Þórshöfn í Færeyjum 1905-1906

Tórshavn (Þórshöfn), höfuðborg Færeyja, er merkur bær og vinalegur, og ávallt er gaman er að koma þangað. Það verður að viðurkennast að nokkuð langt er síðan ég var þar síðast - en mig langar oft til Færeyja. Ég verð líklega að bæta úr því bráðlega til að geta kallað íbúanna frændur mína. Reyndar halda þeir í heiðri minningu eins frænda míns, sem reist hefur verið stytta á einu aðaltorgi bæjarins. Hann var ættaður úr Örfirisey, áður en sú merka eyja varð að fríhöfn kramkaupmanna, hörmungara og þjófa. Les má meira um ætt flóttamannanna í ætt minni, sem settust að í Færeyjum hér.

Fyrir rúmu ári keypti ég gamla ljósmynd af Tórshavn, sem er frá byrjun 20. aldar, Það væri auðvitað ekki í frásögur færandi, ef myndin væri ekki í lit. Reyndar er þetta handlituð glerskyggnumynd.

Danskur ljósmyndari, Vilhelm Pagh Richter (f. 1879), seldi glerskyggnur fyrir Laterna Magica sýningarvélar. Myndin af Tórshavn er frá fyrirtæki hans í Kaupmannahöfn. Fæstar þeirra skyggnumynda tók hann samt sjálfur.

Sama myndin sem ég á er til á Þjóðminjasafni Dana (hér fyrir ofan og einnig hér), en ekki í lit. Hún er ekki tímasett nákvæmar en til tímabilsins 1900-50. Mynd Þjóðminjasafnsins í Kaupmannahöfn kom fyrir nokkrum árum frá litlu safni á Orø, sem er eyja innarlega á Ísafirði (Isefjorden) á Sjálandi. Það var allri safnastarfsemi hætt fyrir nokkrum árum síðan.

Myndin var í tréöskju merktri "Færøerne". Í öskjunni var einnig seðill, listi yfir 57 skyggnumyndir frá Skotlandi, Skosku eyjunum og Færeyjum. Sömuleiðis var í öskjunni blað með stuttum fyrirlestri um Færeyjar, sem lesa mátti þegar myndirnar voru sýndar.

Á Þjóðminjasafni Dana (Nationalmuseet) hafa menn ekki enn gert sér ekki grein fyrir því að Vilhelm Pagh Richter tók langt frá því allar þær myndir sem hann seldi sem Laterna Magica seríur. Fyrirtæki hans seldi til að mynda skyggnumyndir í byrjun 20. aldar, sem t.d. voru teknar af skoskum leiðangri sem ferðaðist við Grænlandsstrendur á 9. áratug 19. aldar. Richter setti nafn sitt á myndirnar, en átti ekkert í þeim. Þær myndir höfðu um tíma verið seldar af fyrirtækjum á Bretlandseyjum í lok 19. aldar líkt og skyggnumyndaseríur frá Ísland (sjá hér).

Færeyskur sérfræðingur kemur til hjálpar

Hér verður bætt um betur hvað varðar aldursgreiningu á myndinni minni af Þórshöfn. Góður kunningi minn hér í nágrenni við mig í Danmörku, Ragnar M. Egholm, sem er Færeyingur með stóru F-i hefur aldursgreint myndina. Ragnar gat þegar sagt mér hve gömul myndin er og hér eru rök Ragnars: Þar sem Safnaðarheimilið (Menighedshuset) er á myndinni, er hún tekin eftir 1896, því þá var byggingu þess lokið - en myndin er tekin fyrir 1906 þegar pósthúsið var reist, en það er ekki með á myndinni. 

Restin var auðveld. Á annarri mynd í Færeyjaseríu Vilhelms Pagh Richters er skyggnumynd af tveimur breskum kafbátum sem heimsóttu eyjarnar. Einkennisstafir annars þeirra sést og er þar á ferðinni HMS C1, sem hleypt var af stokkunum árið 1905. Líklegast er því að myndin af Tórshavn sé frá 1905 frekar en 1906, en gæti verið tekin síðar, þar sem myndirnar í sérí V.Pagh Richters eru að öllum líkindum ekki allar frá sama tíma.

