Bloggfćrslur mánađarins, desember 2014

Fornleifafrćđingar ásakađir um eyđileggingar

amb_snaefellsnes-5.jpg

Haraldur Sigurđsson jarđfrćđingur birtir í dag (23.12. 2014) athyglisverđa og líkast til réttmćta skammarrćđu á vinsćlu bloggi sínu, ţar sem hann segir frá röskun fornleifa ađ Gufuskálum, sem má rekja til slćlegs frágang fornleifafrćđinga á rústum sem ţeir hafa veriđ ađ rannsaka ţar á síđastliđnum árum.

Fornleifur gerđi eftirfarandi athugasemdir viđ blogg Haralds, sem vitnađi í grein í Fréttablađinu 22.12.2013 (bls. 2), en blogg Haralds skýrđi máliđ enn frekar en Fréttablađiđ. Hér er athugasemd mín:

Ekki held ég ađ meginţorri íslenskra fornleifafrćđinga verđskuldi kaldar kveđjur ţínar, Haraldur, hér á Ţorláksmessu.

Rannsóknin ađ Gufuskálum er gerđ af Fornleifastofnun Íslands, sem ţrátt fyrir hiđ fína "opinbera nafn" er sjálfseignarfyrirtćki. Rannsóknin var unnin í samvinnu viđ NABO, sem eru samtök sem stofnuđ voru af bandarískum fornleifafrćđingi, Thomas H. McGovern, sem gengiđ hefur uppi međ ofstopa í öđrum löndum en BNA, til ađ halda uppi deild sinni viđ CUNY. McGovern ţessi skrifađi mér einu sinni og hótađi mér ađ sjá til ţess ađ ég yrđi útilokađur frá íslenskri fornleifafrćđi og ađ allir peningar frá Bandaríkjunum sem hefđu annars fariđ í rannsóknir á Íslandi yrđu sendir "to the Soviets". Ţessi mađur og liđ hans byrjađi eitt sinn rannsóknir á Ströndum, án ţess ađ hafa tilskilin leyfi til ţess. Ţá vann ég međ honum, en ákvađ ţegar ađ hćtta er ég uppgötvađi hvernig hluti rannsóknarliđsins hunsađi íslensk lög. Í kjölfariđ fékk ég bréf, ţar sem mér var hótađ og ţegar ég kom til starfa á Ţjóđminjasafni Íslands áriđ 1993, sendi McGovern bréf til setts Ţjóđminjavarđar Guđmundar Magnússonar, ţar sem ég var illilega rćgđur.

Ţess vegna undrar frágangurinn á rannsökuđum minjum ađ Gufuskálum mig ekki. Ţetta er ekki í fyrsta sinn sem NABO og Fornleifastofnun Íslands skilja minjar eftir sig í lamasessi og óvarđar, eftir ađ ţeir hafa framiđ strandhögg fyrir fornleifa-bissness sinn.

Í skýrslu Fornleifastofnunar yfir skráningar á fornleifum ađ Gufuskálum, er vitaskuld ekki minnst á ţetta rask.

Ljóst er ađ yfirvöld verđa ađ grípa inn og láta ađra rannsaka á Gufuskálum til bjarga ţví sem bjargađ verđur.

Áriđ 2007 skrifađi ég einnig um ađfarir Fornleifastofnunar Íslands ađ fornleifum í Hringsdal viđ Arnarfjörđ áriđ 2007. Lítiđ var gert, en eigendur fyrirtćkisins Fornleifastofnunar Íslands ćstu sig víst mikiđ út af gagnrýninni viđ alla ađra en mig, ţó ég hefđi afhjúpađ slćleg vinnubrögđ ţeirra í grein sem ég kallađi Kumlarask.

Myndin efst er frá heimsókn fyrrverandi sendiherra Bandaríkjanna á Íslandi, Luis E. Arreaga, hjá fornleifafrćđingum ađ Gufuskálum. Sendiherrann skrifađi ţetta á blog sitt: The archeological dig at Gufuskálar is a great example of the longstanding partnership between American and Icelandic premiere scientific institutions (Sjá hér). Sendiherrann hefur vonandi ekki vitađ af eyđileggingu og lögleysu ţeirri sem á stundum hefur fylgt verkefnum NABO-hópsins og "premier institutions".


