oldskriftselskab áriđ 1825 og hann ţýddi Eddu hina eldri og helsta verk hans var líklegast Eddalćren og dens Oprindelse sem út kom 1824. Ţađ rit var fullt af bulli og frćđilegum ţvćttingi og álíka spekúlasjónum og íslenskir bókmenntafrćđingar hafa veriđ međ allar götur síđan.

Eina verk Finns fyrir íslenska fornleifafrćđi var ađ senda spurningalista Oldsagskommissionarinnar, Den kongelige Commission til Oldsagers Opbevaring, sem stofnuđ var áriđ 1807, til Íslendinga. Fornleifanefndin var stofnuđ áriđ 1807 til ađ safna upplýsingum um fornleifar í danska konungsríkinu. Áriđ 1817 var röđin komin ađ Íslandi. Fyrstu listarnir voru sendir prestum á Íslandi er Finnur gerđist nefndarmađur. Í spurningalistanum voru menn beđnir um ađ upplýsa um fornleifar, jarđfastar og lausar, sem ţeir ţekktu í nágrenni sínu. Afraksturinn var merkilegur en hann kom ekki út á Íslandi fyrr en áriđ 1983, ţegar prófessor Sveinbjörn Rafnsson og Guđrún Ása Grímsdóttir gáfu hann út í tveimur bindum: Frásögur um fornaldarminjar 1817-1823,  I-II. (Stofnun Árna Magnússonar, Rit 24) Útgáfan er stórvirki fyrir sögu fornleifafrćđinnar á Íslandi.

Sveinbjörn Rafnsson skrifađi einnig fyrir fáeinum árum ágćta grein um Finn Magnússon í Aarbřger for Nordisk Oldkyndighed og Historie, forna ritröđ danska, sem Finnur gaf upphaflega út međ öđrum. Ţađ er grein sem allir áhugamenn um íslenska fornleifafrćđi verđa ađ ţekkja og lesa. Ţađ furđar mig ţó, ţrátt fyrir góđa grein, ađ Sveinbjörn minnist hvergi á ađ Finnur Magnússon hafi skrifađ bókina Nordisk Archćologie, og ađ hann hafi haldiđ fyrirlestra um fornleifafrćđi. Bókin er trúlega ekki til á Landsbókasafninu? Páll Valsson hefur einnig sýnt Finni áhuga og skrifađ áhugaverđa grein: "En runologs uppgĺng och fall" í Scripta Islandica: Isländska Sällskabets ĺrsbok 48 for 1997.

Misheppnađur rúnafrćđingur 

Rúnafrćđi Magnússonar, sem fyrr var nefnd, orkađi tvímćlis er hann var enn uppi. Menn vildu ekki alveg međtaka túlkun hann ristunum í Runamo í Blekinge, sem hann las reiprennandi afturábak og afrám. Áriđ 1844 gaf 21 ára upprennandi fornleifafrćđingur, Jens Jacob Asmussen Worsaae ađ nafni, út bćkling ţar sem hann sýndi fram á ađ risturnar í Runamo vćru náttúrfyrirbćri. Margar ađrar rúnaskýringar Finns á manngerđum rúnum hafa síđar reynst vera rangar eđa dellukenndar. Finnur var einn um ađ bera skömmina vegna uppgötvunar J.J.A. Worsaae, sem síđar varđ einn ađ fremstu fornleifafrćđingum Dana. Ađrir sem höfđu veriđ samsinnis Finni um "rúnirnar" í Runamo voru ekki áreittir vegna ţessarar frćđilegu skammar.

Worsaae's Runamo
Teikning af náttúrufyrirbćrunum í Runamo í bók Worsaaes

Finnur hafđi slegiđ um sig međ illa ígrunduđum skýringum, líkt og sumir íslenskir fornleifafrćđingar gera enn í dag á sumarverđtíđinni. Ţrátt fyrir Runamo-ćvintýri Finns verđur ekki af honum skafiđ, ađ hann var afkastamikill og merkur frćđimađur - síns tíma. Viđ getum ekki dćmt hann í dag eins og samtíminn gerđi, viđ getum í mesta lagi brosađ dálítiđ í kampinn yfir ţví ađ einhver hafiđ gefiđ út 750 blađsíđna bók um sćnskt náttúrufyrirbćri. Bćkur Finns um fornleifafrćđi og rúnirnar í Runamo, bera öll einkenni ţess ađ Finnur hafi nú veriđ hálfgerđur skýjaglópur međ mikinn sannfćringarkraft. Hann verđur ţví örugglega ađ teljast til fornleifafrćđinga, annars hefđi hann ekki fengiđ stein í hausinn, svo tekin sé snúin skýringatćkni hans sjálfs ađ láni.