HMS C1 við Færeyjar 1905 eða 1906. Það gæti þó verið síðar, þar sem myndirnar í seríu V. Richters eru augsjáanlega ekki allar frá sama tíma. Kafbáturinn C1 var í þjónustu Royal Navy frá 1905 til 1918.

Ragnar M. Egholm bætti heldur um betur er hann upplýsti, að myndin hefði vafalaust verið tekin frá götunni Heygsbreyt, ca. við gatnamótin við Dalaveg. Stóri steinninn sem sést fremst á myndinni er enn til staðar og stendur í garðinum hjá ættingja Ragnars, Debes Danberg.

Mynd skyggna er merkt sem nr. 11 Thorshavn og þykist ég nokkuð heppinn að hafa náð í hana, því færeyskir vinir mínir hafa sopið hveljur og farið og náð í grindarskutla sína þegar þeir hafa séð höfuðstað sinn í allri sinni dýrð á mynd minni. Ég skil þá vel ... Og nú hef ég hækkað verðið á þessari "fornleifð" minni með þessari grein. Eins og allir vita er Tórshavn dýr bær, en þó ekki eins dýr og Reykjavík.

Hér fyrir neðan eru svo nokkrar aðrar skemmtilegar myndir úr Færeyjasyrpu þeirri sem Vilhelm Richter seldi í byrjun aldarinnar, sem komu frá safni á Orø og eru nú varðveittar á Þjóðminjsafninu í Kaupmannahöfn. Myndirnar voru ugglaust ekki teknar af honum sjálfum.

Þessi mynd í syrpu sem V.Pagh Richter seldi virðist í fljótu bragði miklu yngri en yfirlitsmyndin af Þórshöfn. En ég er ekki viss.

Gerði Heydrich jafntefli við KR - og spældi eisini bóld í Havn?

Sko, nú eru fram komnir verulegir "trupulleikar" eins og það heitir í Færeyjum. Það eru nefnilega komin einhver vandræði í sannsöglina og nákvæmnina í frásagnarlistina á tveimur merkum eyjum í norðri, og eiginlega er nóg komið af því góða.

Fyrir Jólin (2019) kom út bók Illuga Jökulssonar Úr undirdjúpunum til Íslands: Julius Schopka, U-52 og heimsstyrjöldin fyrri. Í jólabókaflóðinu, og í tengslum við umræðu Illuga og annarra um bókina hans, hefur því verið haldið á lofti að Reinhard Heydrich, sem síðar á ævinni varð einn af samverkamönnum Hitlers, hefði leikið knattspyrnu í Reykjavík er hann var sjóliðsforingjaefni um borð á þýska herskipinu Berlin sem kom til landsins. Hann Heydrich og félagar hans gerðu víst jafntefli við KR, ef Illugi skal trúarlegur tekinn (sjá hér).

En nú hafa Færeyingar, frændur vorir, bætt um betur og hann Heydrich á nú að hafa leikið tvo leiki í Þórshöfn.

Á Ríkisútvarpi Færeyja KVF (Kringvarpi Føroya), hefur blaðamaðurinn Uni Arge flutt þátt þar sem því er haldið fram að Heydrich hafi einnig leikið knattspyrnu í Tórshavn: Slaktarin úr Prag í Norðuratlanshavi er heiti þáttarins og hann er kynntur á eftirfarandi hátt, sem öllum mörlöndum ætti að vera skiljanlegt:

Ein frásøgn um, tá ið nazisturin Reinhard Heydrich spældi bólt í Havn.

Uni Arge upplýsir að Heydrich hafi verið liðsmaður í liði um borð á Berlín sem bar nafnið Manning 22 og að hann hafi leiki við HB (Havnar Bóltfélag) í Færeyjum. Það mun þó hafa verið ritsjóri Una sem tók sér það bessaleyfi að skrifa að Heydrich hafi spælt bolta í Tórshavn. Uni tók ritsjórann afsíðis og lét breyta textanum í fréttinni sem nú er ekki samur og hann ver í byrjun, þegar ég tók sjámyndina af fréttinni. Vinnubrögðin eru næstum því alveg eins og á RÚV.