Rennur ítalskt blóđ í ćđum Grýlu?

la-befana_1251339.jpg

Hún er sig svo ófríđ
ađ höfuđin ber hún ţrjú,
ţó er ekkert minna
en á miđaldra kú.

Ţó svo ađ Grýla okkar hafi aldrei veriđ rómuđ fyrir andlegan eđa líkamlega fríđleika og séra Stefán Ólafsson í Vallanesi hafi m.a. lýst henni sem óvćtti međ ţrjú höfuđ og ýmsar ađrar lýtir á 17. öld, grunar Gvend ađ Grýla eigi lítiđ annađ ađ sćkja til tröllkonunnar Grýlu sem Snorri Sturluson lýsir á 12. öld, en sjálft nafniđ.

Ég hef lengi velt ţví fyrir mér, hvort Grýla eigi ekki frekar ćttir ađ rekja til Ítalíu og sé engin önnur en La Befana, jólakerling ţeirra Ítala og margra annarra.

La Befana var samkvćmt ţjóđsögunni kona sem fékk Vitringana ţrjá í heimsókn nokkrum dögum fyrir fćđingu Jesúbarnsins. Vitringarnir báđu hana ađ vísa sér til vegar svo ţeir gćtu fundiđ Guđs son. Ţeir hefđu séđ stjörnu eina mjög bjarta á himni. Hún sagđist ekki vita hvar Jesúbarniđ vćri ađ finna. Ţeir voru ţreyttir svo hún leyfđi ţeim ađ gista eina nótt. Daginn eftir buđu Vitringarnir henni ađ slást í för međ sér, en hún afţakkađi bođiđ međ ţeirri röksemd ađ hún hefđi allt of mikiđ ađ gera, sér í lagi viđ húsverkin, alls kyns tiltektir og sópun. Síđar sá la Befana sárlega eftir ţessari ákvörđun sinni og hóf ađ leita uppi vitringana og Jesús. Hún fann ţá ekki og leitar ţeirra enn ţann dag í dag. Hvar sem hún fer gefur hún góđum og ţćgum börnum leikföng og karamellur, eđa ávexti, međan óţćgu börnin fá ađeins kol í sokkinn, eđa jafnvel lauk eđa hvítlauk...og sum fá ađ kenna á vendinum.

befana_gubbio_1251344.jpg

Grýla Ítalíu líkist greinilega á margan hátt sonum sínum. Hún gefur kol í sokkinn, međan Grýla sigar Jólakettinum á óţekk börn. Ţessi fékk hvítlauk og aftur hvítlauk ţegar hann var ungur.

Önnur ţjóđsagan lýsir Befönu sem móđur er missti drengbarn sem hún elskađi mjög hátt. Befana varđ vitstola viđ barnsmissinn. Er hún heyrđi ađ Jesús var í heiminn kominn, lagđi hún land undir fót til ađ finna hann, í ţeirri trú ađ hann vćri sonur sinn. Loks fann hún Jesús og fćrđi honum gjöf. Jesúbarniđ á í stađinn hafa gefiđ La Befana gjöf og gerđi hana ađ "móđur" allra barna á Ítalíu.

Enn önnur sagan segir ađ la Befana hafi rekiđ vitringana ţrjá á dyr, ţví hún var svo upptekin viđ ađ sópa og snurfusa. Hún var skapstór. Síđar uppgötvađi hún mikiđ stjörnuskyn á himni og lagđi ţá land undir fót til ađ leita Jesúbarnsins međ sćtabrauđ og ađrar gjafir handa ţví. Hún tók einnig kústinn međ til ađ hjálpa Maríu mey viđ hreingerningarnar. Hún fann ţó aldrei Jesús og er enn ađ leita hans, og ţess vegna gefur hún börnum enn gjafir í ţeirri von ađ hún hafi fundiđ Jesúbarniđ, vegna ţess ađ Jesúsbarniđ er ađ finna í sálum allra barna, eđa ţangađ til fólk međ einkarétt á sannleikann bannar ţeim ţađ og kallar ţađ siđmennt.

befana.jpg

La Befana

Enn ein sagan segir ađ la Befana ferđist um á vendi sínum og flengi alla međ vendinum sem hana sjá á flugi, ţar sem henni er ekki um gefiđ um ađ fólk og börn uppgötvađi ađ húni komi klofvega til byggđa á kústinum.