Síđustu árin 

Síđustu ár ćvinnar barđist Finnur í bökkum fjárhagslega. Konan var farin frá honum, eins og hendir marga góđa menn sem ekki eru öđrum sinnandi vegna frćđimennsku og peningaleysis. Runamo- rúnirnar voru orđnar af Guđs rúnum og karlinn orđinn hálfgert ađhlátursefni í Kaupmannahöfn. Finnur leysti ţá sín verstu fjárhagsvandamál međ ţví ađ selja íslensk miđaldahandrit á ýmis erlend bókasöfn, ţar sem ţau varđveittust líkast til betur en í saggalegri íbúđ hans í Kaupmannahöfn.

Ţegar Finnur Magnússon andađist áriđ 1847 í Klampenborg, var hann greftrađur á Assistens-kirkjugarđinum í Kaupmannahöfn. Hvorki var reistur bautastinn eđa ristar rúnir yfir leiđi hans og líklega var ţađ sökum ţess ađ engir peningar voru lengur til í skuldabúi frćđimannsins. Steinn var ţó settur yfir Finn 34 árum eftir andlát hans. Sá steinn hvarf um 100 árum síđar ţegar breytingar voru gerđar á kirkjugarđinum. Áriđ 2006 sá áhugafornleifafrćđingurinn Rud Kjems um ađ setja nýjan legstein yfir yfir jarđneskar leifar fyrsta íslenska fornleifafrćđingsins međ ţátttöku Det Kongelige Nordiske Oldskriftselskabs. Nokkru síđar gaf Rud Kjems út skemmtilega skáldsögu um Finn, sem hann kallar Runamo  og hćgt er ađ lesa ţanka Kjems um Finn Magnússon hér, hér og hér 

Runamo Kjems

Ţeir sem vilja votta Finni Magnússyni virđingu, nćst ţegar ţeir eru staddir í Kaupmannahöfn, finna jarđneskar leifar hans undir nýjum legsteini í Assistents kirkjugarđi, Deild C, gröf 181.

Blessuđ sé minning Finns fornleifafrćđings

Assistents gravskćnderi

Nýlega var mikiđ rask í Assistent kirkjugarđi, ţví neđanjarđarlestarstöđ á ađ rísa í einu horni hans. Jarđneskar leifar ţeirra sem lágu á svćđinu ţar sem grafarfriđurinn var rofinn voru rannsakađar af fornleifafrćđinemum frá ýmsum löndum. Ađ mati ýmissa manna var ekkert ţví til fyrirstöđu ađ hafa stöđina handan viđ götuna ţar sem hús hafa hvort sem er veriđ rifin nýlega. Ţetta var afar umdeild framkvćmd.


Svona finnst silfur í jörđu

armband_2
 

RÚV greinir frá merkum minjum sem voru ađ finnast viđ fornleifarannsóknirnar í Alţingisreitnum. Ţar fara rannsóknir fram undir stjórn Völu Garđarsdóttur fornleifafrćđings.

Einn gripanna er talinn vera armhringur eđa armbaugur úr silfri. Takiđ eftir ţví hvernig hringurinn er tekinn upp og ţetta er upplýst: Forvörđur var kallađur á svćđiđ til ţess ađ klára ađ grafa armbauginn upp og koma honum í umhverfi ţar sem málmurinn heldur jafnvćgi. Vala útskýrir ađ ţađ sé gert vegna ţess ađ um leiđ og hann sé tekinn úr moldinni fái hann sjokk ţví jarđvegurinn sem hann liggi í sé súrefnissnauđur.

Muniđ ţiđ silfursjóđinn frá Miđhúsum sem fannst óáfallinn í jörđu í súrum og súrefnisríkum jarđvegi. Silfur finnst ekki óáfalliđ í jörđu, sama hvort um jarđvegurinn er súrefnissnauđur eđa -ríkur. Sjá meira um silfriđ ađ Miđhúsum hér.

Sömuleiđis fannst tunnulaga met í Alţingisreitnum. En ţađ er líka alveg met, ţađ sem er sagt um metiđ: Annar gripurinn er met, međ plús og mínus á sitthvorum enda. Ef búiđ er ađ finna sannanir ţess ađ menn á söguöld hafi ţekkt plús og mínus, ţá er mér öllum lokiđ. X og I ţekktu ţeir sem rúnir fyrir g og i, en einnig sem rómverska tölustafi sem notađir voru fyrir aura og aurtugi og mörk. Blýmet finnast oft međ einhverju skrauti eđa táknum og er x eđa "+" laga tákn eru vel ţekkt á metum frá fyrri hluta miđalda og eru ugglaust til ađ sýna ţyngd metsins. Nú verđur gaman ađ sjá hve ţungt metiđ er


Hver var fyrsti íslenski fornleifafrćđingurinn ?

