Sígaunarnir á Seyðisfirði

Árið 2017 birti Þjóðminjasafnið á heimasíðu sinni  bráðskemmtilega ljósmynd frá 1912, sem Björn Björnsson (1889-1977) tók. Björn var ungur verslunarmaður á Seyðisfirði sem kynntist ljósmyndun árið 1911.

Myndin var kynnt til sögunnar með titlinum Sígaunatjöldum tjaldað á Seyðisfirði (sjá nánar hér). Reyndar sjást líka þeir sem tjölduðu tjöldunum, sígaunarnir sem við i dag köllum frekar Roma eða Rómafólk. 

Þjóðminjasafnið upplýsti, að engar ritheimildir væru til um komu sígaunanna til Íslands árið 1912. Það er reyndar ekki alveg rétt. Heimildir um ferðir fjölskyldunnar á myndinni til Íslands eru til í Danmörku.

Á þetta benti fræðimaður við Stofnun Vigdísar Finnbogadóttur, Sofiya Zahova, sem ég nefndi hér um daginn (sjá greinina hér á undan).

Zahova krifaði stutta grein um fjölskylduna Dimitri, Demetri eða einnig Demeter, sem kom til Íslands í afmælisriti til heiðurs Auði Hauksdóttur (sjá heimildaskrá neðst), en  Sofiya rannsakaði ekki heimildir í Danmörku.

Ég hafði hafði nýverið samband við þjóðfræðinginn Ditte Goldschmidt, sem er hálfsystir mannfræðings Karen Lisa Salamon, sem ég þekki. Ditte Goldschmidt hefur skriað mjög áhugaverða  bók um bréfaskriftir Roma-fjölskyldna í Danmörku fyrir síðara heimsstríð. Fjalla bókin að miklu leyti um þá fjölskyldu þá sem kom til Íslands. Bókin heitir Udenfor: En rejsende romafamilie. Forlaget Vinduet, København 2006.

Bók Ditte Goldschmidt er hafsjór af fróðleik um fyrstu Kalderash sígaunanna (sígaunar sem fyrst og fremst höfðust við í aldaraðir í Balkan-löndunum, áður en þeir fóru að færa sig um set á 19. öld), sem komu til Danmörku og þá miklu fordóma sem þeim mætti í Danmörku. 

Bókin byggir að stórum hluta á safni kennarans og fræðimannsins Johan Miskow (1862 -1937)sem tók ástfóstri við þetta utangarðsfólk sem landar hans fjölargir hötuðust út af fordómum og hefð, frekar en þekkingu á einstaklingunum.

Danir settu lög til höfuðs sígaunum árið 1875 (sem var hluti af Lov om Tilsynet med Fremmede og Rejsende) sem setti blátt bann við að "tatarar" og aðrir útlendingar, sem stunduðu vinnu án fastrar búsetu, fengju leyfi til koma til eða dvelja í Danmörku.

Ruva og Babi Demitri og barn þeirra í Rold-skógi árið ca. 1910. Aalborg Stadsarkiv, B41481.

Fjölskyldan Demetri kom frá Íslandi árið 1911

Vorið 1911 kom sígaunafjölskyldan Demitri frá Íslandi til Danmörku. Á Íslandi er sagt að hún hafi selt og keypt hross. Reyndar hafði fjölskyldan ekki ókunn í Danmörku, því henni var vísað úr landi árið 1909, er hún hélt sig við bæinn Randers á Austur-Jótlandi.

Vorið 1911, þegar Demitris koma frá Íslandi halda þau sig á markaðssvæðinu Halvrimmen nærri Brovst á Norður-Jótlandi þar sem hún seldi hesta frá Íslandi. Þar kynnist hinn mjög fordómalausi Johann Miskow fjölskyldunni og brá sér í för með þeim í 14 daga til að kynnast lífi þeirra (í stað þess að stýrast af orðrómi).

Fjölskyldan sest að í bænum Aabybro og kaupir sér hús sem kostaði 2050 kr. og borgar 750 kr. í fyrstu greiðslu.

Um haustið 1911 er fjölskyldan aftur á faraldsfæti samkvæmt Miskow og heldur til Íslands og hefur þar vetursetu, ef rétt er að ljósmyndin af þeim á Íslandi sé frá 1912, líkt og haldið er fram. Demitri fjölskyldan hafði greinlega áhuga á íslensku hrossunum. En önnur ástæða var þó líklegri fyrir því að þau hörfuðu úr landi, og sú var að dönsk yfirvöld hófu strax að reyna að koma fjölskyldunni úr landi. 

Til er bréf til Friðriks 8. Danakonungs, dags. 17/11 1911, sem Rebekka Demeter undirritar og sem Johan Miskow, hjálparhella fjölskyldunnar hefur vafalaust hjálpað henni að rita.

Rebekka var eins konar ættmóðir fjölskyldunnar, en maður hennar andaðist í Randers árið 1909.  ún hefur hugsanlega dvaldist í húsinu í Aabybro veturinn 1911-12, meðan að aðrir fjölskyldumeðlimir fóru til Íslands.

Mynd tekin 1911 eða 1912 i Aabybro. Frá vinstri: Ruva Demetri, systir hans Sofi, og bróðir Wenzel (sitjandi á jörðinni), Rebekka sú með pípuna, móðir þeirra systkina, Bersiko bróðir Ruva  og Margunna kona hans. Dansk Folkemindesamling, bnr 3863, Safn Johans Miskows;  Nationalmuseet neg. 88669.

Bréfið er hér í þýðingu minni:

Til Hans Hátignar

Friðriks hins áttunda, konungs.

Undirrituð, Rebekka Demeter f. Edes, leyfir sér hér með að biðja Hans Hátign um geta haldið áfram að búa hér í landinu, þar sem við höfum nú í vetrarbyrjun fengið skipun um brottflutning frá eign okkar, og við skiljum ekki ástæðuna - Ég hef nú, fyrir utan nokkurra ára hléa, ferðast hingað á hestamarkaði í 22 ár. Eiginmaður minn var hrossakaupmaður, og er hann andaðist fyrir tveimur árum síðan, var hann borinn til grafar í Randers hef ég haldið áfram hestakaupum ásamt uppeldissyni og börnum mínum, en fjögur þeirra eru fædd hér í landi. Ég hef fest kaup á eign í Aabybro, þar sem tekið hefur verið á móti okkur og allir íbúarnir hafa undirritað sig með heimilisfangi okkur til stuðnings. Ég sé mér fært að greiða skatta og synir mínir munu með tímanum verða hermenn. -

Ég er á engan hátt sígaunakona. Faðir minn var Magyari [ungverji] og hét Edes og ég er fædd í Ungaverjalandi - - Ég hef aldregi ferðast með sígaunalest og óska aðeins eftir því að búa áfram í næði með börnum mínum þar sem við erum nú, því hér er gott að vera. Ég er undir yðar vernd sett.

Yðar auðmjúk,

Rebekka Demeter

Aabybro þ. 17/11 - 1911

Rebekka med pípu í munninum

Allt kom fyrir ekkert. Fjölskyldan Demetri var flæmd úr landi árið 1913. Eitt dagblað skrifaði m.a.

"... Ræningjaflokkurinn hefur verið sendur úr landinu, og það ríkir aftur ró. Í Aaby hefur ekki sést neitt til sígaunanna í langan tíma, - ekki gátu þau dvalið lengi í húsi sínu, og það að halda því hreinu og huggulegu lá langt handan sjóndeildarhrings þeirra. Fólkið í Aaby, meira að segja þeir sem á sínum tíma undirrituðu beiðni um að veita ræningjaflokknum leyfi til að búa, munu vart finna fyrir sárum missi; þetta var fólk sem átti ekki við hér í landi og sem aldrei yrði eins og aðrir." 

Já, þungur var dómur Danans. En slíka Dani eigum við enn í vandræðum með. Hatrið drífur allar þeirra gerðir. Sams konar hatur sér maður hjá gyðingahöturum og múslímahöturum. 

Fjölskyldan hrökklaðist til Svíþjóðar og varð loks að selja húsið sitt Johanni Miskow. Eftir þann tíma er hægt að fylgjast með fjölskyldunni í Svíþjóð í bréfaskrifum hennar við Miskow. sem i dag eru varðveitt í safni hans í Dansk Folkemindesamling í Konunglegu Bókhlöðunni í Kaupmannahöfn. Bréfin spanna tímabilið 1913-1937. Ég mun glugga betur í þau síðar í mánuðinum.

Íslandsfararnir

Mynd Björns Björnssonar af sígaunum við tjald sitt á Seyðisfirði sýnir nokkra fjölskyldumeðlimi Demeter/Demetri fjölskyldunnar: karlmann, þrjár konur og tvær ungar stúlkur. 

Af myndinni efst og annarri ljósmynd (her fyrir framan; myndina sendi mér Sofiya Zahova), sem vafalítið er einnig tekin af Birni Björnssyni, og sem kemur úr safni breska kauphéðinsins Pike Ward, má ætla að mjög sennilegt sér, að karlinn á myndunum sé Ruva Demeter.

Ruva var á þeim árum kvæntur Babi. Systkini Ruva var eldri bróðir hans Bersiko, svo yngri bræður tveir, Johan og Wenzel, og systurnar Sofi og Rosa.

Ef menn vilja fræðast um afar flókna ættfræði Demeter fjölskyldunnar og Toikon (Taikon) fjölskyldunnar, sem voru meira eða minna skyldar, skal bent á hina góðu bók Ditte Goldschmidt og rannsóknir sænska þjóðfræðingsins Tillhagens (sjá heimildalista neðst).

Afkomendur og ættingjar fjölskyldannar, sem kom til Íslands í tvígang í byrjun 20. aldar, búa í dag í Svíþjóð og víðar, t.d. í Frakklandi og á Spáni. Svíar reyndust, eins og oft áður, lifa meira eftir boðorðunum tíu en nágrannarnir á flatneskunni, og sumir gera það jafnvel enn.

Þakkir

Kærar þakkir til Sofiyu Zahovu og Ditte Goldschmidt.

Heimildir

Goldschmidt, Ditte. Udenfor: En rejsende romafamilie. Forlaget Vinduet, København 2006.

Idem, Breve fra romaer i Skandinavien før 2. verdenskrig. Journalen, Lokal og kulturhistorisk tidsskrift Nr. 3, december 2006, 11-16. [Ritið Journalen er gefið út af Dansk Lokalhistorik Forening].

Tillhagen, C. -H.: "Gypsy Clans in Sweden", Journal of the Gypsy Lore Society, Third Series, Vol. XXVIII 1949 og Vol XXXIX 1950.

Zahova, Sofiya: The first records of Roma visiting Iceland. Í Magnússon Gísli (Ritstj.): Til Auðar: Afmælisrit til Auðar Hauksdóttur. Stofnun Vigdísar Finnbogadóttur i erlendum tungumálum, Háskóla Íslands 2020, s. 72-84.

Ísland lýgur að Evrópuráðinu og svíkur loforð á alþjóðavettvangi

Í dag og í gær kom út eftir mig grein (sama greinin á frönsku og ensku). Greinin birtist í franska nettímaritinu Revue K (K-LaRevue) Á ensku ber hún heitið: What happened to Holocaust-education in Iceland? , en á frönsku: Pourquoi l’Islande résiste à enseigner l’histoire de la Shoah

Í greininni fjalla ég m.a. um óefnd loforð yfirvalda á Íslandi, sem eitt sinn sóru að kenna íslenskum börnum og unglingum um helförina í Evrópu á 20. öld. Nú dreifa íslenskir diplómatar hjá Evrópuráðinu, ósannindum um Rómafólk á Íslandi á vefsíðu Evrópuráðsins og segja þar að engir Rómamenn séu til á Íslandi:

Iceland has not established a Holocaust Remembrance Day. There are no plans to establish a Remembrance day to commemorate the Holocaust. Consequently, Iceland has not officially recognized the Roma Genocide. It is to be noted that according estimates, Iceland does not count any Roma.