Befana kemur til byggđa fyrir Ţrettándinn (6. janúar) sem var eins og allir vita opinber fćđingardagur Krists allt fram á 6. öld. Dagurinn er á Ítalíu einnig kallađur Festa della Befana. Ţrettándinn, síđasti dagur jóla, hefur fangiđ gamalt grískt heiti hátíđar Epiphania og tengdist síđar Vitringunum ţremur sem mćttu í fjárhúsiđ í Betlehem. Kenna sumar ţjóđir ţví enn daginn viđ Vitringana ţrjá (sbr. Helligtrekonger í Danmörku og Driekoningen í Hollandi).

Af Epiphania er nafn Befönu dregiđ. Eldri mynd nafns hennar var Pefania.

bottrighe-il-coro-voci-del-delta-di-taglio-di-po-intervenuto-alla-festa-della-befana-5.jpg

Befana í heimsókn í bćnum Adria nćrri Feneyjum. Ekki er laust viđ ađ hún hafi tekiđ međ sér karlinn sinn sem er dálítiđ lúđalegur. Kannski hafa ţeir lesiđ bók Árna Björnssonar um Jólin og tekiđ upp Il "Leppaludo"?

Margt merkilegt hefur veriđ skrifađ um Befönu, og telja ítalskir sérfrćđingar međ svipađa menntun og Árni okkar Björnsson, ađ rekja megi uppruna hennar allt aftur til steinaldar. Minna má ţađ auđvitađ ekki vera. Kenndu Ítalir ekki Kínverjum ađ búa til pasta?

Líkt og Befana, var Grýla okkar dugleg međ vöndinn sinn (kústinn) og hún lét köttinn svarta? (kolin sem í dag á atómöld eru gefin međ táknrćnni lakkrískaramellu í sokkinn) nćgja börnum sem höfđu veriđ óţekk:

Ţannig hljóđađi margfrćg jólasveinsvísa á Hornströndum á 19. öld

Jólasveinar ganga um gólf

og hafa staf í hendi.

Móđir ţeirra sópar gólf

og strýkir ţá međ vendi.

Skarpan hafa ţeir skólann undir hendi.

Ýmsar ađrar gerđir eru til af vísunni (sjá hér og hér), en Grýla er líkt og la Befana iđin viđ flengingar, hýđingar, tiltektir og sópun. La Befana sópađi samkvćmt ţjóđsögunni dagana langa. Ef vitnađ er í gamlar vísur um Befönu verđur ţetta enn augljósara. Befana býr nefnilega einnig í fjöllunum eins og Grýla:

Viene, viene la Befana
Vien dai monti a notte fonda
Come č stanca! la circonda
Neve e gelo e tramontana!
Viene, viene la Befana

Hér kemur, já hér kemur hún Befana
Úr fjöllunum ofan um miđja nátt
Ţreytt og öll dúđuđ upp, sjáiđ hana.
Í snjó, hrími og norđanátt!
Hér kemur, já hér kemur hún Befana.

Vitaskuld er margt annađ ólíkt međ Grýlu og La Befönu. La Befana átti til dćmis ekki jólasveina, en eins og viđ vitum eignast Ítalir ekki mörg börn. Ţannig er ţađ enn.

Auđvitađ er ekki allt fundiđ upp á Íslandi, nema kannski vitleysan. Jólakötturinn er ađ öllum líkindum heldur ekki íslenskur og örugglega ekki sćnskur eins og einn kyndugur kvisturinn í sćnsku menningarmafíunni á Íslandi hélt einu sinni fram međ jólaglampann í augum í Árbók hins íslenska fornleifafélags.

Uppruni jólasiđanna er líklega margslungnari en menn halda.

befana-copia.jpg

Ítalskir karlmenn og einstaka stjórnmálamenn munu víst margir óska sér einhvers í sokkinn frá ţessari tötralega klćddu banka-Befönu, en flagđ er víst oft undir fögru skinni. Hún ćtti ađ flengja ţá ćrlega, og sumir hafa víst einmitt óskađ sér ţess fyrir jólin.