Eldjárn

Margir telja ađ dr. Kristján Eldjárn hafi veriđ fyrsti gjaldgengi fornleifafrćđingurinn á Íslandi. Ţví fer fjarri. Eldjárn var ekki fyrstur til ađ stunda frćđin og hafđi ađeins lágmarksmenntum í fornleifafrćđi frá Hafnarháskóla. Ekki ţekki ég vel námsárangur Kristjáns, en hann fór á kostum sem fyrirsćta á Hafnarárunum. Kristján var ekki eins limalangur og ţungbyggđur eins og margir danskir samstúdentar hans. Fornaldabúningar sátu ţví afar vel á Kristjáni. Eldjárn telst óefađ til okkar fremstu fornleifafrćđinga fyrir sitt ćvistarf og ţekkingu, m.a. doktorsrit sitt Kuml og Haugfé í heiđnum siđ á Íslandi. Síđari tíma fornleifafrćđingum tókst svo til ekkert ađ betrumbćta í endurútgáfu á ţví verki fyrir nokkrum árum (sjá hér). Nei, ađrir fornleifafrćđingar en Kristján verđa víst ekki forsetar úr ţessu.

Kveđja frá Kristjáni

Smá snobbgrobb. Kristján Eldjárn gaf mér mörg sérrit er hann bauđ mér í heimsókn til sín í byrjun 9. áratugar 20. aldar. Hann var afar ritfćr fornleifafrćđingur. Ţessa tileinkun ritađi hann á sérrit sem hann gaf mér. Ţap bar heitup "Skriftlige og arkćologiske vidnesbyrd om Islands ćldste bebyggelse", sem var heiti heiđursfyrirlesturs sem hann flutti viđ Háskólann í Óđinsvéum í maímánuđi áriđ 1974.

Ólafía Einardsdóttir
Ólafía Einarsdóttir

Margir hafa einnig veriđ á ţeirri skođun, ađ dr. Ólafía Einarsdóttir hafi veriđ fyrsti íslenski fornleifafrćđingurinn. Ţess vegna er eitt af tímaritum fornleifafrćđinga á Íslandi kallađ Ólafía. Ólafía lauk gjaldgengu prófi í greininni. Hún stundađi nám í Lundúnum og í Lundi. Ekki gróf Ólafía ţó mikiđ á Íslandi, og hvort ţađ var karlremba í Kristjáni Eldjárn eđa kvenremba í Ólafíu, ţá var Ólafíu ekki stćtt á Ţjóđminjasafni Íslands, ţar sem Kristján réđi ríkjum. Ólafía meistrađi í stađinn sagnfrćđina og tímatal í fornbókmenntum og er ekki síđri fornleifafrćđingur fyrir ţađ. Fornleifafrćđingar eru fćrir um margt. Ólafía er međ vissu fyrsta íslenska konan sem varđ fornleifafrćđingur. Ólafía heillađist af fornleifafrćđinni ţegar hún kom í heimsókn í Ţjórsárdalinn međ föđur sínum áriđ 1939 og minntist Matthías Ţórđarson ţjóđminjavörđur stúlku í stígvélum međ regnhatt sem horfđi á fornleifafrćđingana grafa. Ţetta sagđi Ólafía mér og konu minni  fyrir langalöngu, ţegar viđ heimsóttum hana í íbúđ sem hún hafđi á leigu á Stúdentagörđum í Reykjavík. Má einnig lesa um ţađ hér í ritgerđ í fornleifafrćđi viđ HÍ, ţar sem ţví er m.a. haldiđ fram ađ konur séu minnihlutahópur. Segiđ mér eitthvađ nýtt. Fyrir utan ţađ er mikiđ af villum í ritgerđinni, en ţćr eru gjarnan álíka algengar, sama hvort ţađ eru konur eđa karlar sem skrifa - humanum errrare est.

Nei, viđ ţurfum ađ fara öllu lengra aftur í tíman, en ţó ekki alla leiđ aftur til ţess tíma ađ menn grófu upp bein ađ Mosfelli og hjuggu í ţau ţar sem menn töldu víst ađ ţau vćru úr Agli Skallagrímssyni. Leit ađ beinum Egils Skallagrímssonar getur reyndar ekki talist fornleifafrćđi (eins og hér hefur veriđ lýst og hér) og ţeir sem leita ađ slíku eru ekki fornleifafrćđingar.

