Þórshöfn í Færeyjum 1905-1906

Tórshavn (Þórshöfn), höfuðborg Færeyja, er merkur bær og vinalegur, og ávallt er gaman er að koma þangað. Það verður að viðurkennast að nokkuð langt er síðan ég var þar síðast - en mig langar oft til Færeyja. Ég verð líklega að bæta úr því bráðlega til að geta kallað íbúanna frændur mína. Reyndar halda þeir í heiðri minningu eins frænda míns, sem reist hefur verið stytta á einu aðaltorgi bæjarins. Hann var ættaður úr Örfirisey, áður en sú merka eyja varð að fríhöfn kramkaupmanna, hörmungara og þjófa. Les má meira um ætt flóttamannanna í ætt minni, sem settust að í Færeyjum hér.

Fyrir rúmu ári keypti ég gamla ljósmynd af Tórshavn, sem er frá byrjun 20. aldar, Það væri auðvitað ekki í frásögur færandi, ef myndin væri ekki í lit. Reyndar er þetta handlituð glerskyggnumynd.

Danskur ljósmyndari, Vilhelm Pagh Richter (f. 1879), seldi glerskyggnur fyrir Laterna Magica sýningarvélar. Myndin af Tórshavn er frá fyrirtæki hans í Kaupmannahöfn. Fæstar þeirra skyggnumynda tók hann samt sjálfur.

Sama myndin sem ég á er til á Þjóðminjasafni Dana (hér fyrir ofan og einnig hér), en ekki í lit. Hún er ekki tímasett nákvæmar en til tímabilsins 1900-50. Mynd Þjóðminjasafnsins í Kaupmannahöfn kom fyrir nokkrum árum frá litlu safni á Orø, sem er eyja innarlega á Ísafirði (Isefjorden) á Sjálandi. Það var allri safnastarfsemi hætt fyrir nokkrum árum síðan.

Myndin var í tréöskju merktri "Færøerne". Í öskjunni var einnig seðill, listi yfir 57 skyggnumyndir frá Skotlandi, Skosku eyjunum og Færeyjum. Sömuleiðis var í öskjunni blað með stuttum fyrirlestri um Færeyjar, sem lesa mátti þegar myndirnar voru sýndar.

Á Þjóðminjasafni Dana (Nationalmuseet) hafa menn ekki enn gert sér ekki grein fyrir því að Vilhelm Pagh Richter tók langt frá því allar þær myndir sem hann seldi sem Laterna Magica seríur. Fyrirtæki hans seldi til að mynda skyggnumyndir í byrjun 20. aldar, sem t.d. voru teknar af skoskum leiðangri sem ferðaðist við Grænlandsstrendur á 9. áratug 19. aldar. Richter setti nafn sitt á myndirnar, en átti ekkert í þeim. Þær myndir höfðu um tíma verið seldar af fyrirtækjum á Bretlandseyjum í lok 19. aldar líkt og skyggnumyndaseríur frá Ísland (sjá hér).

Færeyskur sérfræðingur kemur til hjálpar

Hér verður bætt um betur hvað varðar aldursgreiningu á myndinni minni af Þórshöfn. Góður kunningi minn hér í nágrenni við mig í Danmörku, Ragnar M. Egholm, sem er Færeyingur með stóru F-i hefur aldursgreint myndina. Ragnar gat þegar sagt mér hve gömul myndin er og hér eru rök Ragnars: Þar sem Safnaðarheimilið (Menighedshuset) er á myndinni, er hún tekin eftir 1896, því þá var byggingu þess lokið - en myndin er tekin fyrir 1906 þegar pósthúsið var reist, en það er ekki með á myndinni. 

Restin var auðveld. Á annarri mynd í Færeyjaseríu Vilhelms Pagh Richters er skyggnumynd af tveimur breskum kafbátum sem heimsóttu eyjarnar. Einkennisstafir annars þeirra sést og er þar á ferðinni HMS C1, sem hleypt var af stokkunum árið 1905. Líklegast er því að myndin af Tórshavn sé frá 1905 frekar en 1906, en gæti verið tekin síðar, þar sem myndirnar í sérí V.Pagh Richters eru að öllum líkindum ekki allar frá sama tíma.

HMS C1 við Færeyjar 1905 eða 1906. Það gæti þó verið síðar, þar sem myndirnar í seríu V. Richters eru augsjáanlega ekki allar frá sama tíma. Kafbáturinn C1 var í þjónustu Royal Navy frá 1905 til 1918.

Ragnar M. Egholm bætti heldur um betur er hann upplýsti, að myndin hefði vafalaust verið tekin frá götunni Heygsbreyt, ca. við gatnamótin við Dalaveg. Stóri steinninn sem sést fremst á myndinni er enn til staðar og stendur í garðinum hjá ættingja Ragnars, Debes Danberg.

Mynd skyggna er merkt sem nr. 11 Thorshavn og þykist ég nokkuð heppinn að hafa náð í hana, því færeyskir vinir mínir hafa sopið hveljur og farið og náð í grindarskutla sína þegar þeir hafa séð höfuðstað sinn í allri sinni dýrð á mynd minni. Ég skil þá vel ... Og nú hef ég hækkað verðið á þessari "fornleifð" minni með þessari grein. Eins og allir vita er Tórshavn dýr bær, en þó ekki eins dýr og Reykjavík.