Sérfræðingur við Stofnun Vigdísar Finnbogadóttur, Dr. Sofiya Zahova, sem er frá Búlgaríu, segir Rómafólk á Íslandi telja um 400 sálir.

Ég tel að Dr. Zahova, sem hefur unnið mikilvægt starf fyrir Rómafólk á Íslandi, hafi vafalítið rétt fyrir sér og fáviska íslenskra stjórnvalda endurspegli aldagamalt áhugaleysi Íslendinga á öðrum en sjálfum sér, sem veldur því að menn vaða í villu, sem þeir ómaka sig ekki við að leiðrétta.

Roma og Sintifólk í Evrópu, sem áður voru almennt kallaðir sígaunar, var ætluð sömum örlög og gyðingum, af helstu herraþjóðinni Þjóðverjum - og skósveinum þeirra víða um Evrópu. Nú búa fleiri Roma-menn en t.d. gyðingar á Íslandi, já og fleiri en múslímar - En fulltrúar Íslands á erlendri grund hafa útrýmt Rómafólkinu, með því að að lýsa því yfir að engin þeirra búi á Íslandi.

Ætla illa upplýst yfirvöld á Íslandi einnig að þegja helför Roma og Sinti í hel, líkt og gert hefur verið á Íslandi um helför gyðinga? Ég spyr kannski stórt, en þegar yfirvöld svíkja og einstaka embættismenn sýna dónaskap og yfirgang ef maður leyfir sér að spyrja hvað varð um loforðin, má vitaskuld fyrr eða síðar búast við spurningum.

Rómafólk sem býr og starfar á Íslandi kemur frá nokkrum mismunandi löndum, flestir frá Rúmeníu, Ungverjalandi, Búlgaríu og Póllandi. Þeir eiga hins vegar eitt sameiginlegt. Það er hræðsla þeirra við að afhjúpa uppruna sinn og við ofsóknir og mismunum hans vegna. Ofsóknir í heimalandinu byggja á gamalli hefð, en greinilegt er að einstaklingar af ætt Róma, eða ættmenn þeirra sem kalla sig Sinti, Kale, Manusch og Romanchial hafa takmarkaðan áhuga á að standa stoltir fram á Íslandi og segja að þeir tilheyri ætt Roma. Á Íslandi eru, eins og einhverjir vita mætavel, einnig fordómar í garð Romafólks. 

DV. 19.6. 2002, s. 14

Þannig á það ekki að vera hjá þjóð sem gengur jafnmikið upp í réttindum fólks víða um heim eins og Íslendingar gera; og þar sem fjöldi manna hafa gert eina þjóð og jafnvel hryðjuverkasamtök þeirra að gæluverkefni.

Á síðari árum, eða allt síðan um 2002, hafa yfirvöld á Íslandi vísað úr landi sígaunum, Romafólki, sem til landsins kom. Sumt af því fólki leyndi alls ekki uppruna sínum og aðhafðist "hræðilega hluti" eins og að spila á hljóðfæri fyrir utan verslanir. Stundum hafa þessum brottvísunum fylgt fordómafullar og furðulegar yfirlýsingar yfirvalda og ekki síður íslenskra (smá)borgara, sem greinilega höfðu ættgengt og rótgróið menningarlegt óþol gegn Roma-fólki. 

Starfsmaður utanríkisráðuneytisins, sem "útrýmdi" Roma-fólki á Íslandi með dæmalausri fávisku sinni, er ekki starfi sínu vaxinn. Er eðlilegt að slíkir "sérfræðingar" séu að vinna fyrir sendinefnd Íslands í Evrópuráðinu á kostnað íslenskra skattborgara? Í ráðuneyti Íslands bráðvantar líkt og á hið háa Alþingi betur menntað fólk, sem getur hugsað rökrétt.

Undirdeild Evrópuráðsins, ODIHR, sem Ingibjörg Sólrún Gísladóttir var kransakökufígúra hjá um tíma, áður hún flýði starf og skildi ODIHR eftir án stjórnanda vegna COVID, hafði vitaskuld ekki andlega burði til að uppgötva vanþekkingu embættismannsins í utanríkisráðuneytinu í Reykjavík. Áhuginn var líka takmarkaður.

Umheimurinn veður því enn í villu um ágæti Íslands og Íslendinga.

Sígaunar (eins og þeir hétu) á Seyðisfirði árið 1912. Ljósmynd Björn Björnsson / Þjóðminjasafn Íslands (sjá nánar í næstu grein á Fornleifi)

Kosningasvindl og kosningasvik

Lýðræðið er afar vandmeðfarin stærð. Sumir fatta aldrei hvað lýðæði er - jafnvel heilu ríkin. Lengi hefur verið vitað að kosningarloforð eru flest brotin. Stjórnmálamenn segja eitt en gera oftast annað. Lýðræði breytir ekki endilega eðli mannsins, en samt sættum við okkur við lygara í löggjafarþingi landsins. Ætt hellisbúans, sem fyrstur laug, hefur haldið völdum æ síðan að fyrstu ósannindin flugu yfir hlóðaeldinn.

Þótt kosningasvik séu örugglega ólíkleg á Íslandi, er samt til fólk sem býst við því versta í öðrum; t.d. stjórnmálamenn sem telja 7 kosningaseðla mun á flokkum geta verið svik eða handvömm þeirra sem vinna við talningu.

Endurtalning í Suðurkjördæmi leiddi sem betur fer annað í ljós. En þjófar halda hvern mann stela er gömul en góð greining.

Meðferð á kjörgögnum er lýst í lögum, en samt virðist ærið erfitt fyrir kjörstjórnir að fylgja þessum lögum. Það þarf ekki að vera tilraun til kosningasvika, heldur gamall og gildur slóðaskapur og afdalaháttur.

Fyrir nokkrum árum var allt í einu hægt að kaupa 30-40 ára gömul umslög utan af utankjörstaðaatkvæðaseðlum Íslendinga erlendis á Frímerkjasölum erlendis (Sjá hér). Slíkum gögnum átti fyrir löngu að hafa verið eytt.

Í grein minni um málið og umslögin sem ég keypti sum, velti ég fyrir mér hugsanlegum atburðarrásum. Sama hvað gerðist, þá brugðust kosningastjórnir og þau embætti sem sáu um kosningar fyrr á tímum. Einhver frímerkjasafnararotta komst í umslög sem tilheyrðu kjósendum. Rottan kom þeim í verð. Eða var atburðarrásin öðruvísi?

Á eitt af umslögunum (sjá efst), sem ég keypti, sem hafði verið sent af íslenskum farmanni, sem var staddur í Aþenu, því hann sigldi á erlendu skipi. Einhver hjá Kjörstjórninni hefur skrifað bókstafinn D með blýanti á bakhlið ysta umslagsins sem sent var frá Aþenu. Líklegt er að starfsmaður kjörstjórnar sem opnaði umslagið á Íslandi hafi forflokkað atkvæðin eftir að hann hafði opnað innra umslagið með kosningaseðlinum.

En hvernig stóð á því að starfsmaður kjörstjórnar fór með umslög heim og setti þau í sölu?  Það er er illa skiljanlegt, nema ef stórir brestir hafi verið í starfsemi kjörstjórnana og sýslumannsembættanna. Lýðræðið er vandmeðfarið í landi, þar sem lög eru stundum lítils virði.

Yfirvaldið á Íslandi á okkar tímum hefur ekki talið ástæðu til að rannsaka eða tjá sig um fund minn á kjörumslögum sem til sölu voru (og eru) á erlendum frímerkjasölum, enda kosningarnar sem um ræðir um garð gengnar fyrir löngu. En þau umslög sýna, að brotalamir hafa verið á túlkun kosningalaga á Íslandi.

Fussusvei.

Kynusli forðum

Í útlegð sinni hefur Fornleifur einatt og yfirleitt heilmiklar áhyggjur af íslensku þjóðinni, sér í lagi þjóðarlíkamanum í heild sinni, bæði því sem gerist efst á milli eyrnanna - en ekki síður því sem gerjast undir beltisstað, og þar er langmestur hamagangurinn að því er virðist.

Orðið "kynusli" er einkar leiðinleg orðskrípi sem ég heyrði fyrst fyrir rúmum mánuði síðan, og las það á vef RÚV, (sjá hér).

Alveg sér og persónuleg þykir mér þetta mjög óheppilegt orð og minna nokkuð á rasískt orðaval. Mér skildist á frétt RÚV, að þeir sem eru kynsegin og intersex séu haldnir kynusla. Allur þessi usli rúmast aftur á móti í hinu nýja stafrói fjölbreytileikans: LGBTQIA+ . Ég viðurkenni fúslega, að ég á afar erfitt með að læra það stafró, en passa þó vandlega orðaval mitt varðandi fólk haldið svokölluðum "kynusla" - um leið og ég slæ í það orð stóran og mikinn 12 tommu varnagla. Ég held að orðið sé afar ósmekklegt.

Þegar forstokkaðir fornleifafræðingar eru komnir út úrskápnum sem laghentir bókmenntafræðingar, og leiða sannleikann í ljós um lygaheilkenni Halldórs Kiljan Laxness, meðan að bókmenntamenn þegja þunnu hljóði, er ef til vill ekki furðulegt að bókmenntafræðingar séu farnir að túlka fornleifafræði og jafnvel DNA-rannsóknir.

Bókmenntafræðingum er nefnilega margt til lista lagt, og ekki síst Ármanni Jakobssyni, sem er furðanlega klár til að vera úr röðum bókmenntafræðinga - klár eins og systir hans - sama hvað kveifarlegir kratar grenja og sósíalistaflokksmenn væla og vola. Það var Ármann sem RÚV tók tali og sem tjáði sig m.a. um kynuslann.

En þegar fornleifafræðingurinn notar ósköp einfaldar heimildir er hann raðgreinir Laxness, virðist enn hægt að digta aðeins upp við DNA-rannsóknir á manni sem greftraður var í Finnlandi á 12. öld. Raðgreining á mjög illa varveittum leifum beina hans, sem fundust árið 1969 í Suontaka Vesitorninmäki, Hattula héraði, sýna að hann var hugsanlega með með svokallað Klinefelter syndrome. Klinefelter-heilkenni eru menn með, þegar að þeir hafa einn auka X-litning í persónulegu genamengi sínu og eru XXY-menn.  Harry hét hann Klinefelter (1912-1990) sem skilgreindi þessi heilkenni í mönnum og þökk sé honum fyrir það. Menn geta lesið grein um raðgreininguna á European Journal of Archaeology

Þegar "karlmaður", sem fær slíkar erfðir, vex úr grasi, fær hann oftast einkenni sem gerir hann eilítið hávaxnari en kynbræður hans í sömu ætt, en kveifarlegri á annan hátt: Tippið er afar lítið og vesælt, honum vex ekki grön og sumir drengir með þessi heilkenni eru kynsegin og intersex eins og það heitir í dag. Að fornu voru menn "ragir". Ekki veit ég hvort gamalt orð fyrir raga einstaklinga sé til á finnsku, en hér má finna ýmis orð um raga og arga menn í 1000 vatna landinu, sem ég tel þó vart að hafi verið notuð um einstaklinginn sem fannst í gröfinni í Suontaka Vesitorninmäki árið 1969. Sum þessara orða eru nokkuð svæsin en notast þó af samkynhneigðum sjálfum við ýmis tækifæri; Þó líklegast ekki Ruskean Reiän Ritari. Ég ætla ekki að upplýsa hvað þau ósköp þýða. Menn verða að finna sér orðabók sjálfir - Fjölmör börn lesa nefnilega Fornleif og líka einstaka móðgunargjarnt fólk undir fimmtugsaldri. Þessi mynd er fyrir það:

Orðið Kirkasvärinen (Bjartur, litríkur) var líka til um hýra hali í Finnlandi forðum. Það þykir mér fallegt orð og tel næsta líklegt að það sé frá tímum Kalevala.