Sumir vilja veita Jónasi Hallgrímssyni heiđurinn, ţví hann gróf í rústir. En gröfturinn einn gerir menn ekki ađ fornleifafrćđingum. Ţá geta ţeir alveg eins stundađ kartöflurćkt. Jónas var kannski fyrsti áhugamađurinn um fornleifauppgröft á Íslandi. Hann fékk vafalaust ţursabit er hann velti steinum í hringi á Ţingnesi viđ Elliđavatn áriđ 1841 međ fjórum verkamönnum. Hćtti hann öllum greftri eftir ţađ. Gylltir hnappar áttu ţađ líka til ađ falla af jökkum í uppgreftri. Síđari tíma fornleifafrćđingar hafa grafiđ ţar sem Jónas var á ferđinni međ vöskum sveinum. Ţeir skildu ekki upp né niđur í neinu og töldu hann afleitan fornleifafrćđing. Kannski var Jón valdur ađ menningarslysi? Rannsóknum er enn ekki lokiđ á Ţingnesi viđ Elliđavatn, ţar sem hann gróf.

Jónas

Í dag ţurfa menn helst ađ vera međ prófgráđu og tilheyrandi titlatog til ađ geta kallađ sig fornleifafrćđing, en ekki er ţađ ţó verra ef mađur fćđist inn í ćtt ţar sem menn eiga vélgröfur og kunna almennilega uppmćlingu. Sumir fornleifafrćđingar á síđari tímum eru ţví miđur ekkert annađ en verktakar, grafarar, međ mjög takmarkađa ţekkingu á fortíđinni úr frekar takmörkuđu námi. Ţađ sýnir sig ţví miđur í allt mörgum glannalegum yfirlýsingum og á opinberun á vanţekkingu í sumarvertíđinni, ţar sem menn blađra alls kyns vitlausu í fjölmiđla. Sem dćmi má nefna Keltabyggđ í Dölunum, „verstöđ fyrir landnám"???, eskimóa í íslenskum klaustrum, fílamenn og ađrar sensasjónir. Fornleifafrćđin er orđin ađalsirkus sumarsins. Ef menn  grafa meira en ţeir skrifa, er glansinn fljótt farinn af fornleifafrćđigráđunni.

Ađ mati Fornleifs geta menn veriđ fornleifafrćđingar ţó ţeir grafi ekki. Ţađ er vitaskuld gott ađ tengja ţetta tvennt saman og í fágćtum tilvikum ţykir mér eđlilegt ađ kalla menn fornleifafrćđinga ţó ţeir hafi ekki numiđ frćđin eđa grafiđ upp rúst. Ađ mínu mati er einn fremsti núlifandi fornleifafrćđinga landsins Ţórđur Tómasson í Skógum. Honum hefur tekist ađ gera fortíđina vinsćlli en mörgum fornleifafrćđingnum međ meistarabréf upp á vasann.

Ţórđur Tómasson

Mynd af Ţórđi Tómassyni fornleifafrćđingi viđ orgeliđ

Í fćrslu Fornleifs á morgun verđur greint frá ţeim manni sem ađ mati Fornleifs var fyrsti íslenski fornleifafrćđingurinn, en ef einhverjir hafa hugmynd um hvađa mann ég tel réttast ađ kalla fyrsta íslenska fornleifafrćđinginn, geta ţeir komiđ međ tilgátur í athugasemdunum.


Fyrispurn til Fornleifs

Fyrirspurn

Einn af ötulustu lesendum Fornleifs hefur sent áhugaverđa fyrirspurn. Lesandinn, V, hefur fengiđ tölvupóst frá manni í Vesturheimi, sem er greinilega áhugamađur um indíána og telur ţá hafa veriđ víđar á faraldsfćti en almennt er taliđ. Bandaríkjamađurinn sendi V teikningu úr bók, en gefur ţví miđur ekki upp titil bókarinnar. Myndin (sjá hér ađ ofan) á, ađ sögn, ađ sýna ristur á Hofi eđa viđ Hofsá (river-creek of Hof) á Íslandi.

Í fljótu bragđi verđ ég ađ viđurkenna, ađ ég man ekki eftir ţessum ristum, ţótt mig rámi í ađ ţćr hafi hugsanlega veriđ birtar í Árbók Fornleifafélagsins eđa Frásögum af Fornaldarleifum (gefnum út af Sveinbirni Rafnssyni).