Er ég gerði fyrst athugasemd við þetta fótboltastand Heydrichs á FB Illuga Jökulssonar drógu þá bæði Illugi og Uni nokkuð í land og Uni Arge ritaði jafnframt:

Ég er ekki að segða að hann var með í fótbóltanum gegn HB - bara kannski. Ég er að tala um tíma hans með Berlin frá juli 1923 til mars 1924 - sem kom hingað 29. juli og fór til Íslands 1. august. Um þetta er enginn vafi. Heydrich og Canaris með Berlin - það er sagan. Samt verður í þessum þátti talað um leikirnar HB-Berlin 30. juli (1-1) og 31. juli (5-2) í Þorshöfn - allt samkvæmt Dimmalætting og Tingakrossi í august 1923 og bókum HB´s. Hvort Heydrich var að keppa í Gundadali skiptir reyndar engum máli. Hann kynntist Canaris með Berlin, og Berlin var í Færeyjum og á Íslandi frá 29. juli til 20. august 1923.

Það skiptir reyndar öllu máli að vera nákvæmur í heimildameðferð og það gildir ekki síst fyrir blaðamenn.

Heilmikið hefur verið ritað um Heydrich og íþróttaáhuga hans og samkvæmt öllum heimildum kemur glögglega fram að hann var ekki gott efni í liðsmann í knattspyrnuliðið. Hans styrkur í íþróttunum var aðeins svo sem svo, og hann stundaði fyrst og fremst sund, hnefaleika, skíðamennsku og skylmingar - og gott er ekki er var hann með skylmingaör á einni kinninni eða á annarri rasskinninni.

"Bubi" rotar Heydrich, enda snapaði foringinn sér fæting.

Margir sagnfræðingar hafa rakið feril Heydrichs í þýska sjóhernum, á einn eða annan hátt. Hjá þeim kemur jafnan fram að hann var algjör einfari sem enga vini átti. Menn hentu gaman af ofstæki hans í kynþáttamálum og jafnframt útlit hans, sér í lagi langt nef og ankannalegur vöxtur, var í því sambandi notað gegn honum og hann spottaður með því að vera sífellt kallaður gyðingur og sígauni. Það voru sömuleiðis ortar háðsvísur um hann og honum var haldið utan bræðralags sjóliðanna.

Í bók Shlomo Aronson (1971): Reinhard Heydrich und die Frühgeschichte von Gestapo und SD.  [Studien zur Zeitgeschichte; Herausgegeben vom Institut für Zeitgeschichte. Deutsche Verlags-Anstalt] Stuttgart. Þar kemur fram góð persónulýsing á Heydrich á yngri árum:

  ... Freunde hatter er in der Crew - soweit ich mich erinnern kann - keine. Er war ingendwie anders als wir... Das fühlte er auch, und deshalb  pflegte er sich einem Kreis Abwerhaltung zu nähern. 

"Félagar" Heydrichs í sjóhernum kölluðu hann m.a. til háðungar hvíta Gyðinginn (Der weisse Jude) og annar félaginn skrifaði um hann:

In unserem Jahrgang galt Heydrich mehr oder minder als Jude, weil ein anderer aus Halle stammender Crewkamerad erzählte, dass die Familie früher ´Süss´ geheissen habe und dass dies in Halle bekannt sei.

Allar þessar gróusögur grasseruðu vegna þess að Heydrich var vægast sagt afar leiðinlegur og ófélagslegur maður, sem sjálfur kallaði þetta aðkast yfir sig. Hann gekk í sjóherinn til annars en að spila fótbolta; Sjóherinn var aðeins stökkbretti fyrir framagosann Reinhard Heydrich. Í annarri bók um Heydrich kemur þetta fram um háttalag hans í enskri þýðingu: 

"Vanity, complacency, coquetry, weak-heartedness and hypersensitivity were conspicuous traits of his character. He soon became an easy target for bullying for all his comrades. And he always reacted the wrong way.

"Skíðakappinn" Heydrich. Efst sjáið þið "hnefaleikakappann" Heydrich. Heilbrigð sál í hraustum líkama eða egótrippi? Minnir dálítið á Andra Slyddu í Ölpunum.