Herramannsmatur

dunne-bierkade-bierkade-spui_detail_1251216.jpg

Hollendingar eru ţekktir fyrir ađ mála matinn sinn, enda hluti ţjóđarinnar miklir matmenn og ţorđi ađ láta berast á ţegar velmegun ríkti. Annar hluti Hollendinga eru sparsamir púrítanar sem í gegnum aldirnar hafa hneykslast mjög á málverkum sem sýna bruđl og allsnćgtaborđ matgćđinga yfirstéttanna á 17. og 18. öld.

dunne-bierkade-bierkade-spui.jpg

Áriđ 1780 málađi Maria Margaretha la Fargue ţetta skemmtilegu ólíumálverk af fisksala sem heimsćkir hús efnađrar fjölskyldu viđ Dunne Bierkade (Ţunna bjórsgötu) í Haag (den Haag) í Hollandi. Á hjólbörum sínum er fisksalinn međ girnilegan, fallega hvítan saltfisk, sem Hollendingar kölluđu oftast klipvis (v-iđ borđi fram sem f).

Ekki er laust viđ, ađ dćma út frá svipnum, ađ hefđadömunum ţyki fiskurinn girnilegur, eđa kannski voru ţađ bara fisksalar sem ţeim ţóttu lokkandi? Ţeir hafa ađ minnsta kosti veriđ hugleiknir listakonunni, ţví hún málađi annan, ţar sem hann var ađ selja girnilegar, reyktar laxasíđur. Ţetta var víst löngu áđur en fisksalar fóru ađ hafa sterkari efni í fiskborđinu.

laxi.jpg

Mjög líklegt má teljast, ađ saltfiskurinn, sem seldur var í hús viđ Ţunna-Bjórsgötu í Haga áriđ 1780, hafi veriđ verkađur á Íslandi, ţótt ađrir upprunastađir verđi ţó ekki útilokađir.

Hafa fróđir menn á Íslandi lengi taliđ víst, ađ Íslendingar hafi fyrst lćrt ađ verka og ţurrka saltfisk á síđari hluta 18. aldar. Ţađ er ekki rétt, ţótt vinnslan hafi ţá orđiđ meiri en áđur. Saltfiskverkun var orđin ađ veruleika á fyrri hluta 18. aldar. Á fyrri hluta 17. aldarinnar votsöltuđu menn fisk i tunnur fyrir erlendan markađ, en ţađ var aldrei gert í miklum mćli. Svo var einnig fluttir úr landi svokallađur stapelvis, sem hefur veriđ fiskur sem var lagđur í stakka og ef til vill veriđ líkur signum fiski. En á 17. öldinni var skreiđin enn sú afurđ sem mest var flutt út af frá Íslandi.

Hvíta gulliđ - salt lífsins

Öll söltun var ţó háđ innflutningi á salti, og voru ađföng ţess oft stöpul, en lengst af kom saltiđ til Íslands á "einokunaröld" međ Hollendingum. Ţess ber ađ geta ađ upp úr 1770 var sođiđ salt í Reykjanesi viđ Djúp. Framleiđslan hófst áriđ 1773 en var ekki mikil (sjá hér), en nú er endurreisnaröldin greinilega hafin (http://www.saltverk.com/). Jón biskup Vídalín stakk einnig upp á ţví danskan embćttismann áriđ 1720, ađ hann sendi menn til ađ kenna saltsuđu svo framleiđsla á salti gćti fariđ fram á Reykjanesi (Gullbringusýslu), svipuđ ţeirri sem ţá var stunduđ í Noregi. Aldrei varđ neitt úr ţví.