Mér sýnist einnig, ađ ţarna séu á ferđinni fangamörk eđa búmörk frá 17. 18. og jafnvel 19. öld, sem í vissum tilvikum gćtu líkst merkjum og táknum sem indíánar hafa höggviđ eđa rist í berg. Ef vel vćri ađ gáđ, fyndi mađur líkast til svipuđ tákn annars stađar í heiminum, ţví svipađ hafast mennirnir ađ.

Ef menn vilja frćđast meira um búmörk (búmerki) og fangamörk, er best ađ lesa tvćr merkar greinar um slík merki, eina eftir prófessor Sveinbjörn Rafnsson og hina eftir hinn mesta núlifandi frćđaţul ţjóđarinnar, heiđursfornleifafrćđinginn Ţórđ Tómasson, sem birtust í Árbók Fornleifafélagsins árin 1974 og 1975 (lesiđ greinarnar međ ţví ađ klikka á árstölin).

Búmörk voru ekkert sér íslenskt fyrirbćri og ţekkjast ţau um gjörvalla Evrópu. Ekki veit ég til hvers keimlík tákn indíána hafa veriđ notuđ, en ekki er útilokađ ađ ţau hafi gegnt sama hlutverki og á Íslandi og annars stađar í heiminum. Í Evrópu og m.a. á Íslandi notuđust menn á miđöldum og síđar viđ innsigli og signethringi, ţar sem fangamörk og búmerki voru stundum greypt í stimpilflötinn, og búmerki voru einnig í skjaldamerkjum sumra ađalsćtta og biskupa.


Beinaflutningur í Skagafirđi - fyrir 1104

tćmdar grafir Stöng

Ţrátt fyrir vonir um ađ finna beinagrindur ađ Seylu í Skagafirđi, grípa fornleifafrćđingar nú í tómt. 

Merkar fornleifarannsóknir fara nú fram undir stjórn Guđnýjar Zoëga á Stóru-Seylu eđa Seylu, sem er bćr og gamalt höfuđból á Langholti í Skagafirđi. Ţar var áđur ţingstađur Seyluhrepps, sem var kenndur viđ bćinn. Bćrinn hét upphaflega Seyla, en eftir ađ hjáleigan Litla-Seyla byggđist úr landi jarđarinnar, var hann kallađur Stóra-Seyla. Nafni Litlu-Seylu var breytt í Brautarholt áriđ 1915 og eftir ţađ er gamli bćrinn yfirleitt ađeins nefndur Seyla ţótt formlega heitiđ sé Stóra-Seyla. Nafniđ Seyla er taliđ merkja kelda.

Fornleifarannsóknin á Stóru Seylu er hluti af hinni merku Skagfirsku Kirkjurannsókn sem hefur veriđ undir stjórn Guđnýjar Zoëga og Guđmundar St. Sigurđssonar (sjá hér). Skitnar tvćr milljónir króna fengust til rannsókna á fornum kirkjugarđi á Stóru-Seylu á Langholti í sumar. Samkvćmt umsögn međ styrkveitingu var „ćtlunin er ađ grafa garđinn ađ fullu en ţannig fást einstakar heimildir um lífsviđurvćri ţeirra sem bjuggu í Seylu á 11. öld, gerđ kirkju og kirkjugarđs og greftrunarsiđi." Nú virđist hins vegar sem fornleifafrćđingum ćtli ekki ađ verđa ađ ósk sinni. Upp er komiđ "lagalegt" vandamál.

Kirkja var á Seylu á miđöldumm eins og kemur fram í Sturlungu, ţar sem segir frá ţví ađ áriđ 1255, eftir ađ Oddur Ţórarinsson var veginn í Geldingaholti, ađ lík hans var fćrt ađ Seylu, ţar sem annars var ekki grafreitur. Var Oddur grafinn inn undir kirkjugarđsvegg. Ţetta var gert vegna ţess ađ Oddur dó í  banni og mátti í raun ekki liggja í vígđri mold.

Kirkjugarđur sá sem Oddur var grafinn í, er líklega sá garđur sem fannst viđ jarđsjármćlingar á Stóruseylu áriđ 2008, og er hann ofar í landinu, eđa réttara sagt suđvestan viđ eldri kirkjugarđinn (sjá yfirlitskort hér ađ neđan). Hins vegar er kirkjugarđurinn sem rannsakađur er í sumar viđ gamalt bćjarstćđi á Seylu, sem taliđ er hafa veriđ í notkun fyrir 1104. Ţađ meta menn út frá ţví ađ gjóskan úr Heklugosi áriđ 1104 liggur óhreyfđ yfir ţeim rústum, sem og eldri kirkjugarđinum.