Sko krakkar, svo ég láni nú eitt af beittustu stílbrögðum Illuga Jökulssonar: Þeir sem trúað hafa því fyrir jólin á Íslandi, að Heydrich hafi leikið knattspyrnu við KR í Reykjavík; og þeir Færeyingar sem nú halda að hann hafi líka verið í fótboltaleik í Þórshöfn, verða að róa sig. Mér þykir líklegra að Heydrich hafi falið sig á klósettinu um borð á Berlín á ytri höfninni í Reykjavík og Tórshavn og kennt gyðingum um ófarir sínar.

Nú tók Heydrich sem betur fer ekki þátt í Fyrri heimstyrjöld líkt og Julius Schopka, hann varð því ekki stríðsglæpamaður fyrr en síðar. En kafbátahernaður sá sem Schopka tók þátt í var ekki eintóm rómantík. Þjóðverjar grönduðu skipum á grimman hátt þótt "gentlemennastríð" hafi enn verið háð í Evrópu. Kafteinar kafbátanna aðvöruðu oft skip áður en þeir sökktu þeim. Schopka lýsir því i dagbókum sínum, hvernig hann tók þátt í sprengingu danska skipsins Ansgar á Miðjarðarðhafi. 11. apríl 1917, tók Júlíus Schopka nefnilega þátt í óþarfa níðingsverki. Sjóliðar kafbátsins komu fyrir sprengjum um borð í Ansgar frá Marstal og hófu einnig íkveikju á tveimur stöðum um borð. Reyndar fengu skipverjar að yfirgefa skipið.

Danska skipið var ekki í flutningum fyrir andstæðinga Þjóðverja í stríðinu. Fyrst leyfði kapteinninn á kafbátinum að sigla, en skipti svo um skoðun. Þetta er allt hægt að finna í samtímaheimildum í dönskum skýrslum um skipaskaskaða árið 1917 sem og í dönskum fjölmiðlum - alt heimildir sem hægt er að nálgast á netinu. Ansgar var reyndar í flutningum með timbur til Valencia frá Bandaríkjunum. Farminn átti danskur vínkaupmaður í Valencia og hefur viðurinn ugglaust átt að fara í gerð áma. Það var ekkert um borð í þessu skipi sem ógnaði Þýskalandi.

Ansgar fra Marstal sprengdur og sökkt til gamans af kapteini og áhöfn U-52.

Það var eins gott að Júlíus Schopca settist að á Íslandi og þagði þar um aðild sína að árás á danskt skip á Miðjarðarhafi árið 1917. Hver veit hver frami hans hefði verið í Þýskalandi með slíka reynslu í farteskinu; eða hvað gerst hefði hann, svo Danir heyrðu til í Reykjavík, gortað sig af að hafa sökkt Ansgar. Ætli illmennið Heydrich hafi haft slíkar syndir á samviskunni á sama aldri og Schopka?  

Þingvalla-bagallinn endurskoðaður

Meðal fegurstu forngripa sem fundist hafa í jörðu á Íslandi er haus, eða öllu heldur húnn, af svo kölluðum tau-bagli (Þjms. 15776/1957-39) eða tau-staf, sem fannst í jörðu árið 1957. Bagallinn var lausafundur sem fannst við framkvæmdir á Þingvöllum og eru fundaraðstæður allar frekar óljósar (sjá um það hér á bls. 24-25). 

Tau-baglar (tau er borið fram tá á íslensku) eru þeir stafir kirkjunnar manna nefndir sem hafa T-laga haus. Tau er gríska heiti bókstafsins té. Bagall er hins vegar hið forna norræna orð fyrir biskupsstaf og er orðið afleitt af latneska orðinu fyrir staf, baculus (stundum ritað í hvorugkyni baculum), sem og gríska orðinu baktron, sem hinar margfrægu bakteríur (stafgerlar), sem hrjá mannkynið, mega þakka nafn sitt.

Gripur þessi, sem væntanlega hefur verið biskups- eða ábótastafur, var sendur utan á mikla sýningu 1992-93 sem kostuð var af Norrænu Ráðherranefndinni og Evrópuráðinu. Ég (VÖV) ritaði um gripinn í sýningaskrár sem komu út í tengslum við hinar stóru farandsýningu sem sett var upp í París, Berlín og Kaupmannahöfn 1992-93. Skráin hét á dönsku Viking og Hvidekrist, Norden og Europa 800-1200; á ensku:  From Viking to Crusader, The Scandinavians and Europe 800-1200,  á þýsku Wikinger, Waräger, Normannen. Die Skandinavier und Europa 800-1200 og á frönsku Les Vikings... Les Scandinaves et l´Europe 800-1200.