Hér fyrir neðan eru svo nokkrar aðrar skemmtilegar myndir úr Færeyjasyrpu þeirri sem Vilhelm Richter seldi í byrjun aldarinnar, sem komu frá safni á Orø og eru nú varðveittar á Þjóðminjsafninu í Kaupmannahöfn. Myndirnar voru ugglaust ekki teknar af honum sjálfum.

Þessi mynd í syrpu sem V.Pagh Richter seldi virðist í fljótu bragði miklu yngri en yfirlitsmyndin af Þórshöfn. En ég er ekki viss.

Gerði Heydrich jafntefli við KR - og spældi eisini bóld í Havn?

Sko, nú eru fram komnir verulegir "trupulleikar" eins og það heitir í Færeyjum. Það eru nefnilega komin einhver vandræði í sannsöglina og nákvæmnina í frásagnarlistina á tveimur merkum eyjum í norðri, og eiginlega er nóg komið af því góða.

Fyrir Jólin (2019) kom út bók Illuga Jökulssonar Úr undirdjúpunum til Íslands: Julius Schopka, U-52 og heimsstyrjöldin fyrri. Í jólabókaflóðinu, og í tengslum við umræðu Illuga og annarra um bókina hans, hefur því verið haldið á lofti að Reinhard Heydrich, sem síðar á ævinni varð einn af samverkamönnum Hitlers, hefði leikið knattspyrnu í Reykjavík er hann var sjóliðsforingjaefni um borð á þýska herskipinu Berlin sem kom til landsins. Hann Heydrich og félagar hans gerðu víst jafntefli við KR, ef Illugi skal trúarlegur tekinn (sjá hér).

En nú hafa Færeyingar, frændur vorir, bætt um betur og hann Heydrich á nú að hafa leikið tvo leiki í Þórshöfn.

Á Ríkisútvarpi Færeyja KVF (Kringvarpi Føroya), hefur blaðamaðurinn Uni Arge flutt þátt þar sem því er haldið fram að Heydrich hafi einnig leikið knattspyrnu í Tórshavn: Slaktarin úr Prag í Norðuratlanshavi er heiti þáttarins og hann er kynntur á eftirfarandi hátt, sem öllum mörlöndum ætti að vera skiljanlegt:

Ein frásøgn um, tá ið nazisturin Reinhard Heydrich spældi bólt í Havn.

Uni Arge upplýsir að Heydrich hafi verið liðsmaður í liði um borð á Berlín sem bar nafnið Manning 22 og að hann hafi leiki við HB (Havnar Bóltfélag) í Færeyjum. Það mun þó hafa verið ritsjóri Una sem tók sér það bessaleyfi að skrifa að Heydrich hafi spælt bolta í Tórshavn. Uni tók ritsjórann afsíðis og lét breyta textanum í fréttinni sem nú er ekki samur og hann ver í byrjun, þegar ég tók sjámyndina af fréttinni. Vinnubrögðin eru næstum því alveg eins og á RÚV.

Er ég gerði fyrst athugasemd við þetta fótboltastand Heydrichs á FB Illuga Jökulssonar drógu þá bæði Illugi og Uni nokkuð í land og Uni Arge ritaði jafnframt:

Ég er ekki að segða að hann var með í fótbóltanum gegn HB - bara kannski. Ég er að tala um tíma hans með Berlin frá juli 1923 til mars 1924 - sem kom hingað 29. juli og fór til Íslands 1. august. Um þetta er enginn vafi. Heydrich og Canaris með Berlin - það er sagan. Samt verður í þessum þátti talað um leikirnar HB-Berlin 30. juli (1-1) og 31. juli (5-2) í Þorshöfn - allt samkvæmt Dimmalætting og Tingakrossi í august 1923 og bókum HB´s. Hvort Heydrich var að keppa í Gundadali skiptir reyndar engum máli. Hann kynntist Canaris með Berlin, og Berlin var í Færeyjum og á Íslandi frá 29. juli til 20. august 1923.

Það skiptir reyndar öllu máli að vera nákvæmur í heimildameðferð og það gildir ekki síst fyrir blaðamenn.

Heilmikið hefur verið ritað um Heydrich og íþróttaáhuga hans og samkvæmt öllum heimildum kemur glögglega fram að hann var ekki gott efni í liðsmann í knattspyrnuliðið. Hans styrkur í íþróttunum var aðeins svo sem svo, og hann stundaði fyrst og fremst sund, hnefaleika, skíðamennsku og skylmingar - og gott er ekki er var hann með skylmingaör á einni kinninni eða á annarri rasskinninni.

"Bubi" rotar Heydrich, enda snapaði foringinn sér fæting.