 

Engar beinagrindur finnast ađ Seylu 

Ţađ bregđur hins vegar svo viđ, ađ í sumar finnast engin mannabein í eldri kirkjugarđinum á Seylu.  Svo virđist sem beinaflutningur hafi fariđ fram á Seylu. Í umsókn til Fornleifasjóđs hafđi hins vegar veriđ upplýst ađ viđ nánari könnun hafi komiđ  „í ljós ađ garđurinn hefur veriđ nánast fullur ţegar ađ hćtt var ađ grafa í hann", einhvern tímann skömmu fyrir aldamótin 1100.

Ţađ vakti ţví furđu mína er mér bárust af ţví fréttir í gćra,  á ţví forna fyrirbćri á facebook, frá einum af fornleifafrćđingunum sem vinna viđ rannsóknir, ađ menn teldu ađ ábúendur á Seylu hafi fariđ ađ lögum á 11. öld og ađ fram hefđi fariđ beinaflutningur á Seylu - líkt og gerđist á Stöng í Ţjórsárdal eins og lýst er m.a. hérhér, hér og hér.

Fyrstu ákvćđi um beinaflutning er ađ finna í Kristinna laga ţćtti Grágásar. Ef trúa má Ara Ţorgilssyni hinum fróđa var fariđ ađ setja saman Grágás áriđ 1117. Ef menn hafa fylgt lögum um beinaflutning fyrir ţann tíma, hefur lagahefđin sem safnađ var í Grágás ţegar veriđ til á 11. öld, rituđ eđa í munnlegri geymd. En hvađ segir Grágás?

Kirkja hver skal standa í sama stađ sem vígđ er, ef ţađ má fyrir skriđum eđa vatnagangi eđa eldsgangi eđa ofviđri, eđa héruđ eyđi af úr afdölum eđa útströndum. Ţađ er rétt ađ fćra kirkju ef ţeir atburđir verđa. Ţar er rétt ađ fćra kirkju ef biskup lofar. Ef kirkja er upp tekin mánuđi fyrir vetur eđa lestist hún svo ađ hún er ónýt, og skulu lík og bein fćrđ á braut ţađan fyrir veturnćtur hinar nćstu. Til ţeirrar kirkju skal fćra lík og bein fćra sem biskup lofar gröft ađ.

Ţar er mađur vill bein fćra, og skal landeigandi kveđja til búa níu og húskarla ţeirra, svo sem til skipsdráttar, ađ fćra bein. Ţeir skulu hafa međ sér pála og rekur. Hann skal sjálfur fá húđir til ađ bera bein í, og eyki til ađ fćra. Ţá búa skal kveđja er nćstir eru ţeim stađ er bein skal upp grafa, og hafa kvatt sjö nóttum fyrr enn til ţarf ađ koma, eđa meira mćli. Ţeir skulu koma til í miđjan morgun. Búandi á ađ fara og húskarlar hans ţeir er heilindi hafa til, allir nema smalamađur. Ţeir skulu hefja gröft upp í kirkjugarđi utanverđum, og leita svo beina sem ţeir mundu fjár ef von vćri í garđinum. Prestur er skyldur ađ fara til ađ vígja vatn og syngja yfir beinum, sá er bćndur er til. Til ţeirrar kirkju skal bein fćra sem biskup lofar gröft ađ. Ţađ er rétt hvort vill ađ gera eina gröf ađ beinum eđa fleiri...(Byggt á Grágásarútgáfu Vilhjálms Finsens 1852).

Seyla í Skagafirđi

Rústir ađ Seylu á Langholti í Skagafirđi. . Nyrst viđ bćjarstćđiđ sem taliđ er eldra en 1104 er nú veriđ ađ grafa upp tómar grafir viđ elstu kirkjurústina ađ Seylu. Kirkjurústin ofan viđ mćlistikuna liggur á svokölluđum Kirkjuhóli og hefur hún uppgötvast međ jarđsjá bandarískra fornleifafrćđinga. Sjá myndina neđar. Eftir Árbók hin íslenzka Fornleifafélags.

Ekki er Fornleifi alveg ljóst, af hverju menn fluttu bein úr eldri kirkjugarđinum á Seylu. Voru ţau flutt í fjöldagröf í yngri garđinum, ţegar kirkjan var flutt um set og voru ákvćđi til um slíkt, áđur en Grágás var rituđ? Urđu hamfarir eđa ofsaveđur til ţess arna, eđa er elsti grafreiturinn heiđinn grafreitur og hafa beinin veriđ flutt í kirkjugarđ? Margar spurningar vakna, og líklega verđur ekki hćgt ađ rannsaka og fá „einstakar heimildir um lífsviđurvćri ţeirra sem bjuggu í Seylu á 11. öld" eins og ćtlunin var.