Þessi kyngreining á erfðaefni og kynusla mannsins í Suontaka Vesitorninmäki er svo komin út í heimsfréttirnar í ýmsum myndum og oftast tekst blaðamönnum að nauðga vísindunum og niðurstöðunum, því eins og kunngut er hafa margir blaðamenn örugglega einhverja skekkju á einum eða fleiri litningum sinna.

Vinsamlegast takið eftir því, að ég segi ekki að hinn forni Finni hafi verið þjáður af Klinefelter, því ég tel ekki að hann hafi verið haldinn usla, þó hann gæti kannski ekki eignast börn vegna veikleika kynsins. Það geri ég þó alls ekki vegna þess að ég er pólitískt kórréttur og áhugasamur um stafróf og regnboga hinsegins fólks sem verður æ flóknara í framburði fyrir karlpunga eins og mig. En maður er alltaf að læra eitthvað nýtt og verður að sætta sig við að heimurinn breytist.

Ég geri mér hins vegar grein fyrir því, eftir að hafa fylgst með raðgreiningum og útreikningum erfðafræðinga sem vinna með A-DNA (Ancient DNA) að þegar brotakenndar DNA-leifar sem unnar eru úr beinum er "amplifisérað" þá geta gerst furðulegustu hlutir - m.a. oftúlkanir.

Það er því miður orðið vel þekkt að DNA-sérfræðingum þykir mun skemmtilegra að halda fram mögulegum villum en að draga rangar eða hugsanlegar niðurstöður til baka.

Kynsegin-maður á Íslandi: Á Ytra-Garðshorni í Svarfaðardal

Það skyldi þó aldrei vera, að það hafi fyrrum verið margir einstaklingar með Klinefelter heilkenna á Íslandi?

Jú alveg örugglega; Ekki að spyrja að því: Iceland has it all - and volcanoes too. Klinefelter-heilkennin fundust vitaskuld fyrst í fornum Íslendingi, og áður en Finnar fóru í vímu út af sínu eintaki. Hugsið ykkur landkynninguna ef okkar Klinefelter karl hefði komist fyrstur í fréttirna.

S.S. Ebeneserdóttir hjá Íslenskri Erfðagreiningu(ÍE) og aðrir samstarfsmenn hennar á Íslandi og erlendis birtu árið 2018 í grein í ritinu SCIENCE, sem ber heitið ´Ancient genomes from Iceland reveal the making of a human population´ (sjá hér) niðurstöður raðgreininga á erfðaefni úr 27 beinagrindum fornum á Íslandi. Og viti menn, það fannst auðvitað XXY-kynseginn einstaklingur, og var sú "uppötvun" gerð áður en "Riddarinn" finnski var raðgreindur.

Þetta er sagt um íslenska kynseginn kumlbúann:

«To our knowledge, this is the firs report of an individual with Klinefelter syndrome or any kind of aneuploidy based on aDNA... ».

 Haugbúinn sem greindur var sem kynseginn maður með Klinefelter heilkenni, var grafinn upp af Kristjáni Eldjárn í kumli árið 1954 að Ytra-Garðshorni norður í Svarfaðardal. Kumlbúinn fékk greiningarheitið YGS-BT í rannsókn S.S. Ebenesardóttur og alls aðstoðarfólks hennar.

Alvarleg kynvilla í beinagreiningu

Hildur Gestsdóttir mannabeinafræðingur hjá einkafyrirtækinu Fornleifastofnun Íslands, hafði í grein í Árbók Fornleifafélagsins 2000 dæmt einstaklinginn í kumli í á Öndverðarnesi á Snæfellsnesi sem "gelding" í grein í Árbók Fornleifafélagsins árið 2000, án hjálpar DNA (Sjá hér). Hildur nefndi einnig þann möguleika að að kumlbúinn hafið verið haldinn Klinefelter-heilkenni. En þess ber þó að geta að Klinefelter-einstaklingar voru ekki geldir eins og Hildur heldur fram. Þeir eru oftast alveg eða nær alveg ófrjóir. Á því tvennu er mikill munur og vona ég að Hildur þekki nú orðið muninn á því tvennu. Vísindamenn geta þó verið andlega geldir, en það er annað vandamál.

Adolf Friðriksson bætti síðan um betur í endurútgáfu á Kuml og Haugfé Kristjáns Eldjárns, og gerir geldinginn með Klinefelter í Öndverðarnesi að "vönuðum" einstaklingi. Vönun er aðeins skurður á sáðstreng og annað en gelding, þar sem meira rýkur af. Það var eins gott að Dolfi og Hilda fóru ekki læknisfræðina.

Rannsókn S.S. Ebeneserdóttur et al. (sjá hér) sýndi hins vegar, ef tölfræði rannsóknarinnar er yfirleitt marktæk, engin merki um Klinefelter-heilkenni í einstaklingnum í kumlinu á Öndverðarnesi á Snæfellsnesi (DKS-A1) sem Hildur hafði talið að gæti hugsanlega hafa verið kynseginn einstaklingur eða geldingur, og sem Adolf Friðriksson kallar vanaðan.

Þannig lauk þeirri kynlegu æfingu. Mannskepnan hefur því sem betur fer ekki breyst svo mikið síðan á 10. öld.

Erfðamengjaheimurinn er hverfull, en lítið fer fyrir leiðréttingum þegar í ljós kemur að menn hafa vaðið í villu.

Auðvitað hljóta einhverjir Íslendingar að hafa verið með Klinfelter-heilkenni frá upphafi - þó það nú væri. En hvernig slíkum mönnum var tekið í samfélögum fyrri alda er svo annað mál. Á Íslandi voru þeir að minnsta kosti ekki heygðir eins og furstinn í Finnlandi með því haugfé sem nútímafólk tengir kvenmönnum.

Ekkert erfðagóss í gröfinni var frá mömmu eða ömmu kynsegins landnámsmannsins að Ytra Garðshorni sem greindist með Klinefelter i sparnaðarraðgreiningu ÍE; Var það vegna þess að samfélagið sætti sig ekki við "ergi"? Voru Landnámsmenn á sömu línu og einhver Guðmundur Ólafsson sem uppi var á 17.öld og skrifaði: Ragur er sá sem wid rassen glýmer. Fékk hinsegin fólk frið á landnámsöld eða voru þá alveg sömu ofsóknir í gangi og þegar meira og minna kynruglaðir munkar/nunnur í klaustrum skrifuðu um brókar-Auði (í Laxdælu) og annað fólk sem ekki var alveg eins og "við hin" þessi stöðluðu sem göngum í siðlegum og sæmandi fötum.

Allir sem hafa lesið Njáls sögu og Laxdælu vita, hvers kyns var og hve mikill kynuslinn var forðum - að minnsta kosti í klaustrunum þar sem bókmenntirnar voru ritaðar með hönd á pung. Brókar-Auður var til þá sem nú. Taðskegglingar Njálu og hoppandi Gunnar eru það sem gerir þjóðfélagið litríkt.

Miðausturlandaguðfræði kirkjunnar reyndi hins vegar að fela kjötið, sem var veikt, og lystina, og skilgreindu allt sem synd sem útilokaði vist í Himnaríki eftir böl jarðvistarinnar. Bönn skapa hins vegar löngun.

Bókmenntafræðingar og sagnfræðingar (t.d. Gunnar heitinn Karlsson), sem kynið kitlar, gleyma svo algjörlega grundvallar vinnureglum sínum þegar kemur að lýsingu ástarlífs og hvers kyns er, því þeir tala þá um hvernig slíkt hafi verið á söguöld, þó svo að Íslendingasögurnar séu ritaðar á kristnum miðöldum af mönnum sem hugsanlega hafa litið kynferði öðrum augum en t.d. landnámsmenn og þar að auki öðruvísi en samtímamenn þeirra. 

Vitnisburður Hómilíubókar

Í Hómilíubók (eða Íslenskri hómilíubók) sem er safn af fornum stólræðum, bænum og lífsreglum, sem jafnframt elsta bók íslensk sem þekkt er (frá ca. 1200 e.Kr.), þó hún sé aðeins til í afriti sem varðveitt er í Stokkhólmi í handriti frá 17. öld (og nefni organsöng). Svíar keyptu handritið fyrir slikk. Bókin hefur auk ræðna að geyma fræðslugreinar og bænir. Hómilíubók er talin rituð um aldamótin 1200 (fyrir utan organsönginn) og margir telja hana meðal þjóðargersema íslenskrar tungu.  Enginn veit hins vegar hver skráði Hómilíubókina eða hvar hún var niðurkomin á landinu í fjórar aldir áður en Svíar kræktu í hana.  Í henni má lesa um ýmsar syndir undir beltistað:

   "Öll kristnispell, þau er bannsakar eru, og allir lagalestir, þeir er sakaraðili á vígt um, svo ið sama þær inar leiðilegu launþurfasyndir, er sumir menn gera, þeir er eigi þyrma körlum heldur en konum eða misþyrma kykvendum ferfættum, þessir hlutir allir lykja himinríki, þeim er eigi vill af láta né upp bera fyr kennimenn."

Enn fremur er tekið ótvírætt til orða utan ramma þess sem kirkjunni var þóknanlegur í þessum boðskap:

"Aldregi má," kveður bókin, "karlmaður konu saurga." Það er svo að skilja, að kona verður því aðeins af karlmanns sauri saurug, ef hennar vilji er til. En ef viljinn er til og þá, þá er þó þess synd, er hana elskar, þótt hann vinni eigi sjálfur hana, sem Páll mælti: "Slíkir hlutir," kvað hann, "skilja mann frá himinríki, eigi aðeins þá menn, er gera þá, heldur bæði og hina, er samþykkir eru við slíka atferð."

Hér var ekki verið að tala um coprofílíu, held ég (sláið því upp svo börnin skaðist ekki), en eftirfarandi spakmæli í Hómilíunni eiga jafnvel við í hinum sauruga og vesæla nútíma þar margar óhreinar sálir búa í heilbrigðum líkama. Um það segir:

  En það er eigi fjallamannvit, að maðurinn viti það, hvað hann er eða hverjar greinir hans vesningar eru. Líkami heitir einn, inn óæðsti hlutur mannsins og inn ysti. En sá heitir önd, er bæði er innri og æðri. En sá heitir andi, er miklu er æðstur og göfgastur og innstur.

Kynuslinn Klinefelter-heilkenni, sem höfundur siðvendninnar í Hómilíubókinni þekkti ekki, hefur væntanlega fylgt manninum lengi. Víst má telja að margir þeirra sem haldnir hafa verið þessum usla hafi verið illa séðir, t.d. þegar mannskepnan fór að trúa því að andinn væri æðri líkamanum. Nauðgandi prestar og biskupar á okkar eigin tímum hafa líklega aldrei lesið heillaráð Hómilíubókar, þótt synd annarra hafi verið þeim afar hugleikin í pontu.

Tré forboðinna ávaxta óx aldrei á hjara veraldar. Konur mega líka láta sig dreyma. Þetta tré verður ekki einu sinni ræktað í gróðurhúsi ímyndunarveikinnar á Íslandi, og ekki eru þetta bjúgaldin í Eden.