Í afar stuttum texta sýningarskránna, gaf ég upp aðeins ítarlegri upplýsingar um tau-bagalinn frá Þingvöllum en t.d. Kristján Eldjárn eða James Graham-Campbell höfðu áður gert er þeir veltu fyrir sér þessum einstaka grip í verkum sínum, sem ég vitnaði sömuleiðis í.  Maður sökkti sér niður í fræðin, en gat þá ekki skrifað nema nokkra línur. Nú verður bætt úr því.

Tau-stafurinn frá Þingvöllum, sem er auðveldast að stílgreina sem tilheyrandi Úrnes-stíl, er ekki stór gripur. Lengd hans með leifunum af tréstafnum sem fundust í fal stafsins er ekki nema 7,1 sm og breidd er 8,6 sm. Viðurinn í stafnum hefur verið greindur sem blóðhyrnir (cornus sanquinea L.).

Tau-táknið og baglar voru á hámiðöldum taldir skírskota til tau-krossins, té-laga kross, sem var einkennistákn heilags Antoníusar munks í Egyptaland sem talinn er hafa verið uppi 3-4. öld e. Kr. Einnig hefur Tau-kross verið tengd heilögum Frans af Assisi í list síðmiðalda. Tau-stafir hafa lengir verið þekktir sem biskups og prestastafir í austurkirkjunni, í armensku kirkjunni, meðal koptískra kristinna og hjá Eþíópum.  Menn hafa leikið sér að tengja stafinn frá Þingvöllum við austurkirkjuna, en því miður er lítið sem stutt getur slík tengsl og Antoníus og heilagur Fransiscus (Frans) koma tau-baglinum á Íslandi ekkert við, enda er tau-kross hans ekki eins í laginu og bagall sá sem Antoníus og Frans eru sýndir með í freskum og altarislist miðalda.

Líkt og ég benti á í afar stuttum texta mínum um bagalshúninn frá Þingvöllum í sýningaskrám Víkingasýninganna í París, Berlín og Kaupmannahöfn, þá þekkjum við hausa úr viði af stöfum sem mest líkjast hausnum frá Þingvöllum. Þeir hafa fundist  í Dublin. Það hefur lengi verið ljóst að Íslendingar hafa grimmt sótt í vöruviðskipti í Dyflinni og í enskum verslunarstöðum á fyrrihluta miðalda (sjá nánar neðar í þessum texta). Ég er enn á því að húnninn geti verið verk frá Bretlandseyjum eða Írlandi, þar sem Íslendingar versluðu mikið á 11.12 og fram á 13. öld. Ég hika ekki við að aldursgreina stafinn til um 1100 e.Kr. og jafnvel getur hann verið eitthvað yngri. Hann er heldur ekki í hreinræktuðum Úrnesstíl.

Baglar kirkjunnar

Bagallinn, eitt af einkennistáknum biskupa og annarra háttsettra manna innan mismunandi kirkjudeilda, hafa gegnum söguna hlotið margar skýringar. Sumir vilja álíta að þetta sé fjárhirðstafur, með vísunar til þess að þessir menn gættu hjarðar Drottins. Flestir baglar fengu því fljótlega svipað form og krókstafir fjárhirða. Aðrir sérfræðingar sjá frekar uppruna tau-bagalsins meðal gyðinga sem fyrstir tóku kristni. Þeir áttu að hafa ættleitt bagalinn úr gyðingdómi. Tíu ætthvíslir gyðinga áttu sér hver sinn staf og var hver stafur merktir bókstafi ættarinnar, en sá sem kristnin "erfði" eða fékk að láni var stafur prestanna, Levítanna, sem blómsraði og laufgaðis (varð tré lífsins, lífsins tré arbor vitae; og síðar meir róðan/krossinn) þ.e. stafur Arons sem greint er frá í 4. Mósebók, 17 kafla og t.d. einnig í 2. Mósebók, 7. kafla: Drottinn ávarpaði Móse og Aron og sagði:

„Ef faraó segir við ykkur: Gerið kraftaverk, skaltu segja við Aron: Taktu staf þinn og kastaðu honum niður frammi fyrir faraó. Hann verður að eiturslöngu.“ Síðan fóru Móse og Aron til faraós og þeir gerðu það sem Drottinn hafði boðið þeim. Aron kastaði staf sínum frammi fyrir faraó og þjónum hans og hann varð að eiturslöngu. Þá kallaði faraó fyrir sig vitringa og galdramenn og spáprestar Egyptalands gerðu eins með fjölkynngi sinni. Hver þeirra kastaði staf sínum og stafirnir urðu að eiturslöngum en stafur Arons gleypti stafi þeirra. En hjarta faraós var hart og hann hlustaði ekki á þá eins og Drottinn hafði sagt.

Stafur Móses er einnig nefndur í Síðari Konungabók, kafla 18:4, þegar segir frá Hiskía Akassyni, sem svo er kallaður á íslensku (Hezekijah ben Ahaz):

Það var hann sem afnam fórnarhæðirnar, braut merkisteinana og hjó niður Asérustólpana. Hann braut einnig eirorminn, sem Móse hafði gert, en allt til þess tíma höfðu Ísraelsmenn fært honum reykelsisfórnir og var hann nefndur Nehústan.

Síðast en ekki síst má finna "staðfestingu" á þessu í Nýja Testamentinu, nánar tiltekið í Jóhannesarguðspjalli 3:14, sem einnig skýrir af hverju menn voru með bronsstafi sem sýndu táknrænan orm á Íslandi um 1100 árum e.Kr.:

Og eins og Móse hóf upp höggorminn í eyðimörkinni, þannig á Mannssonurinn að verða upp hafinn svo að hann veiti hverjum sem trúir á hann eilíft líf. 

Eirormur var um langan tíma eitt af táknum Krists. Óneitanlega minnir bagallinn frá Þingvöllum á eirorm Móses, sem kallaður var Nehushtan, og sams konar mynd af krossinum virðist hafa lostið niður í biblíuglansmyndahöfunda í Bandaríkjunum á 20 öld og listamanna sem hefur skreytt kirkjuhurð í San Zeno í Verona á Ítalíu sem er frá fyrri hluta miðalda (12. eða 13. öld).

Sagan um stafi ætthvíslanna 12 á kirkjuhurðinn á San Zeno í Veróna; 1. Mósebók kafli 14: Þá kom orð Drottins aftur til Abrams: „Ekki mun hann erfa þig heldur sá sem af þér mun getinn verða. Hann skal erfa þig.“
Þá leiddi hann Abram út fyrir og mælti: „Líttu til himins og teldu stjörnurnar ef þú getur.“ Og hann sagði: „Svo margir munu niðjar þínir verða.“

Móses fær lögmálið og Aron gætir stafa ætthvíslanna. Stafur ætthvíslar hans hans laufgaðist og blómgaðist.

Vangaveltur um eiganda bagalsins sem fannst á Þingvöllum

Heyrt hefur maður og lesið alls kyns vangaveltur um hugsanlegan eiganda tau-bagalsins sem fannst i jörðu á Þingvöllum. Eins og oft áður á Íslandi, skal sú leiða hefð í hávegum höfð, að einstakur gripur sem finnst í jörðu sé tengdur ákveðinni persónu í Íslendingasögum eða álíka bókmenntum. Slíkir órar eru algjörlega út í hött. Hvort þeir feðgar Gissur Ísleifsson eða Ísleifur Gissurarson biskupar hafi átt tau-bagallinn á Þingvöllum skal því hér með öllu ósagt látið, þó svo að  bagallinn falli tímalega að embættistíma þeirra sem biskupa í Skálholti. 

En kannski voru þeir feðgar, líkt og svo margir kirkjunnar þjónar, óðir með með öli, svo að þeir týndu embættisverkfærum sínum á víðavangi? Hugsanlega misstu þeir bagalinn á kvennafari og það með bráðóþroskuðum stúlkum? Enn annar þanki gæti gefið ástæðu til að ætla, að eins og fyrr og síðar hafi þjófar hreiðrað um sig á Alþingi. Baglinum gæti hafa verið stolið. Allt eru þetta þó óþarfa vangaveltur er menn vita ekki hvar á að leita að svörum um uppruna forngripa. 