Saltiđ í fisksöltunina kom sunnan úr Frakklandi, Spáni og Portúgal og barst til Íslands á svokallađri "einokunaröld", sem margir Íslendingar hafa misskiliđ og tengt eymd, vosbúđ og vöruskorti. Ţó svo ađ einokun (monopol) konungs á versluninni hafi veriđ komiđ á og Jón Ađils, og margar kynslóđir Íslendinga hafi séđ ţađ sem mikla ţrautagöngu, ţá gleyma menn ađ konungur seldi hćstbjóđanda, og mörgum tilfellum Hollendingum, verslunar og athafnaleyfi á Íslandi. Íslendingar seldu áfram fisk sinn, sem ţeir söltuđu međ salti sem fyrst og fremst var útvegađ af Hollendingum. Fjórar tegundir af salti voru fluttar til landsins: Spánskt, franskt, ţýskt Lynenborgarsalt (sem gat gefiđ fiski grćnan lit vegna kopars í saltinu)og salt sem sođiđ var úr sjó í Noregi á 18. öld. Algengast var svokallađ grásalt, sem mun hafa veriđ spánskt. 

Verslunin viđ Ísland á 17. og 18. öld varđ hluti af Atlantshafsverslun Hollendinga og annarra stórţjóđa í verslun. Skip sem sigldu til Madeira og Kanarí á vetrum sigldu til Íslands međ salt ađ vori og sóttu m.a. saltfisk og annan varning. Saltfiskurinn var vitaskuld seldur í Hollandi, en mestmegnis var hann sendur áfram til Spánar og Portúgals og síđar Ítalíu, ţar sem hann var kallađur var bacalao, bacalhau, og bacallŕ sem sumir telja ćttađ úr basknesku (bakailo, makailao, makailo, basknesk orđinu fyrir ţorsk) en ađrir úr gamalli hollensku bakaljauw/bakkeljau. Sumir telja ţađ afmyndum orđsins fyrir ţorsk í miđaldafrönsku, cabillaud, sem fyrst kemur fyrir í varđveittum texta frá 1272. Fransmenn telja hins vegar orđiđ komiđ af niđurlenska orđinu kabeljauw.

Hvađ sem öllum ţessum ţessum fiskisögum líđur, ţá hafa flestir Hollendingar ekki hundsvit á ţví lengur hvađ salfiskur er, nema ef ţađ er saltlakkrís sem er í laginu eins og fiskur. Listfrćđingur sem síđast lýsti myndinni af fisksalanum viđ Ţunna-Bjórsgötu í Haag telur fiskinn á hjólbörunum vera flatfisk

7837573_orig_1251230.jpg

Frekari lesning:

Hér getiđ ţiđ lesiđ grein mína um elsta málverkiđ af skreiđ, sem Hollendingar kölluđu "stokvis" og hér grein um Jonas Trellund (sjá einnig hér og hér)og skip hans de Melckmeyt sem lýsir í hnotskurn verslunarsögu Hollendinga á 17. öld á Íslandi, öld sem frekar ćtti ađ kalla hollensku öldina í íslenskum kennslubókum en einokunaröld. Lesiđ meira um ţađ í 2. hluta um fálkasögu Íslands sem brátt verđur birt á Fornleifi. Eins mćli ég alltaf međ ţví ađ menn lesi bćkur Gísla Gunnarssonar Upp er bođiđ Ísaland (1978) og Fiskurinn sem munkunum ţótti bestur: Íslandsskreiđin á framandi slóđum 1600-1800 (2004)


Tapađ fé og fundiđ

_rihyrndur_hrutur_b.jpg

Ţríhyrndur, íslenskur hrútur birtist skyndilega í Frakklandi á síđari hluta 18. aldar. Nánar tiltekiđ um 1760. Taliđ er ađ hann hafi lamb ađ aldri hlaupiđ í franskt skip landmćlingamanna og siglt utan og forframast; jafnvel orđiđ forystusauđur í Frakklandi.

Hann endađi ţví miđur sína ţríhyrndu ćvi sem ragout í Bastillunni, enda hafđi hann allt á hornum sér.

Einum fremsta náttúrufrćđingi Frakklands, greifanum Georges-Louis Leclerc, comte du Buffon, ţótti hinn íslenski Móri svo föngulegur ađ hann lét eilífa hann á mynd og birti í stórverki sínu um dýrafrćđi í fjölda binda: "Histoire naturelle, générale et particuličre" (1749-1788). Var ţađ í fyrsta sinn sem íslenski sauđasvipurinn birtist á bók. Síđar birtust eftirmyndir af honum í öđrum ritum, frönskum, enskum og ţýskum.