Leitað var að kynsegin-hrossum

Í nýlegri rannsókn á kyni fornra hrossa á Íslandi var leitað að XXY-hrossum, það er að segja í leggjum og tönnum hrossa frá Landnámsöld. Aðstendendur rannsóknarinnar leituðu vitaskuld líka að Klinefelter-hrossum og Abby Normal hrossum.

Þegar stagað hafði var í holur niðurstaðnanna í spálíkani, sem útbúið hefur veri til Forn-DNAstags, kom í ljós að ekkert fornhrossanna sem greint var var XXY-hestur. Það eru mér og mörgum öðrum mikil vonbrigði.

Frændur vorir Svíar hafa aldrei borið skinbragð á öl eður mjöð. Hægt er að hella á þá hrossakeytu og gera þá glaða. Super Gay Horse er bjórr sænskur. Hvort hann hentar fólki með kynusla skál ósagt látið.

Ég er þó alveg viss um að glysgjörn XXY hross hafi verið mörg á Ísland, sem skýrir brokk og tölt, og að það hafi verið kynvilltir jálkar úr Skagafirði sem héldu að þeir væru trippi sem KEA seldi hér um árið sem saxbauta á dós í stað beljubuffs.

Getur skapast "XXY kynusli", þegar brotakennt fornerfðaefni er útreiknað með spálíkani?

Í samdrætti um greinina um íslensku hrossin, sem birtist í Journal of Arcaeological Science, (Sjá einnig hér) kemur strax fram að leitað var eftir sparnaði við DNA rannsóknir á fornum beinum: This costeffective method provides statistical confidence to allow for sexing of highly fragmented archaeological specimens with low endogenous DNA content; Slíkur sparnaður er ekki alltaf heilladrjúgur. 

En DNA-menn viðurkenna sjaldan gangrýni. Erfðaefni er líka orðið æðri öðrum máttarvöldum og heimstrúarbrögðunum. Menn trúa á DNA eins og guð úr vél.

Væri ekki annars unaðslegt ef hann Hýr frá Ytra-Garðshorni, þessi forðum svo jarpvindótti og skjótti hestur hefði verið Equus caballus domesticus sexualis? Það myndi svo sannarlega hafa fullnægt kenjum þeirra sem eru á kafi í klofinu á sér og öðrum og hinni afar þreytandi og afdönkuðu kynjafræði sem enn grasserar á Íslandi vegn vanmáttar í fræðunum.

Gárungar í þéttbýli raðgreina einnig á fullu og telja nú nær öruggt, að gunnfáni Miðfokksins minnist einmitt Hýrs, gredduhestins utan gátta, og sem aldrei stóð nema að lestrarhesturinn nærsýni athugaði málið sérstaklega. Fornleifur gæti japlað á hráu nautahakki, þjóðlegu og jafnvel úr útlöndum, upp á að það sé rétt greining hjá sér.

Skrifað á nærbuxunum síðla í september 2021.

Fyrstu Ólympíuleikar Íslendinga 1908

Fyrir nokkrum dögum síðan barst Fornleifssafni áhugaverður safnauki, sem safnvörður á ljósmyndadeild safnsins gróf upp djúpt úr iðrum skransölunnar eBay. Það er þessi skyggnumynd (Laterna Magica skyggna) hér fyrir ofan frá 1909, sem sýnir tvo íslenska glímukappa á erlendri grundu.

Myndin var framleidd af ljósmyndastofu Walter Tyler Ltd. í Lundúnum árið 1909, en á árunum 1909-1910 gaf þetta fyrirtæki út um 60 myndaseríur með fréttaefni (Tyler´s Topical Slides), meðal annars seríu nr. 10. sem þessi mynd hér að ofan hefur tilheyrt. 

Myndir þessar voru sýndar víða í samkomuhúsum á Bretlandseyjum, á undan öðru efni, og sú hefð hélst lengi áfram þegar kvikmyndirnar tók við af skyggnusýningunum. Fréttakvikmyndir voru síðar sýndar á undan bíómyndum. Á Íslandi gátu menn upplifað slíkar fréttakvikmyndir fram yfir 1970, þegar Þýskalandsáhugafélagið Germanía (forveri ESB-áhugamanna) sýndi enn áróðurs- og fréttamyndir um Wirtschaftswunder og aðra viðreisn sem var gerð kleif með Marshallaðstoð. Einnig voru sýndar svipaðir stuttir, en gamlir fréttapistlar í Kanasjónvarpinu sem einu sinni sást á miklum menningarheimilum á suðvesturhorninu.

Í skrá fyrir seríu Walter Tylers nr. 10, sem var gefin út 20. mars 1909, og sem fylgdi pökkum sem hver innihélt 20 skyggnumyndir, hefur Mynd 17 hér á ofan borið titilinn: Iceland Wrestlers, ready to start. Á skyggnunni sjálfri stendur: Iceland wrestlers showing the only method of gripping allowed.

Svo vill til, að mynd þessi var ekki þekkt hjá LUCERNA, samtökum stofnanna og háskóla í Evrópu, sem eiga söfn Laterna Magica ljósmynda og hlúa að þeim og efla rannsóknir á þessum forvera kvikmyndanna. Sjá hér. Fornleifssafn deilir, þegar þessi pistill verður birtur, myndinni með LUCERNA og mun hún örugglega brátt birtast á vefsíðu þeirra. 

Myndin er frá Ólympíuleikunum 1908 í Lundúnum

Á "nýjastu" ljósmynd Fornleifssafns úr myndaröð Walter Tayler má sjá tvo íslenska glímumenn sýna list sínar í almenningsgarði í Lundúnum árið 1908.

Ekki sýndu þeir glímuna á Stadium sem reist var í Vesturhluta Lundúna, þar sem nú heitir White City í norðanverðu Hammersmith/Fulham, heldur á grösugum völlum almenningsgarðs þar rétt hjá sem heitir Sheperd's Bush. Íslenski glímuhópurinn tók ekki formlega þátt í leikunum sjálfum í keppni, en hafði verið boðið að sýna glímu og ganga inn á leikvanginn við upphaf þeirra.

Glímukapparnir bjuggu á YMCA (KFUM) hótelinu í London við Tottenham Court Road, sem var mjög glæsileg bygging. Hún var síðar rifin (um 1971) og þá byggður sá óskapnaður sem nú hýsir YMCA og St Giles Hotel í London, og þar sem margir Íslendingar hafa gist í hryllingslegum húsakynnum. Íslendingunum þótti það harla löng og erfið ferð þeir átta kílómetrar sem þeir þurftu að fara frá miðborginni út til Hammersmith.

Maðurinn sem sést framan í er, Pétur Sigfússon, og sá sem við sjáum í hnakkann á er líklegast Sigurjón Pétursson. Þetta getum við sagt með nokkurri vissu, því teknar voru myndir af íslensku glímuköppunum fyrir póstkort (bréfkort) sem prentuð voru á Englandi árið 1908. Eitt slíkt hefur lengi verið í eigu Fornleifs.

Íslenski Ólympíuhópurinn fór til Lundúna til að sýna glímu undir stjórn glímumeistarans Jóhannesar Jósefssonar (sem síðar var kenndur við Hótel Borg). Frá vinstri má skjá Jóhannes Jósefsson (1883-1960)í fornmannabúningi, Hallgrímur Benediktsson (1885-1964), Guðmundur Sigurjónsson (1883-1968), Sigurjón Pétursson (1988-1954), Páll Guttormsson (1889-1948), Jón Pálsson (1887-?; sem sýndi glímu með Jónannesi í Bandaríkjunum og ílentist þar um skeið, og Pétur Sigfússon (1891-1962). Kort í Fornleifssafni frá 1908. Kortið var sent árið 1907 til "Ungfreyjunnar Sigríðar Böðvarsdóttur á Seyðisfirði" (1875-1955) af Frú Maríu Guðbrandsdóttur (1855-1942) á sama stað, "með vinsemd og virðingu". Svona kort og menn í nærfatnaði og í ólum höfðuðu greinilega jafnt til hals sem drósar. Þetta var Unisex á undan sinni tíð. Þess má geta að móttakandinn var 33 ára og sendandinn 54 ára. Sem sagt djarfar konur á besta aldri. Ljósm. Fornleifssafn.

Stór-danskur yfirgangur

Íslendingarnir neituðu að ganga með hópi Danmerkur inn á leikvanginn í White City, Hammersmith. Jóhannes Jósefsson vildi að Íslendingar gengu undir eigin nafni og fána.

Vinur vinar hans, William Henry Grenfell (1855-1945), síðar first Baron of Desborough, sem var í stjórn bresku Ólympíunefndarinnar, leyfði íslenska glímuhópnum að taka þátt í göngunni við opnunarathöfnina inn á leikvanginn.

William Henry Grenfell

Aðalþjálfari Dananna, Fritz Edvard Hansen (1855-1921), var hins vegar ekki alveg á sömu skoðun. Dönum var skipað að hindra inngöngu íslenska hópsins. 50 danskir íþróttamenn mynduðu skjaldborg hvítklæddra þátttakenda sinna við innganginn á White City Stadium og vörnuðu Íslendingunum aðgengið. Bolabíturinn Hansen, sem einnig var foringi í danska hernum, fór fremstur í flokki. Hann bannaði Íslendingum að ganga inn á leikvanginn, þar sem þeir væru danskir þegnar og taldi hann að þeir ættu því að ganga undir dönskum fána. 

Fritz Edvard Hansen

Áður en hitnaði enn frekar í kolunum krafðist Sir William Henry Desborough að Danirnir vikju og fyrirskipaði að Íslendingarnir gætu gengið inn á völlinn. 

Jóhannes Jósefsson tók þátt í grísk-rómverskri glímu fyrir Danmörku og lenti í fjórða sæti í sínum flokki, þó hann hafi aðeins geta notað einn handlegg. Hann slasaðist í fyrstu glímunni sinni. Sannir Víkingar voru ekkert að gefast upp á þessum tímum. Komst enginn Íslendingur nær verðlaunapalli á Ólympíuleikum fyrr en Vilhjálmur Einarsson stökk í annað sætið á leikunnum í Melbourne 48 árum síðar.

Þessi stórdanska tálmun við innganginn að leikunum var ekki eini skandallinn á þessum 4. Ólympíuleikum. Sænska og bandaríska fánann vantaði í fánaborg leikanna; mjög svo móðgaðir Svíar ákváðu að taka ekki þátt í opnunarathöfn leikanna. En hins vegar voru þar fánar Kína og Japans þar dregnir við hún þó þær merku þjóðir tækju ekki þátt í leikunum. Finnar ákváðu að ganga án fána, því þeir neituðu að ganga undir fána Rússa, hvers hæl Finnar voru undir um þessar mundir. Síðast en ekki síst, Bandaríkjamenn höguðu sér ekki mjög íþróttamannslega á leikunum 1908, eins og teiknarinn reynir að sýna á myndinni hér fyrir ofan. Allt var sem sagt í hers höndum hjá Tjallanum á fyrstu Ólympíuleikunum. 

Showmanninum Jóhannesi Jósefssyni þótti gaman að fara í fornkappadrag og hnykla vöðvana í ýmsum löndum. Takið eftir nafni fyrirtækis hans.

Með honum sýndu aðrir Íslendingar m.a. Jón Pálsson, sem einnig sýndi "this most peculiar Sport" á Ólympíuleikunum í London árið 1908. Takið eftir íslenska fálkamerkinu á ljósbláum grunni á rauðri treyju Jóhannesar. Þetta var hreinræktuð vöðvaþjóðrækni, sem þekktist víða um heim á 20. öld.