Margir sagnfræðingar hafa rakið feril Heydrichs í þýska sjóhernum, á einn eða annan hátt. Hjá þeim kemur jafnan fram að hann var algjör einfari sem enga vini átti. Menn hentu gaman af ofstæki hans í kynþáttamálum og jafnframt útlit hans, sér í lagi langt nef og ankannalegur vöxtur, var í því sambandi notað gegn honum og hann spottaður með því að vera sífellt kallaður gyðingur og sígauni. Það voru sömuleiðis ortar háðsvísur um hann og honum var haldið utan bræðralags sjóliðanna.

Í bók Shlomo Aronson (1971): Reinhard Heydrich und die Frühgeschichte von Gestapo und SD.  [Studien zur Zeitgeschichte; Herausgegeben vom Institut für Zeitgeschichte. Deutsche Verlags-Anstalt] Stuttgart. Þar kemur fram góð persónulýsing á Heydrich á yngri árum:

  ... Freunde hatter er in der Crew - soweit ich mich erinnern kann - keine. Er war ingendwie anders als wir... Das fühlte er auch, und deshalb  pflegte er sich einem Kreis Abwerhaltung zu nähern. 

"Félagar" Heydrichs í sjóhernum kölluðu hann m.a. til háðungar hvíta Gyðinginn (Der weisse Jude) og annar félaginn skrifaði um hann:

In unserem Jahrgang galt Heydrich mehr oder minder als Jude, weil ein anderer aus Halle stammender Crewkamerad erzählte, dass die Familie früher ´Süss´ geheissen habe und dass dies in Halle bekannt sei.

Allar þessar gróusögur grasseruðu vegna þess að Heydrich var vægast sagt afar leiðinlegur og ófélagslegur maður, sem sjálfur kallaði þetta aðkast yfir sig. Hann gekk í sjóherinn til annars en að spila fótbolta; Sjóherinn var aðeins stökkbretti fyrir framagosann Reinhard Heydrich. Í annarri bók um Heydrich kemur þetta fram um háttalag hans í enskri þýðingu: 

"Vanity, complacency, coquetry, weak-heartedness and hypersensitivity were conspicuous traits of his character. He soon became an easy target for bullying for all his comrades. And he always reacted the wrong way.

"Skíðakappinn" Heydrich. Efst sjáið þið "hnefaleikakappann" Heydrich. Heilbrigð sál í hraustum líkama eða egótrippi? Minnir dálítið á Andra Slyddu í Ölpunum.

Sko krakkar, svo ég láni nú eitt af beittustu stílbrögðum Illuga Jökulssonar: Þeir sem trúað hafa því fyrir jólin á Íslandi, að Heydrich hafi leikið knattspyrnu við KR í Reykjavík; og þeir Færeyingar sem nú halda að hann hafi líka verið í fótboltaleik í Þórshöfn, verða að róa sig. Mér þykir líklegra að Heydrich hafi falið sig á klósettinu um borð á Berlín á ytri höfninni í Reykjavík og Tórshavn og kennt gyðingum um ófarir sínar.

Nú tók Heydrich sem betur fer ekki þátt í Fyrri heimstyrjöld líkt og Julius Schopka, hann varð því ekki stríðsglæpamaður fyrr en síðar. En kafbátahernaður sá sem Schopka tók þátt í var ekki eintóm rómantík. Þjóðverjar grönduðu skipum á grimman hátt þótt "gentlemennastríð" hafi enn verið háð í Evrópu. Kafteinar kafbátanna aðvöruðu oft skip áður en þeir sökktu þeim. Schopka lýsir því i dagbókum sínum, hvernig hann tók þátt í sprengingu danska skipsins Ansgar á Miðjarðarðhafi. 11. apríl 1917, tók Júlíus Schopka nefnilega þátt í óþarfa níðingsverki. Sjóliðar kafbátsins komu fyrir sprengjum um borð í Ansgar frá Marstal og hófu einnig íkveikju á tveimur stöðum um borð. Reyndar fengu skipverjar að yfirgefa skipið.

Danska skipið var ekki í flutningum fyrir andstæðinga Þjóðverja í stríðinu. Fyrst leyfði kapteinninn á kafbátinum að sigla, en skipti svo um skoðun. Þetta er allt hægt að finna í samtímaheimildum í dönskum skýrslum um skipaskaskaða árið 1917 sem og í dönskum fjölmiðlum - alt heimildir sem hægt er að nálgast á netinu. Ansgar var reyndar í flutningum með timbur til Valencia frá Bandaríkjunum. Farminn átti danskur vínkaupmaður í Valencia og hefur viðurinn ugglaust átt að fara í gerð áma. Það var ekkert um borð í þessu skipi sem ógnaði Þýskalandi.

Ansgar fra Marstal sprengdur og sökkt til gamans af kapteini og áhöfn U-52.

Það var eins gott að Júlíus Schopca settist að á Íslandi og þagði þar um aðild sína að árás á danskt skip á Miðjarðarhafi árið 1917. Hver veit hver frami hans hefði verið í Þýskalandi með slíka reynslu í farteskinu; eða hvað gerst hefði hann, svo Danir heyrðu til í Reykjavík, gortað sig af að hafa sökkt Ansgar. Ætli illmennið Heydrich hafi haft slíkar syndir á samviskunni á sama aldri og Schopka?