Tel ég víst ađ hrútur ţessi hafi veriđ ćttađur af Skagaströnd og hafi svarađ nafninu Erlendur. Gamansamur og gáfulegur glampinn í augum skepnunnar gćti bent til ţess, enda er fyndnasta fé landsins ćttađ af Skagaströnd.

Ţess ber ađ geta, ađ haft hefur veriđ samband viđ fornleifaráđuneytiđ og forystusauđ ţess til ađ freista ţess ađ bjarga ţeim ţríhyrnda úr útlegđinni. Sigmundur Davíđ var stuttur í spuna og kćrir sig kollóttan um ţennan vanskapnađ og taldi hann of útlenskan fyrir sinn smekk. Líklega er bannađ ađ flytja inn slíka forframađa dilka vegna smithćttu sem gćti valdiđ hruni í stofni heimalninga og sparđatínslumanna.

Ţeir sem enn kynnu ađ sakna ţríhyrnda Móra eru beđnir ađ hafa samband viđ Fornleif eđa Hollande yfirhafnarstjóra, og vera hvorki lođnir í máli né teygja lopann um of.


Ţjóđum líka ţínir haukar (1. hluti)

tapet_3_1250642.jpg

Allvaldr, dýrkask út međ Serkjum
innan lands af mildi ţinni.
Ţjóđum líka ţínir haukar
ţađra allt međ Blálands jađri.
Víđa hrjóta veglig mćti
vćgđarlaust af yđrum frćgđum.
Hollar prýđa heiminn allan
hnossir ţínar, mćrđar tínir.

Ţannig orti Sturla Ţórđarson (1214-1284) lögsögumađur og skáld mjög fleđulega í hrynhendu sinni til Hákons konung gamla Hákonarson (1204-1263). Hans bestu haukar voru íslenskir og gaf Hákon einnig öđrum konungum Íslandsfálka í tćkifćrisgjafir, jafnvel sultaninum í Túnis á Blálandi (Afríku). Íslenskir fálkar ţóttu fyrir utan ađ vera einstaklega góđir veiđifálkar (geirfálkar) og bera af í fegurđ.

tapet_2.jpg

Íslandsfálkinn, (einnig nefndur valur, geirfálki, fjörsungur, forseti og gollungur), er annálađur fugl. Viđ ţekkjum hann öll af gömlu skjaldamerki Íslands, af fálkaorđunni, og hugleikinn er hann ákveđnum stjórnmálasamtökum, knattspyrnuliđi , sem og ţjófum sem stundađ hafa eggjatöku á Íslandi um langan aldur.

 

Íslandsfálkinn (Falco rusticolus islandicus) er ein deilitegund fálka, náskyldur hvítfálkanum (Falco rusticolus candidans), sem m.a. verpir á Grćnlandi en á stundum á Íslandi, ţar sem hann hefur blandađ geđi viđ íslenska fálka. Samkvćmt Skúla fógeta var ţađ ţannig ađ á stundum voru einstaka ungar í hreiđrum hvítari en íslenskir fálkar. Munu "flugfálkar" frá Grćnlandi hafa boriđ ábyrgđ á ţví ástandi, sem ekki ţótti leitt, ţví miklu hćrra verđ fékkst á miđöldum fyrir hvítan fálka en ţau afbrigđi sem grárri voru. (Hér má til dćmis lesa meira um dýrafrćđilega atriđi). En hér í áframhaldinu skal grafiđ dýpra í sögu íslenska fálkans ađ hćtti Fornleifs.

Útflutningur eđa höfđingjasleikjuháttur?

Viđ vitum lítiđ um útflutning á fálkum frá Íslandi frá ţví ađ land var numiđ og sumir segja fyrr, ţar til á 12. öld. En voru fálkar ađeins gefnir sem konungagjafir, eđa var útflutningurinn stórtćkari? Tillaga Einars Eyjólfssonar Ţverćings, sem stakk upp á ţví á Alţingi ađ senda fálka til Ólafs Konungs Haraldssonar hins helga(995-1030) sem seildist eftir Grímsey, gćti bent til ţess ađ menn hafi veriđ farnir ađ flytja út fálka frá Íslandi löngu fyrir 12. öld. Ţađ gera líka ákvćđi Grágásar um ađ menn megi ekki veiđa fálka á jörđum annarra manna. Slíkt bann var reyndar líka viđ veiđum á gćs og álftum.