Vöðvaþjóðrækni og "samræði gegn náttúrulegu eðli"

Og inn gengu þeir í hvítu nærfötunum og skýlunum smáu, allir leðurólaðir að neðan. Það var vitanlega klæðnaður sem kitlaði ýmsan breskan hal og annan. Jóhannes var klæddur í einhvern fornmannabúning, sem kynntur var til sögunnar sem íslenskur þjóðbúningur, en allt saman var þetta hálfgert drag.

Þegar menn kaupa myndir á glímuköppum á netinu er myndum þessum lýst sem myndum sem LGBTQIA+ fólk kynni að hafa meiri áhuga á en aðrir. Í mínu tilfelli er bara mannlegur áhugi á fyrri tímum sem drífur áhugann á glímu; ekkert sem kitlar fyrir neðan belti.

En einn af glímuköppunum á Ólympíuleikunum 1908 var reyndar samkynhneigður og var pískrað um það í hornum á Íslandi. Það var Guðmundur Sigurjónsson fánaberi Íslendinganna á Ólympíuleikunum 1908. Eftirfarandi vísa um Guðmund á Ólympíuleikunum gekk eins og eldur í sinu í Reykjavík, þangað sem Guðmundur hafði flust norðan úr Mývatnssveit til náms. Lítið varð hins vegar úr námi.

Gvendur undan gutta her
gekk og bar sinn klafa,
af því hann á eftir sér
enginn vildi hafa.

Nokkuð hefur verið ritað um samkynhneigð Guðmundar, einna helst af Þorvaldi Kristinssyni fyrrverandi formanni Samtakanna ´78. Þessi grein gefur ágætt yfirlit yfir líf Þorvalds, en nokkrar myndanna sem sagðar eru vera af honum í greininni eru það reyndar ekki.

Þegar Guðmundur Sigurjónsson var í Kanada fram til 1920, kallaði hann sig Gordon, og þegar hann sneri aftur til Íslands og starfaði við verslun tók hann upp ættarnafnið Hofdal.

Snemma árs 1924 var hann dæmdur í átta mánaða hegningarhúsavist fyrir kynmök við aðra karlmenn. Hann var dæmdur eftir 178. grein hegningarlaganna frá 1869: „Samræði gegn náttúrulegu eðli varðar betrunarhúsvinnu.“

Sýningahópur Jóhannesar Jósefssonar í Vesturheimi. Hreinræktað Viking-drag sem enn virðist örva smekklausa Bandaríkjamenn með veik germönsk gen.

Lýsing glímukappans Páls Guttormssonar Þormars í Austra á ferðinni til Lundúna árið 1908 (stafsetningin er alfarið hans)

Elsta lýsing Íslendings á ólympíuleikum er vafalaust frásögn glímukappans Páls Guttormssonar, sem má sjá hér til vinstri á mynd frá  um aldamótin 1900. Hann kallaði sig síðar Pál G. Þormar og gerðist mikill athafnamaður og verslunareigandi á Seyðisfirði og Norðfirði og var m.a. í stjórn Sparisjóðs Norðfjarðar sem stofnaður var árið 1920.

Bréf til Austra.          London 12/7.

  Eg lofaði þér, Austri sæll, að senda þér einhvern tíma línur frá ferð okkar Lundúnafara.

  Þá er fyrst til að taka, að ferðin hefir gengið vel það sem af er. Við fórum 7 frá Reykjavík sunnudaginn 28. júní kl. 6 e. h. og fengum bezta veður út yfir hafið svo enginn varð sjóveikur það sem teljandi var, og ekkert markvert bar til tíðinda. Til Leith komum við að morgni þ. 3. júlí en komumst ekki inn í höfnina fyr enn um kl. 4.

  Strax er við vorum komnir inn fyltist af blaðamönnum í kring um okkur, og komu svo greinar þeirra um hina íslenzku glímu daginn eptir. Þegar er við gátum losazt frá tollþjónum og prangaradrasli fórum við upp í Edinburgh til konu nokkurrar, sem leigði út herbergi. í Edinburgh dvöldum við svo par til á mánudaginn 6. júlí, að við fórum hingað til Lundúna með járnbrautarlest og erum við búnir að dvelja hér 5 daga.

  Við komum á stöðina í Lundúnum kl. 9. e. h. í svarta myrkri, og fórum strax á þetta gistihús, sem við nú dveljum á; það er eign Kristilegs félags ungra manna, og er mjög skemmtilegt hús með ljómandi garði, svo okkur líður ágætlega, það eina sem amar að, er að það er nokkuð langt til „Stadion" par sem Olympisku leikirnir fara fram og við æfum okkur daglega.

  Þegar við komum hingað fengum við aðgöngumiða að Fransk-Ensku-sýningunni, sem við notum altaf þegar við viljum fara þangað, og er það heldur ekki sparað, því margt má par sjá.

  Við glímdum í gær á Olympisku leikjunum fyrir 20,000 áhorfenda, og „The Sports Suplement of The Weekly Dispatch" segir þar sem ritað er um sýningarnar þennan dag, að síðast en en ekki sízt megi minnast á hina eptirtektaverðu íslenzku glímu, sem hafi verið sýnd af hinum íslenzka flokki. Annars hefi eg ekki séð fleiri blöð ennþá, en þegar við glímdum, safnaðist fj0ldi blaðamanna og myndasmiða í kring um okkur, og eptir að við h0fðum hætt glímunni urðum við að fara aptur upp á pallinn til að láta taka myndir af ýmsum glímubr0gðum sem svo síðan eiga að koma í blöðunum.

„Programið" var svo skýrt að áreiðanlega allir vissu hvað fram fór og lítur út fyrir að talsverður áhugi vakni fyrir glímunni, því alltaf er veriðað spyrja okkur hvenær við glímum aptur. í gær var afar fjölbreytt skemmtun á Olympiu, og óskaði eg opt í huga mér að við værum undir það búnir að taka þátt í hinum ýmsu íþróttum sem par fóru fram, cn eg varð aðeins að hugga mig við það, að við mundum síðar verða færir um að koma fram á sjónarsvið kappleikjanna sem þátttakendur.

  Hið helzta í „Programinu" var: leikfimi, sund, hjólreiðar, kapphlaup, kappganga, hnefaleiku o. fl., sem eg sökum tímaskorts tel ekki upp.

  Það sem mest hreyf mig af öllu þessu var leikfimin; fyrst kom fram flokkur enskra karlmanna sem var auðsjáanlega vel æfður, en svo kom kvennflokkur, sem gjörði mikla lukku, enda hefir ekkert, sem eg hefi enn séð hér jafnazt á við þann flokk, nema Norðmannaflokkurinn, sem er afar fallegur enda á hann að koma fram fyrir enska og gríska konungafólkið á morgun kl. 3 e. h. Norðmenn unnu fyrstu verðlaun í leikfimi á síðustu Olympisku leikjunum í Athenu og er búizt við að þeir gjöri það enn.

  Í kapphlaupum og göngu er eg nærri viss um að Íslendingar gætu með æfingu tekið þátt.

   Sundið er ákaflega gaman að horfa á, par sem sundmennirnir stungu sér ofan af margra mannhæða háum palli og fóru marga hringi í loptinu, en hnefaleikurinn þótti mér ekkert skemtilegur. enda getur hann varla talizt fögur íþrótt, en þó klöppuðu áhorfendurnir aldrei meir en þegar einhver var sleginn flatur til jarðar.

  Við höfum æft okkur á leiksviðinu, áður en leikir byrja á daginn, til þess að sem flestir íþróttamenn geti fengið að kynnast glímunni, enda er hér saman kominn fjöldi þjóða, og er ekki minnst í varið að sjá séríþróttir þeirra.

  Ef ætti að skrifa nákvæmlega um leiki þessa þá mundi það taka lengri tíma en eg hefi í aflögum, svo eg læt hér staðar numið og verð að biðja alla lesendur að fyrirgefa hve lítið og ónákvæmt er skýrt hér frá hverri einstakri íþrótt, enda er minnst búið af því sem fram á að fara á Olympisku leikjunum.

Með kærri kveðju. P. G.

Síðari endurminningar Péturs Sigfússonar

Hér og hér má einnig lesa áhugaverða lýsingu Péturs Sigfússonar um "upplefelsi" hans á Lundúna-Ólympíuleikunum 1908 í jólablaði Vísis árið 1954. Pétur var yngstur þeirra glímukappanna, aðeins 17 vetra. Hann glímdi síðar við viðskipti og var kaupfélagsstjóri á Borðeyri fram undir síðara stríð. Hann var glímumaðurinn sem lesendur mínir sjá framan í á safnauka Fornleifssafn. Bók hans Enginn ræður sínum næturstað, þar sem einnig greinir frá Ólympíuleikunum 1908, kom út fyrri jólin 1962 að Pétri nýlátnum.

Mynd mánaðarins á Fornleifi

Fríbókin um Halldór K. Laxness hér á Fornleifi hefur verið í smáfríi. Verstu menn verða öðru hvoru að láta reyna á sjóbrettin sín þegar vindar er þýðir. Þannig er málum háttað hjá mér. Nú er góð alda, hafið er blátt og fallegar stúlkur sjást í sjóndeildarhringnum, ef ég set á mig lonníetturnar.

Á meðan þið bíðið eftir áframhaldinu, leggið ykkur á legubekkinn á svölum ykkar og lítið yfir dalinn. Fögur er sveitin. Jarm heyrist í fjarska.

Myndin mín frá 1955 var eitt sinn í eigu Svenska Dagbladet. Mér var boðið blaðið til kaupa ... En nú þrílýg ég eins og Laxness var langur til - en ég lét mér nægja myndina af honum.

Í biðinni getið þið einnig lesið ánægjuskrif þeirra sem um sárt hafa átt að binda vegna Laxness-lyga RÚV, fáfræði gúmmíselluprófessora í Háskóla Íslands og ofmetnaðs einstakra kvenna með sjálfsálit á við súrsaða karlpunga. Prófessor Hannes Gissurarson hefur vitanlega gripið gæsina á lofti. Það hefði ég líka gert í hans sporum og Björn Bjarnason er með ágætan pistil um málið hér. Alveg er ég viss um að þeir félagar sleiki sólina á svölunum sínum.

Ég bjóst svo sem ekki við lofi eða prís fyrir þennan uppgröft minn í skjalasafninu í Ástin í Texas (og víðar), nema frá þessum ágætu mönnum til hægri í litrófi íslenskra stjórnmála, eins mikill dýrðlingur og Laxness er greinilega orðinn meðal dauðlegra manna á Íslandi.

Eitt vil ég þó segja, að ekki vil ég verða að svona allra handa gagni, eins og Laxness varð, eftir að ég geispa golunni. En það er heldur engin hætta á því.

14) Poets, Essayists and Novelists - Laxness sem formaður PEN á Íslandi skáldaði um ferð sína til Buenos Aires

Á skjalasafni vestan hafs og suður í Austin í Texas, þar sem kýrrassar voru eitt sinni meira í hávegum hafðir en frumbyggjar Ameríku, eru til merk skjöl sem tengjast Halldóri Laxness.

Mikið af því sem hefur verið framreitt hér í júlí 2021 í fríbókinni um Halldór Laxness á Fornleifi er ættað úr skjala og bókasafni við háskólann í Austin, sem ber nafn Harry Ransoms, Harry Ransom Center   

Skjöl útgáfufyrirtækisins Alfred A. Knopf, frá ákveðnu tímabili, eru geymd í þessu merka skjalasafni, sem veitti mér fyrstum Íslendinga aðgang að skjölum um Halldór Laxness í safni Knopfs, meðan safnið var harðlæst almenningi vegna Covid 19.