Seyla

Rannsóknin er unnin í samstarfi viđ hóp bandarískra sérfrćđinga sem hafa unniđ ađ jarđsjár- og fornleifarannsóknum í Skagafirđi undanfarin 10 ár. Jarđsjármyndin er af 11. aldar kirkjugarđi ađ Stóru-Seylu á Langholti. Eftir nokkurra ára ţróun hugbúnađar og ađferđafrćđi hefur tekist ađ ná fram einstaklega skýrum og athyglisverđum myndum af jarđlćgum minjum, sem flestar eru ósjáanlegar á yfirborđi).  Myndin er, af ţví er taliđ er, af yngri kirkjugarđi og rúst yngri kirkju á Seylu ţar sem heitir Kirkjuhóll. Eftir siđbót var ţarna bćnhús og ţví var breytt í hesthús.  Mćlt hefur Dr. Brian Damiata SASS (Skagafjörđur Archaeological Settlemenets Survey).

Ég hef áđur skrifađ um Stóru-Seylu og hnaut ţá um menningalega fávisku ţeirra bandarísku fornleifafrćđinga sem taka ţátt í rannsókninni ţar. Ţeir eru mest uppteknir af tćknidellu, sem getur reyndar veriđ ágćt til ýmissa hluta. Töldu John Steinberg frá University of Massachusetts Boston og Anton Holt starfsmađur í Seđlabankanum í Reykjavík, sem oft er leitađ til er finnast peningar í jörđu, ađ koparhlutur sem fannst á Seylu vćri dönsk mynt frá 11. öld. Ekki var ţetta ţó danskur peningur, ţví Danir slógu ekki annađ en silfurmynt á 11. öld. Danskur myntsérfrćđingur á Ţjóđminjasafni Dana, Jřrgen-Steen Jensen hefur stađfest ţađ viđ mig og hefur hann skrifađ um kingur eins og ţá sem fannst á Stóru Seylu í frćđirit. Ţađ sem fannst á Seilu var ţunn kinga úr koparblöndu međ skreyti, ţar sem líkt hefur veriđ eftir myndum á myntum í skreytinu.

John Steinberg lét hafa eftir sér ţessi fleygu orđ á Seylu áriđ 2008:We can see what we are going to find, before we find it" og vitnađi ţar í getu tćkjakosts síns. Ég ráđlagđi honum hins vegar eftirfarandi, vegna vankunnáttu á myntir ţess menningarheims sem hann stundađi rannsóknir í: „But you sure aint goin' to discover what you find, if you don't make an effort to know what it is."

Tćki bandarísku samverkamanna fornleifafrćđinganna í Skagafirđi sáu ţađ ţó ekki fyrir, ađ í eldri kirkjugarđinum á Seylu hefđu bein veriđ flutt á braut, og ţađ ţótt góđar jarđsjár geti nú hćglega átt ađ sjá slíkt. Líklega hafa Kanarnir bara veriđ međ eitthvađ cheap scrap á Seylu.

Myndin efst sýnir grafir á Stöng í Ţjórsárdal, sem tćmdar voru á 12. öld, međal annars sökum eldgoss í Heklu áriđ 1104. Kirkjan í miđjum kirkjugarđinum á Stöng var síđan notuđ til annars en helgihalds og mannvistarlög mynduđust ofan á kirkjugarđinum. Í gröfunum á Stöng fundust einstöku kjúkur og hnéskeljar og heillegri bein ţar sem ţeir er fluttu beinin hafa ekki munađ eftir leiđum, t.d. bein sem ýtt hafđi veriđ til hliđar er tekin var nýrri gröf á 11. öld. Myndin hér fyrir neđan sýnir útlimabein, sem ýtt hafđi veriđ til hliđar. Hafđi neđri kjálka einhvers Stangarbúans, hugsanlega ţess sem ýtt hafđi veriđ til hliđar, veriđ komiđ fyrri viđ lćrlegginn. Áđur en ađ tćmdar grafir fundust á stöng, fannst stök mannstönn og kjálkabrot međ einum jaxli í fyllingu yfir gröfunum (sjá hér). Flutningur beina átti sér stađ á Stöng á 12. öld, en allt bendir nú til ţess ađ lagaákvćđi ţau sem fest voru á bókfell í Grágás á 12. öld hafi einnig veriđ viđ lýđi á 11. öld, enda virđing fyrir jarđneskum leifum forfeđrana mikilvćg í elstu kristni og er gamall kristinn-gyđinglegur siđur (sjá frekar hér).