Fyrsta örugga heimildin sem viđ höfum um íslenska fálka er hins vegar skrif Giraldus Cambrensis, öđru nafni Gerald de Berry (frá Wales), sem í riti sínu Topographia Hibernica (frá ţví um 1185) upplýsir ţetta: Haec terra girofalcones et accipitres grandes et generosos gigmit et mittit/Ţetta land gefur og sendir okkur stóra og gjöfula veiđi fálka og hauka.

Áriđ 1223 og 1225 sendir fyrrnefndur Hákon gamli, sem ţá var ungur mađur á konungsstóli, Heinreki III Englandskonungi fálka. Fyrst fékk Heinrekur 6 fugla en í síđari sendingunni voru ţeir 13 talsins, ţar af 3 hvítir. Í bréfum kemur fram, ađ Hákon haf sent menn sína fyrir tveimur árum til Íslands til ţess ađ veiđa ţar fugla handa Heinreki konungi. Hafi menn ţessir orđiđ ađ ţola ótrúlegt hungur og kulda í íshafinu, og séu ţeir nýlega komnir aftur međ fugla ţá, sem ţeir hafi veitt. Hákon biđur Hinrik ađ taka á móti ţessum fálkum međ sömu vinsemd og ţeir vćru gefnir og bćtir viđ í bréfi sínu - og nú upp međ latínuorđabćkurnar: si aliquam hujusmodi cuam habueritis, sicut pater vester et predcessores vestri habuerunt, qui aves Islandiccas carias quam aurum et argenum amplexari dicebantur. Ţeir sem eikki eiga latínuorđabćkur geta atađ músinni blítt á textann og ţá birtist ţýđingin: "Ef ţér metiđ ţetta á líkan máta og fađir yđar og fyrirrennarar gerđu ţađ, en um ţá hefur sagt veriđ ađ ţeir teldu íslenska fugla dýrmćtari en en gull og silfur". Ţessi upplýsing gćti bent til ţess ađ fálkar hefđu borist frá Íslandi til Noregs og ţađan til annarra landa í langan tíma og veriđ sumum Íslendingum góđ tekjulind, ţegar norskir veiđimenn konungs voru ţá ekki ađ stunda ólöglegar veiđar í landinu eins og ţćr sem Hákon lýsti fyrir Heinreki konungi. Ţađ er ekki rétt sem sumir íslenskir sagnaţulir, t.d. Árni Óla, hafa haldiđ fram, ađ Hákon konungur hafi sent fálkaveiđimennina til Íslands ţegar hann var konungur Íslands. Ţađ varđ hann ekki fyrr en einu ári áđur en hann dó áriđ 1263, ári eftir ađ Gamli sáttmáli varđ til. Fálkaveiđi Hákons á Íslandi átti sér hins vegar stađ á 3. ártug 13. aldar.

vatican_1249461.jpg

Úr De Arte Venendi cum Avibus, fálkabók Friđriks 2.