Einn af skjalaflokkunum, sem notaðir eru hér í fríbók Fornleifs um Halldór Laxness, ber heitið Knopf Records, Box 49,4. Það inniheldur skjöl um þátttöku Íslands í PEN International (sem upphaflega hét Poets, Essayists and Novelists eða The PEN Club en var síðar kallað The P.E.N., An International Association of Writers) Samtökin voru stofnuð árið 1921. Á íslensku hefur sambandið lengstum verið kallað Alþjóða rithöfundasambandið en nú orðið tala menn mest um PEN-Iceland. Ég hef heyrt að þegar samtökin voru að reyna að búa sér til vefsíðu datt mönnum í hug lénið pen.is men það var þegar upptekið hjá einhverjum dónum.

Annars hafa PEN lengst að verið alþjóðleg samstöðusamtök ritfærra manna sem telja klúbba vera sér til gangs. Í þessum klúbbum mótmæla þeir út í loftið þegar illa settur kollega þeirra er pyntaður eða drepinn fyrir skoðanir sínar í merkum fautaríkjum eins og t.d. "sósíalista"paradísinni Kína og nýja Stór-Tyrklandi, meðan að aðrir ritfærir menn, sem jafnvel eru líka meðlimir PEN eru á spena hjá Kína og vildarvinir Tyrklands og hrauna þar sérstaklega yfir eina þjóð, sem nú er sjálfri kennt um örlög sín á 20. öld, þegar stór hluti Evrópu rottaði sig saman undir forystulandi fasismans til að útrýma þeim sem Evrópa hafði jagað í og svínað á allt frá því að sonur snikkara í Jerúsalem, sem ekki finnst í neinu manntali, var útnefndur sem frelsari germanskra fauta úr dimmum skógum Evrópu og ævintýraprinsa sem vildu drepa trúleysingja við botn Miðjarðarhafs undir krossmarkinu. 

Af hverju skjöl varðandi Íslandsdeild PEN frá tímabilinu 1929  til 1950 hafa endað á Harry Ransom Center i Austin, Texas veit ég ekki. Ísland var lengi hluti af Vesturevrópudeild Alþjóða rithöfundasambandsins / PEN í London. Flest bréfanna eru afrit af bréfum til og frá Íslandsdeildinni til Hermon Ouds sem var forseti PEN sambandsins með aðsetur í London. Hugsast getur, að Blanche Knopf hafi verið virk í starfi PEN, og fengið afrit af bréfum sambandsins í Lundúnadeildinni til að hafa fulla yfirsýn yfir allt sem gerðist. Þannig var hún bara hún Blanche Knopf. Hún var nefnilega að hjálpa rithöfundum af þeirri þjóð sem Evrópa ákvað að ofsækja - sem hún sjálf og maður hennar tilheyrðu, og sem H. Laxness uppi á Íslandi talaði síðar um í sömu andrá og þegar hann æsti sig í Mogganum út af banni við hundahaldi í Reykjavík (sjá 10. kafla fríbókarinnar um Laxness hér á vinstri spássíunni á Fornleifi).

Formaður PEN deildarinnar á Íslandi, Halldór Laxness, sem varði rétt ofsóttra rithöfunda á PEN þinginu í Buenos Aires árið 1936, líkti mestu ofsóknum gegn einum minnihlutahópi á 20. öld við andstyggilega stefnu Reykjavíkurborgar gegn seppum og slefandi kjölturökkum árið 1970.

Laxness og PEN

Það er von að einhver sé farinn að spyrja, hvað Laxness komi PEN við, fyrst ævisöguritarar skáldsins hafi ekki tekið á þeim heiðurstitli. Laxness fór á PEN ráðstefnu í Buenos Aires árið 1936 og Fornleifur hefur skrifað um það áður eftir að hann fór í bíó haustið 2017. Halldór Guðmundsson greinir frá því í bók sinni um Laxness að að Halldór hafi hitt Stefan Zweig, er þeir sigldu til Argentínu. Myndin, sem ég sá árið 2017, fjallaði einmitt um Zweig (sjá hér). 

Laxness og frú Inga fóru í Ágúst 1936 til Lundúna, bjuggu á Great Northern Hotel við St. Pancras járnbrautastöðina og sigldu með British Mail farþegaskipinu Highland Brigade til Buenos Aires.

Annars skrifar Halldór Guðmundsson ekki aukatekinn stafkrók um að Laxness hafi verið tekið að sér að vera formaður Íslandsdeildar PEN og er það afar furðulegt.

Forsetar PEN deildanna eru mikilsmetandi menn. En Halldór Guðmundsson minnist vitaskuld á "ferðafélaga" Laxness um borð á Highland Brigade, manninn sem Laxness segir frá í endurminningum sínum, manninn sem sagðist ætla að flýja til Íslands í næsta stríði og hírast á kvistherbergi í Reykjavík; manninn sem Laxness ræddi við á leiðinni til Buenos Aires. Maður þessi var Stefan Zweig.

Síðasti tangóinn í Buenos Aires og Zweig

Það er aðeins eitt lítið vandamál í þeirri frásögu Laxness sem Halldór Guðmundsson hefur eftir honum (með leyfi): Laxness og Inga sigldu á skipi Royal British Male, Highland Brigade (sjá nafn Laxness á farðegalsista Highlands Brigade þann 15. ágúst 1936 hér), meðan að Stefan Zweig sigldi á Alcantara frá Southhampton (sjá mynd hér ofar; Sjá farþegalista útlendingaeftirlitsins breska hér) þann 8. ágúst 1936. Allt sem þeirra fór á milli á leiðinni til Buenos Aires er hugarburður Halldór Laxness og skáldskapur. Hvort þetta er einsdæmi, eða hvort við megum búast við meiri skáldskap af þessu tagi úr smiðju Laxness, veit ég ekki, en ég mæli með því að menn fari aftur og mun betur niður í kjölinn í ævilýsingum Laxness sjálfs og minningarbrotum. Það er greinilega engin sagnfræði. 

Við þessu er ekkert annað að segja en: Laxness var vitaskuld skáld eða þannig fór um showferð þá.

RMV-Highland Brigade sem Halldór Laxness og Inga kona hans sigldu á til Buenos Aires. Stefan Zweig var ekki á þessu skipi með Laxness, eins og Halldór hélt fram í æviþáttum sínum. Skjöl í National Archives i Kew staðfesta það; sjá hér og hér.

Herr Laxness, wer ist Sie? - Zweig á leið til Buenos Aires á skipinu Alcantara. Þar um borð var enginn Herr Laxness.

Halldór Laxness virðist hafa tekið við formannstitli Íslandsdeildar PEN árið 1920 af Jóni Leifs tónskáldi, sem einnig taldi sig færan penna. Jón Leifs notaði sér PEN fyrst og fremst til að ota sínum tota og 2-3 mönnum á Íslandi að auki, meðal annars Gunnari Gunnarssyni, sem síðar lýsti blessun sinni yfir innlimum Austurríkis Zweigs í Þýskaland Hitlers áður en hann gekk síðan á fund Hitlers árið 1940 í stað þess að sinna haustverkum á búgarði sínum austur á Héraði.

Jón Leifs hafði einfaldlega of mikið að gera til að sinna PEN málefnum á Íslandi, sem virðist mest hafa gengið út að finna einhverja til að taka á móti sérstökum, en vel stæðum konum, frá Bretlandseyjum sem vildu ferðast til Sögueyjunnar í norðri til að sjá hvar Gunnar skokkaði um. Laxness tók vel á móti slíkum ferðalöngum ef hann hafði tíma.

En Halldór hafði greinilega ósköp lítinn tíma til að sinna þessum fína selskap, og nefnir það í nær öllum bréfum sínum til Hermon Oulds forseta PEN sambandsins í Lundúnum. Hermon Ould (1885-1951) var einstakur maður sem hafði meira gaman af að skrifa til fólks en að vera rithöfundur. Hann er annálaður fyrir fórnfús störf sín fyrir PEN, eins og lesa má um hér .

Rétt fyrir jólin 1935 skrifaði Laxness enn eina ferðina og afsakar slóðaháttinn í sér varðandi PEN-málefni með fámenni og smæð Íslendinga og mikilli útiveru íslenskra skálda í útlöndum. En hann er þá greinilega sjálfur farinn að beina radarnum suður til Argentína árið eftir, þar sem hann ætlaði að styðja lítilmagnann, eftir að hann rukkaði ritlaun sín í tvígagn Þýskalandi (sjá hér), þó hann ljúgi því í endurminningum, að hann hafi aðeins farið eina ferð til Þýskalands árið 1936.

 

Laxness og þýðandinn Erwin Magnus

Í Þýskalandi talaði Laxness greinilega ekki sem sannur PEN-meðlimur, máli hins ofsótta þýðanda verks síns, flóttamannsins og gyðingsins Siegmund Erwin Magnus (1881-1947) sem ásamt mjög góðri hjálp annarrar konu sinnar, Elnu Nathansen, sem var dönsk, hafði þýtt Sjálfstætt fólk yfir á þýsku. Bókin fékk titilinn Der Freisasse. Erwin Magnus notaði dulnafnið Eleonore Voeltzel þegar bókin kom út í Leipzig / Wien / Berlin 1936, meðal annar vegna þess að Erwin Magnus hafði ekki starfsleyfi í Danmörku í útlegð sinni, líkt og flestir gyðingar sem forðuðu sér á flatneskjuna í Kaupmannahöfn.  Laxness mun svo hafa skýrt nasistum frá því að þýðandinn væri gyðingur frá Þýskalandi.  

-  Erwin Magnus starb am 31. März 1947 in Kopenhagen – weitgehend verarmt

er það sem umheimurinn veit um endalok Siegmund Erwin Magnus, sem ekki hafði tök á því að kría út peninga sína í Nasí-Þýskalandi eins og Halldór Laxness sem fór tvær ferðir þangað.

Erwin Magnus þýðandi Sjálfstæðs fólks, sem aldrei fékk full laun fyrir vinnu sína.

Eitt af því fáa sem Laxness gerði fyrir PEN var að grennslast fyrir um hagi þýska rithöfundarins og sósíaldemókratans Alberts Daudistels (1890-1955) og konu hans Edith Daudistel Lazarus sem var danskættaður gyðingur. Ég hitti eitt sinn frænda hennar á flugvelli á Krít fyrir mörgum árum síðan og útvegaði honum ýmsar upplýsingar um hagi Edith og manns hennar, meðal annars frá föður mínum sem kynntist frú Edith. Laxness skrifaði eftirfarandi til PEN um hagi Daudistel-hjónanna á Íslandi:

Albert Daudistel

My dear Mr. Ould:

Thanks for you two letter, Mr. Albert Daudistel and his wife were at my apartment the other day and I daresay there are not many German refugés having such a happy time as they. They have never had a shade of trouble with autoritites here, on the contrary, they have been receiving a montly subsidy of about £10 from the Icelandic government for years now. Besides, Mrs. Daudistel makes "Icelandic souvenirs" for the garrison people and this is getting quite a source of income to her now. They have had good friends her from the first, people who were willing to help them and pull the wires for them. They are well clad and look happy.

(22. apríl 1942).

Edith Daudistel Lazarus, áður en hún lifði á því að gera hreint í Reykjavík.

Ef tekið er mið að því að afi Halldórs Guðmundsson, nafni hans Stefánsson, rithöfundur, var einn að þeim sem aðstoðuðu Daudistel-hjónin á Íslandi ásamt t.d. Birni Franzsyni (íslenskum kommúnista sem líkti gyðingi við nasista í Þjóðviljanum sjá hér), þá er er miður að Halldór Guðmundsson hafi misst af vitnisburði Laxness um þau hjón. En Auður Laxness sagði ungum, þýskum fræðimanni sömu sögu af Daudistel og ég hafði heyrt föður minn og Ottó Arnald Ottósson (Otto Weg) segja um Daudistel. Hann var að öllum líkindum algjör hústyrann sem aldrei veitti Edith sjö dagana sæla á Íslandi. Sósíalismi og kvenréttindi fóru ekki endilega saman á þeim tíma.