Stöng gleymd bein

Fornminjarnar í Elliđaárdalnum?

Steinn Daníels

Ungur mađur, Daníel Alexandersson ađ nafni, sem örugglega er upprennandi stjarna í fornleifafrćđinni, greindi í gćr í kvöldfréttum Sjónvarpsins frá fundi sínum á afar furđulegum steini međ skreyti. Daníel rakst á steininn er hann var nýveriđ ađ vađa í Elliđaánum (sjá hér).

Steinninn fundinn
Daníel og fađir hans međ steininn góđa

 

Daníel lćtur sig dreyma um víkinga og telur skreytiđ minna á list víkingaaldar. Ekkert er ţó í ţessu mynstri og ţeirri ađferđ sem notuđ hefur veriđ til ađ klappa steininn, sem bendir til víkinga eđa norrćnna manna frá fyrstu byggđ á Íslandi. Mynstriđ á steininum gćti reyndar minnt á völundarhúsafléttur, labyrinţoi (Gr. λαβiρινθοi), sem klappađar voru á stein t.d. á Bretlandseyjum og víđar. Á Írlandi eru völundahúsafléttur ţekktar í steinlist frá steinöld (3500 ára gamlar ristur) fram á miđaldir. En skreytiđ á steininum sem Daníel rakst á er ekki höggviđ međ ađferđum sem notađar voru á Írlandi fyrr en á síđari hluta miđalda. Sömuleiđis bendir margt til ţess steinhellan sé söguđ til.

Tilgáta völundarhús
Hugdetta Fornleifs um hvernig allt skreytiđ kynna ađ hafa litiđ út í byrjun.

 

Af myndum viđ sjónvarpsfréttina er ljóst ađ listaverkiđ er nokkuđ haglega unniđ. Í fljótu bragđi sýndist mér steinninn sé íslenskur, og ef ţetta er grágrýti, hefur steinninn nćrri örugglega veriđ sagađur til eđa unninn međ nútímaverkfćrum.

Eini tilhöggni íslenski steinninn frá fyrri öldum, sem er unninn međ svipađri tćkni og steinninn sem Daníel Alexandersson fann, eru leifar grafsteins Odds Biskups Einarssonar í Skálholti (1559-1630). Hann var unninn í íslenskan stein, og međ allt annarri tćkni en áđur hafđi sést á Íslandi. Ţótt ekki sé ég ađ ađ gera ţví skóna ađ steinninn sem Daníel Alexandersson fann eigi eitthvađ skylt viđ grafstein Odds biskups, ţá hefur mig lengi grunađ ađ sá sem bćri ábyrgđ á gerđ grafsteins yfir Oddi hafi veriđ Daníel nokkur Salómon, fátćkur pólskur gyđingur, sem breytti nafni sínu í Jóhannes Salómon, ţegar hann tók skírn í Frúarkirkju í Kaupmannahöfn áriđ 1620. Áriđ 1625 hélt hann til Íslands međ međ ferđastyrk upp á 6 ríkisdali og fara engar sögur af honum síđan. Grafsteinns Odds Einarsson svipar ekkert til grafsteina samtímamanna hans á Íslandi eđa á Norđurlöndunum en minnir um margt á grafsteina gyđinga, sunnar og austar í Evrópu.

Oddur Einarsson 3
Hluti af grafsteini Odds biskups Einarssonar

 

Ađ loknum ţessum vífilengjum og vangaveltum, ţykir Fornleifi líklegast ađ einhverjir hafi veriđ ađ leika sér ađ höggva völundarhús á sagađa og eđa slípađa steinhellu. Eins og kunnugt er, hefur ţarna í nágrenninu viđ fundarstađinn fariđ fram ýmis konar gjörningur. Í Elliđaárdalnum hafa menn "lengi" lagt stund á indíánalist. Gćti hugsast ađ einhverjir hafi veriđ ađ höggva völundarhús í einhverjum indíánaleik og ađ brot af ţeirri vinnu hafi fyrir órannsakanlegar leiđir lent í ánni?  Indíánar krotuđu reyndar ekkert síđur en Írar völundarhúsaskreyti á steinklappir.

Best er ađ útiloka ekkert, og gaman vćri ađ fá ađ vita úr hvađa efni steinhellan er og hvort sjáist för eftir steinsög. Ef steinninn hefur veriđ sagađur útilokar ţađ vitaskuld háan aldur og er ţá ekki um fornleifar ađ rćđa.


Innskráning

Ath. Vinsamlegast kveikiđ á Javascript til ađ hefja innskráningu.

Hafđu samband