Friđrik II Ţýskalandskeisari (d. 1250) og jafnframt konungur Jórsala og Sikileyjar var einnig hrifinn af íslenskum fálkum og ritađi um ţá lofsorđum í bók sinni De Arte Venandi cum Avibus, "Listin ađ veiđa međ fuglum". Í handriti Friđriks, sem ritađ var á Sikiley og myndskreytt, er greint frá íslenskum fálum sem bestum allra fugla/sunt meliores omnibus aliis. Friđrik II náđi sér einnig í önnur dýr af Norđurslóđum eins og kunnugt er, t.d. Hvítabjörn. Einn slíkan fékk hann ađ gjöf áriđ 1230 og hann gaf sultaninum af Egyptalandi Malik al-Kamil (sem var Kúrdi) björn. Hann var líklega sá sami sem Serklendingur sem Sturla Ţórđarson orti um í dróttkvćđi sínu handa Hákoni gamla. Dýriđ kom til Damaskus áriđ 1233 eđa 1234 samkvćmt annálaritaranum Kitab al-Wafi, sem einnig var ţekktur sem Safadi. Fyrir hvítabjörninn fékk Friđrik keisarinn gíraffa. Sultaninn á Egyptalandi hafđi einnig í byrjun 13. aldar fengiđ forláta skinn af hvítabjörnum samkvćmt annálaritaranum og ljóskáldinu Ibn Said al Maghribi. Makalaus var ţessi áhugi á dýrum međal heldri manna fortíđarinnar. Heinrekur III Englandskonungur sem einnig fékk Íslandsfálka átti líka hvítabjörn samkvćmt heimildum góđum og mun sem Hákon Noregskonungur hafa gefiđ honum björninn. Björn og fálki hét konungspakkinn í ţá daga.  Heinrekur III tjóđrađi björninn í Tower of London og á tyllidögum fékk björninn ađ synda í Thamesá og veiđa sér fisk (hlekkur). Henry var mikill "dýravinur" og átti líka fíl.

kupa_pals_1250643.jpg

Páll Biskup Jónsson í Skálholti (d. 1211) (sjá mynd t.v.) mun einnig hafa veriđ ötull viđ ađ senda fálka til vina sinna erlendis, t.d. erkibiskupsins í Niđarósi.

Eftir ađ Íslendingar glopruđu frelsi sínu í hendur norskra konunga, má sjá af ritheimildum ađ eftirspurnin eftir fálkum hélt áfram ađ vera mikil. Jónsbókarákvćđi endurspegla ţađ líka: Konungur má láta veiđa vali á hvers manns jörđu, er hann vill ok leggja verđ eptir, utan á kirkjueignum. Var lengi deilt um ţetta og annađ sem auđtrúa Íslendingar misstu í hendur konungsvalds, en endanlega var ţessum lögum ţröngvađ upp á íslenska landsölumenn og ađra minnst megandi áriđ 1277.

Síđan ţagnar fálkasaga Íslendinga um tíma eins og svo margt annađ sem tínst hefur og gloprast niđur, og ekkert heyrist af Íslandsfálkum fyrr en í tollaskjölum í bćnum Kings Lynn í Norfolk áriđ 1518: pro uno Geffaucon cust xii d./fyrir einn veiđifálka 12 d. tollur). Ţetta ţýđir ţó ekki ađ fálkar hafi ekki veriđ útflutningsvara frá Íslandi eins og fyrr og síđar.

Líkur hér fyrsta hluta fálkasögu Fornleifs.

Nokkrar heimildir:

Árni Óla 1967. Fálkahúsiđ og Fálkaverslun Koungs. Lesbók Morgunblađsins 42. tbl. 19.11.1967, bls. 6-7;12.

Björn Ţórđarson 1924: Íslenzkir fálkar og fálkaveiđar fyrrum. Iđunn VIII, 4, bls. 266-295. (Sjá hér).

KL: Kulturhistorisk Leksikon for Nordisk Middelalder, bd. 4: Falkar, dálkur 142-154.

Handritiđ: Pal. lat. 1071: Friđrik II (1194-1250): De Arte Venandi cum Avibus ca. 1258-1266. Biblioteca Apostolica Vaticana. (Sjá hér).

Vilhjálmur Ţ. Gíslason 1947: Bessastađir; Ţćttir úr sögu höfuđbóls. Bókaútgáfan Norđri Akureyri.

 
Örlítill fróđleikur um fornleifafrćđi fálkaveiđa og fálkahalds á miđöldum: hér og hér.
falenbuch_friederich_ii.jpgMynd úr fálkabók Friđriks 2.
Tvćr efstu myndirnar sýna fálkaveiđar á Bayeaux reflinum sem saumađur var af nunnum á Englandi fyrir Odo biskup í Bayeaux sem var bróđir Vilhjálms sigursćla. Refillinn er nú varđveittur í Bayeaux í Frakklandi.

Innskráning

Ath. Vinsamlegast kveikiđ á Javascript til ađ hefja innskráningu.

Hafđu samband