PEN-Iceland þarf víst að fara að endurrita sögu sína og nú þýðir enginn skáldskapur eða rangar tilvitnanir.

13) Myndir frá einum besta degi í lífi Halldórs Laxness

Fríbók eins og þessi hér, sem mestmegnis fjallar um brostna drauma Laxness í Bandaríkjunum, er hlaðin af skjölum sem verða að fylgja slíkum útgáfum, með og án leyfis.

Myndir eru líka bráðnauðsynlegar. En þar sem Laxness "brá sér ekki bara", eins og menn gera í dag, til Bandaríkjanna þegar salan á gekk sem best þar í landi árið 1946, þá eru engar myndir til af því sælutímabili í lífi hans er hann þénaði á tá og fingri, en fékk aðeins skitna 24000 dali fyrir sölu á yfir 400.000 þúsundum eintaka.  Menn sem ímynda sér að kapítalisminn sé svo vondur, hjakka einum of mikið í sama farinu.  

Nýverið, í stað þess að kaupa bók, var sendisveinn Fornleifs Inc. að skoða gamlar myndir á netinu og keypti nokkrar hjá kóngulóarmanni af íslenskum ættum sem er með launverslun á Lettlandi. Köngulóin kaupir gamlar blaðaljósmyndir og selur mönnum sem  elska söguna of mikið. Myndirnar sem senditíkin festi kaup á höfðu á sínum tíma verið í eigu Svenska Dagbladet. Blaðið sem er víst enn til,  hefur losað sig við þær, vonandi eftir að hafa tekið af þeim skánir. En þar sem nútímafólk stelur bara myndum af netinu og Laxness er vart lengur talinn vera líklegur til einhvers MeToo skandala þá hafa allar gamlar myndir af Laxness á Svenska Dagbladet, nema sundskýlumyndir, verið látnar flakka frá Svenska Dagbladet.

Menn hafa líklegast aldrei heyrt um ljósmyndasýningu í bók, en slíkt er einmitt hægt í fríbókinni. Hér eru þrjár áhugaverðar myndir af Laxness sem teknar voru í Stokkhólmi árið 1955.

Laxness og aðrir verðlaunahafar 1955 (efst): Hér sjáið þið Halldór með öðrum verðlaunahöfum árið 1955. Frá vinstri má sjá Halldór, Svíann Hugo Theorell (1903-1982) sem fékk verðlaunin í læknisfræði; þvínæst Bandaríkjamaðurinn Vincent du Vigneaut (1901-1978) sem hlaut verðlaunin í efnafræði; næstur Bandaríkjamaðurinn Willis Lamb (1913-2008), sem hlaut verðlaunin í eðlisfræði og loks Bandaríkjamaðurinn Polykarp Kusch (1911-1993) sem deildi verðlaununum í eðlisfræði með Willis Lamb.

Laxness skoðar verðlaunaskjalið ásamt Hugo Theorell: Theprell fékk Nóbelinn fyrir afrek í læknisfræði. Þeir dást að verðlaunaskjali Laxness. 

Laxness skemmtir sænskum konum: Hér situr Laxness við háborð í ráðhúsi Stokkhólms með merkiskonunni Ainu Erlander (1902-1990), sem var vel menntaður stærð og efnafræðingur frá Lundi, sér við hægri hönd. Aina var eiginkona sænska forsætisráðherrans Tage Erlanders, og er kannski mest þekkt fyrir að hafa stofnað hjálparsamtök fyrir stríðshrjáð börn Þýskalands, eftir að Svíþjóð gerði heldur lítið fyrir börn sem voru ofsótt af Hitler.

Við vinstri hönd Laxness situr sænska prinsessan Margaretha (f. 1934) sem í dag heitir Mrs. Ambler og býr nærri Oxford. Greinilegt er, að Laxness hefur áhuga kvennanna allan, enda var hann fyndinn maður.

12) Þegar fjöður varð að kjúklingabúi

Brakandi "sala", eða öllu heldur lestur, er nú á fríbók Fornleifs um brostna drauma Laxness eftir að Independent People varð ekki Best-seller í BNA - nema í höfði íhaldsmanna á Íslandi. Mér er tjáð að mikið sé talað um bókina í heitu pottunum og á dekkjaverkstæðum út um allt land. Bók eins og þessi lendir aldrei í klónum á skattinum vegna öfundar og lítilsvirðingar sjálfskipaðrar "elítu" á Ísland, því af henni eru engar tekjur, að minnsta kosti ekki beinar - og ekki einu sinni 3 $. Þó fríbókin sé hápólitísk, lendir hún  heldur aldrei í meðferð hjá sérdeild FBI, því þeir þekkja mig þegar og eru alltaf mjög hjálplegir þegar ég þarf á þeim að halda.

Hannes Gissurarson hefur skrifað um niðurstöður fríbókarinnar á Conservative, vefriti sem ég sem rótgróinn sósíalisti í biblíulegum skilningi (sósíalisti án öfga og annarra vopna en penna (tölvu)) þekkti ekki einu sinni af umtali.

Í ummæli Hannesar á Conservative, sem furðuðu mig fyrir að vera afar vinsamleg í minn garð, þó ég hafi ábótaskammað Hannes í fríbókinni, og Halldór G. enn meira en Hannes, vitnaði Björn Bjarnason fyrrv. ráðherra og sambloggari Fornleifs á útopnunni hér á Moggablogginu í grein einhvers fræðimans niðursettum í Danmörku.

Exminister Björn gerir sér hins vegar ekki grein fyrir því að ég er bara bloggari eins og hann, hjá Dabba á Hádegismóum.

Rússagullsreikningi og Hermangaraalgebru beitt á BNA-hýru Halldórs Laxness árið 1946

En nú yfir í náskylda hluti. Á Íslandi velta menn því enn fyrir sér hve miklir peningar 24.000 $ voru árið 1946, og hvers mikils virði þeir aurar væru í dag.

24.000 dalir voru ritlaun og tekjur sem Halldór Laxness fékk fyrir Independent People árið 1946 í Bandaríkjunum, er hann bað um að ritlaunin tekju væru greidd inn á bankareikning hans þar. Þeir dollarar fóru aldrei yfir á reikninga "kommúnista" á Íslandi, gagnstætt því sem sumir menn á Íslandi ímynduðu sér að þeir myndu. Nokkrum árum síðar, hafði þessi þessi upphæð Laxness minnkað niður í 21.000. Einhverju hefur Laxness því eytt, eða skattar hafa verið greiddir af innistæðunni í BNA.

Einn þeirra íslensku höfunda, sem sérhæft hefur sig í Laxness, hefur skemmt sér við að reikna út hvað Rússagullið sem kom til Íslands líkt og margra annarra landa væri mikils virði í nútímakrónum.

Grein Hannesar Gissurarsonar í ritinu Vísbending, sumarið 2015, er aðferðafræðilegt experíment, sem ég er ekki fullviss um að hafi svo mikið upp á sig, þegar maður reiknar Rússagull út frá gengis, verðlags og kaupmáttárþróun í Bandaríkjunum og færir það yfir á Ísland án þess að skoða verðbólguþróun og aðra þætti á Íslandi. En Hannes komst að því að greiðslur frá Sovétríkjunum frá 1940-1972 hafi numið 3.5 milljörðum Bandaríkjadala. Geri hermangarar betur.

Ef reikningsaðferð Hannesar er notuð á tekjur Laxness í BNA af Independent People, þá kemur margt spennandi í ljós.

Independent People var seld á 3 dali úr verslun í Bandaríkjunum. Ef sú upphæð er sett inn í reiknivél fyrir verðþróun í BNA myndi bókin kosta 41,80 dali í dag. Árið 2015 þegar Hannes var að reikna Rússagullið hefði Independent People kostað 36,5 dali. Já, Trump og kapítalisminn juku verðbólguna, ef einhver er í vafa um það. Það varð miklu dýrara að kaupa sér bók eða mat, meðan hann var við völd.

3 $ væru 5192 ISK eða t.d. 263 DKK að núvirði. Bókarverð almennt er því ekkert óeðlilegt í dag, enda eru það ekki bækur og lestur sem valda mestri verðbólgu. Þótt sumir vilji að við hættum að lesa þær, því of mikil bókleg vitneskja raskað ró sumra manna.

Nú héldu Bjarni Ben og bandaríski sendiherrann í Reykjavík, að Laxness hefði selt 480.000 eintök af Independent People. Sú tala virðist gripin úr lausu lofti, ef hún er þá ekki villa sem varð til, þegar 48.000 eintök urðu að 480.000 eintökum í bréfum manna til FBI (Sjá 8. kafla hér til vinstri)

En reiknum til gamans á Rússagullsreiknivélinni góðu, hvað Laxness hefði grætt ef hann hefði selt 480.000 eintök af bók sinni. Þá hefði brúttógróðinn orðið 1.440.000 dalir, sem vitanlega verður að draga frá kostnað, söluskatt (VAT/Vaskur var ekki til í BNA), t.d. 20%, sem örugglega er tala í hærri kantinum. Þá var gróðinn af bókinni 1.152.000 Bandaríkjadalir.  Ef sú tala er sett í reiknivélina sem Hannes notaði á Rússagullið, hefði Alfred A. Knopf grætt 16.050.963 í nútímadollurum. Þá hefði Laxness vel geta bætt verulega við Rússagullið á Íslandi, án þess að líða illa í pyngjunni og kvarta undan lélegum listamannalaunum. - En þannig var þetta bara ekki.

Bókin seldist líkast til í 48.000 eintökum á 3 dali hver bók - sem gera 144.000 dali árið 1946 en samkvæmt Rússagullsreiknivélinni hans Hannesar Hólmsteins, sem einnig er hægt að nota á tekjur hermangara, ef einhver hefur áhuga á þeim - þá hefði það gefið 2.006.370 dali á dags gengi og með óskhyggjunni og óbifandi bjartsýni.

144.000 dalir að frádregnum 20% kostnaði gefa 115.200 dali  -   24.000 dalir (tekjur Laxness) af þeirri upphæð eru ca. 21% af heildatekjum af bókinni. Hluti af því hefur líklega verið svokölluð retail royalties (ca. 10-15%). 

Þannig gengur dæmið betur upp, en með sölutölunni 480.000 eða 500.000, sem var einhver Rússagullstala og Kaldstríðshýstería, sem annað hvort varð til í höfðinu á Bjarna heitnum Ben eða vegna ásláttarvillu einkaritara William C. Trimbils í bandaríska sendiráðinu í Reykjavík.

Menn dreymdi um að selja 500.000 eintök af bókinni hjá The Book of the Month Club, en það gerðist aldrei, nema að bækurnar væru eftir betri og frægari höfunda - og bókaklúbburinn seldi nóg af þeim. Laxness var bara peð, nema á Íslandi. Hann var ef til vill of góður fyrir hinn stóra, rotna heim - eins og sumir myndu segja. Heimurinn á eftir að uppgötva Laxness - einhvern tíman - í kaldhæðni sagt. Menn ættu að fara að fletta því orði upp.

Laxness i Pittsburgh Press 1. september 1946. Teikningin var gerð eftir ljósmynd sem Laxness sendi af sjálfum sér þar sem hann sat í Hljómskálagarðinum í Reykjavík (sjá kafla 6).

En þó það sé orðið nokkuð víst, að ljótt brall Bjarna Benediktssonar og Williams C. Trimbles hafi ekki verið það sem rústaði frama Laxness í Bandaríkjunum, voru aðgerðir þeirra mjög lítilmannlegar og andkristilegar, að atast svona í ungum rithöfundi sem þurfti að byggja þak yfir höfuðið og sjá fyrir fjölskyldu.

Ýtti Laxness undir óvild og óopinbera skattarannsókn?

Ef til vill var Laxness sjálfur einum of kokhraustur í yfirlýsingum um tekjur sínar og lífsviðurværi á Íslandi, því í Bandaríkjunum gátu menn lesið neðanstæða klausu sem birtist í fjölda umsagna í bandarískum blöðum er Independent People kom út. Gæti þessar yfirlýsingar hafa espað mann og annan upp á Íslandi í að halda að Laxness væri farinn að þéna svo vel í hinni stóru Ameríku og því í stakk búinn fjárhagslega að neita að taka á móti árlegum launum úr íslenska ríkiskassanaum (listamannalaunum). Þessi tilkynning birtist í fjölda dagblaða í Bandaríkjunum. Hér er hún í dálki Edwin Seawer og Robin McKown, Reading & Writing í The Clinton (Illinois) Journal and Public, bls. 3 þann 24. ágúst 1946.

Íslendingar og rökræða

Á Íslandi var Halldór Laxness hins vegar búinn að ánafna listamannalaununum til fyrstu verðlauna í ritgerðarsamkeppni Landvarnar, sem var andamerískur þjóðernissinnaflokkur með félaga úr gamla sósíalistaflokknum. -- En skáld segja svo mikið; Það er kallað "að skálda" eða "að skálda eitthvað upp". Það er reyndar mikil furða hvað mikið menn trúa á slík á Íslandi, og eiga um leið erfitt með rök. Þetta vissi Halldór Laxness vel þegar hann skrifaði um Íslendinga og rök í Innansveitarkróníku:

Því hefur verið haldið fram að íslendingar beygi sig lítt fyrir skynsamlegum rökum, fjármunarökum varla heldur, og þó enn síður fyrir rökum trúarinnar, en leysi vandræði sín með þvi að stunda orðheingilshátt og deila um titlíngaskít sem ekki kemur málinu við; en verði skelfingu lostnir og setji hljóða hvenær sem komið er að kjarna máls.

Skemmtileg athugasemd og örugglega nokkuð rétt. Íslendingum er margt betur gefið en rökræða. Sjálfur gat Halldór verið hinn mesti uppnámsmaður og uppvægur yfir ýmsu. T.d. hundabanni í Reykjavík (sjá 10. kafla) sem hann líkti við gyðingahatur. Hver veit hvernig honum hefði farnast í nútímanum, þar sem allt er fullt af klofkróníkum og kynórum?

11) Var hægt að stytta Laxness? - bútur og bréf fyrir Halldór Guðmundsson

Nei, þetta er ekki hann Halldór Laxness. Maðurinn á málverkinu hét Harry Sherman (1887-1969). Hann auðgaðist vel á bókaklúbbnum The Book of the Month, sem hann stofnaði árið 1926.

Sherman var vafalaust sá sem þénaði best á útgáfu Sjálfstæðs Fólks í Bandaríkjunum.

Shermann var sonur fátækra gyðinga sem sest höfðu að í Kanada, en endaði ungur á barnaheimili fyrir fátæka í Bandaríkjunu eftir að foreldrar hans skildu. Harry Sherman varð heimsþekktur fyrir að stofna bókaklúbb, sem byggði á þeirri visku, að fólk keypti frekar bækur sem það hefði lesið ritdóm eða umsögn um. Það var gömul hefð í dagblöðum gyðinga að skrifa ritdóma og vann Sherman við slíkt blað á unga aldri. Góð umsögn klúbbsins um Independent People, sem oftast var skrifuð af starfsfólki klúbbsins í landsþekkt blöð, seldi bókina vel, en hún varð aldrei sú metsölubók sem sumir vonuðu að hún yrði, og sumir menn á Íslandi ímynduðu sér að hún væri - vegna þess að þeim langaði að bregða fæti fyrir yfirlýstan sósíalista sem gekk vel.

Í greinagóðri bók Halldórs Guðmundssonar um Laxness eru nokkrar leiðar villur varðandi sölu bókarinnar hjá The Book of the Month Club, sem hægt er að finna, vilji maður vera smásmugulegur. En villur þessar eru samt afar bagalegar og því mikilvægt að sinna þeim.

Halldór Guðmundsson heldur því fram, að það hafi komið til tals að gefa Independent People út sem bók mánaðarins hjá Bókaklúbbnum Book of the Month Club (sjá meira um bókaklúbbinn), þá hafi Laxness verið því andvígur að bókin yrði stytt. Það er algjör misskilningur hjá Halldóri Guðmundssyni.

1. bréf

Óskir um styttingu tilkynnti Alfred A. Knopf Halldóri Laxness í bréfi dags. 25. mars 1946, með afriti af greinargerð eins elsta ritrýnis Book of the Month Club, en það var rithöfundurinn Dorothy Canfield (1879-1958).

Dorothy Canfield við störf sín

Hvað varðar yfirlýsingu Halldórs Guðmundssonar um að Laxness hafi verið andvígur styttingu á Independent People, er nú ljóst að Halldór Guðmundsson hafði ekki undir höndum skeyti frá Laxness til Knopfs dags. 10. apríl 1946, þar sem Laxness skrifar mjög skýrt að hann leyfi styttingar í samráði við sig:

NLT KNOPF NEWYORK BOOK CLUB FREE TO CUT THOUGH NOT WITHOUT CONSULTING ME ABOUT FINAL TEXT STOP LETTER FOLLOWS  

LAXNESS

Það þurfti samt aldrei að bera neina styttingar undir Laxness. Í bréfi til Halldórs Laxness dags. 15. apríl 1946 (sjá hér), greinir Alfred A. Knopf frá því að bókin verði ekki stytt þrátt fyrir allt. Knopf sendi sömuleiðis skeyti (sjá mynd hér fyrir neðan) til að tilkynna Laxness þá ákvörðun, að fallið hefði verið frá því að stytta Sjálfstætt Fólk í útgáfu fyrir Bandaríkjamarkað.

Alfred A. Knopf var sniðugur karl sem kom í veg fyrir styttingar, því hann var búinn að láta prenta að minnsta kosti 7500 eintök af bókinni óstyttri, eintök sem höfðu verið send til Englands í sölu, og átti Laxness að fá 5 eintök af þeim, en hann fékk þau aldrei þaðan. Útgáfa, öðruvísi en sú sem Book of the Month vildi gefa út stytta til að græða sem mest, hefur greinilega latt Harry Sherman eiganda Book of the Month Club í því að framfylgja þeim tillögum um styttingar sem komu fram í tillögum Dorothy Canfield 21. mars 1946. Í bréfi hennar var reyndar aðeins talað um mjög smávægilegar styttingar og lítilvægar (sjá bréf Canfield í heild sinni hér). 

Svona getur gerst ef heimildavinnu er ábótavant.

2. bréf

Annað bréf, sem Halldór Guðmundsson hafði heldur ekki er hann skrifaði stórverk sitt um Laxness, ritaði Alfred A. Knopf. Það var dagsett 15. apríl 1946 (sjá hér). Það sýnir að hann lagði út mikla fjármuni í að koma Independent People í sölu hjá The Book of the Month Club. Hann skrifar (hr.) Meredith Wood bandarískum bókmenntaráðunaut af gyðingaættum (1896-1974; mynd t.v.) hjá fyrirtækinu The Book of the Month, sem Knopf hafði haft fund með ásamt Harry Sherman eiganda og stofnanda bókaklúbbsins, til að minna Wood á fyrra samkomulag sem ekki yrði horfið frá. Af öllu að dæma hafði Wood gerst gráðugur og vildi meira.

Dear Meredith

I return your aggreement of April 10th for INDEPENDENT PEOPLE by Halldor Laxness, as I explained to Harry [Sherman] over the telephone, you both insisted when you were up here that in our first caple to the English publishers who control the American market in theis book, we state that the minimum guarantee would be one hundred and twenty thousand dollars. I do not care myself about this, but having passed the word on to England to that effect, Harry aggrees with me, and I am sure you will too, that we must stick to it.  Otherwise the aggreement seems to be entirely in order.

Það er því mögulegt, að Alfred A. Knopf hafi grætt afar lítið, ef þá nokkuð, með því að leggja meistaraverkið Independent People inn hjá The Book of the Month Club með 120.000 dala tryggingu.

3. bréfið

Halldór Guðmundsson nefnir enn eitt bréf frá Knopf í lok marsmánaðar 1946. Hann nefnir ekki dagsetninguna nákvæmar en það, en bréfið var skrifað 25. mars 1946.

Halldór Guðmundsson tekur úr bréfinu (sjá allt bréfið hér) klausu og umritar, svo mjög, að það sem í raun er skrifað á ensku af Knopf, kemst ranglega til skila í íslenskri og danskri útgáfu bókar hans.

Í bréfinu frá 25. mars 1946 stendur ekki að "það muni verða settar 60.000 dalir inn á reikning Stanley Unwins í New York" eins og Halldór heldur fram. Það sem stendur er:

... It also means that as payment for these four hundred thousand copies the sum of sixty thousand will, in due course, be paid to Mr. Unwin´s New York agent. 

Maður verður að muna eftir orðunum "in due course" sem Halldór gleymir. Menn gera ekki upp fyrr en verki er lokið. Setningin lýsir ekki staðreynd, heldur möguleika. Í danskri útgáfu bókar Halldórs hljóðar þetta svo í rangri þýðingu og umritun sem góðir sagnfræðingar myndu ekki gútera:

Det betød et oplag på mindst 400.000 eksemplarer, fortæller Knopf, og at der ville blive sat 60.000 dollars ind på Stanley Unwins forlagskonto i New York.

En bókin var aldrei seld í 400.000 eintökum, og því var hlutur Laxness aðeins 24.000 dalir þegar upp var staðið, eins og vitað er. Unwin hefur því varla fengið 60.000 dali fyrir sinn snúð þegar upp var staðið.

Eins og áður hefur verið sýnt var að líklegast smekkur manna í BNA sem olli því að salan varð ekki sú sem menn höfðu vonast eftir og hún tók fyrst við sér löngur síðar, er Independent People var aftur gefin út.

En hrun Laxness í Ameríku var ekki vegna póltíkur eins og Halldór Guðmundsson telur. Knopf setti svo sannarlega fólk í að lesa bækur Laxness. Hann var veginn inn í bandarískan bókmenntasmekk, en of léttvægur fundinn - nema að það hafi verið vegna þessa að hann var ekki nógu léttvægur fyrir Bandaríkjamarkað. Knopf lét sig dreyma, en draumar manna og áætlanir rætast ekki alltaf eins og kunnugt er.

Það er nú líklegast aðalástæðan fyrir því, en ekki pólitík á Íslandi, að Alfred A. Knopf var ekki fjálgur í að gefa Laxness út aftur. Eftir að hafa lagt 120.000 dali í tryggingu fyrir útgáfu bókarinnar hjá The Book of the Month Club, hefur Alfred A. Knopf ekki haft mikla löngun að gefa út fleiri bækur eftir Laxness en Independent People. En við vitum þó að hann lagði í kostnað við að láta margt fólk lesa aðrar bækur hans í tímans rás, eins og lesa má í 7. kafla þessarar fríbókar (sem má finna á vinstra dálki Fornleifs).

Það verður að teljast langsóttara en nokkru sinni fyrr, að pólítískt samsæri (sannað skattamálabras Bjarna Ben og Trimbles sendiherra BNA á Íslandi) hafi átt nokkurn þátt í því hvernig fór fyrir vinsældum Laxness í Bandaríkjunum.

Heimurinn er einfaldlega helvíti harður.