Einhverjum datt nú síðast í hug að lögsögumenn hefðu gengið með einhver tákn um stöðu sína á þingi. Um slíkt var spurt á Vísindavefnum (sjá hér), þar sem sérfræðingur einn afneitaði sem betur fer með öllu að slík tákn hefðu verið notuð af lögmönnum; en af einhverjum furðulegum ástæðum birtist samt ljósmynd af Þingvallabaglinum við greinina á Vísindavefnum.  Stundum geta menn ekki setið á sér í vitleysunni?

Tá-baglar í Evrópu á miðöldum
Hvar finnur maður svo forláta bagal eins og þann sem fannst á Þingvöllum árið 1957? Sannast sagna hefur enn enginn tau-bagalshúnn líkur þeim sem fannst á Þingvöllum enn fundist í jörðu eða varðveist á annan hátt. Það ætti þó ekki að vera útilokað að eins eða svipaður gripur ætti eftir að finnast einhvers staðar í nágrannalöndum Íslands. Húnninn er steyptur og gætu fleiri húnar hafa verið steyptir eftir sama grunnmóti og hann. 

Þeir Tau-baglar sem nánast þola samlíkingu við stafinn frá Þingvöllum eru baglar sem höggnir voru út á lágmyndum á írskum hákrossum.

Mynd byggð á tölvumælingu af Durrow-hákrossinum í County Offaly á Írlandi. Þarna situr Jesús í dómsdagsmynd og heldur á tveimur af táknum sínum, krossinum og ormastaf ættar sinnar.

Hér fyrir neðan sést greinilega á 3 ljósmyndum tau-bagall á dómsdagsmynd á hákrossinum frá Muiredach sem stendur við klausturkirkjuna í Monasterboice i County Louth á Írlandi. Krossinn er aldursgreindur til 9. eða 10. aldar, sem stílfræðilega virðist vera góð tilraun að teygja græna lopann. Krossinn er öllu nær frá 11. öld.

Hér fyrir neðan; Miðjumynd á hákrossi sem stendur í Clonmacnois í County Offaly. Á þessum krossi stendur Jesús einnig stoltur með tákn sín krossinn og með tau-bagalinn ormastaf Levítans) og kross.

Á syðri hákrossinn í Kells á Írlandi sem kenndur er við heilagan Patrek og Kólumkilla má einnig sjá Krist standa með tross og ormastaf. Þrívíddarmynd.

Tau-baglar voru greinilega í tísku á Írlandi á fyrri hluta miðalda. Baglahúnar úr tré sem fundist hafa við fornleifarannsóknir í Dyflinni á Írlandi sýna það glöggt. Ekki er nú alls endis víst að um baglahúna sé að ræða í öllum tilvikum. Her eru teikningar af þremur af fjórum þeirra, sem  upphaflega birtust í bók James T. Lang (1988): Viking-Age Decorated Wood: A study of its Ornament and Style [Medieval Dublin Excavations 1962-81. Ser. B, vol 1], National Museum of Ireland.

Nokkur dæmi um taubagla í Vestur-Evrópu á fyrri hluta miðalda

Enginn tau-bagall hefur enn fundist eða varðvesit í Skandinavíu; En víða í Norður- og Vesturevrópu hafa varðveist tau-baglar og einnig sjást þeir í kirkjulist, sem sýnir að tau-stafir hafa verið algengir víða um álfuna. Hér sýni ég fáein dæmi til gamans:


Brotinn húnn af tau-staf sem skorinn hefur verið úr fílabeini eða rosmhvalstönn.  Hann er varðveittur í St.Peter Schatzkammer í Salzburg í Austurríki. Húninum er er gefin mjög breið aldursgreiningin eða 800-1250, þótt tímabilið 900-1150 sé mun líklegri greining. Silfurumgjörð með áletrun, sem er háls stafsins, er mun yngri en stafurinn og húnninn. Mál húnsins eru 4,8 x 13 sm (sjá nánar hér). Sjáið hve eyrun á orminum líkjast eyrum á orminum á tréhúninum hér að ofan frá Dyflinni.

Húnn af tau-staf úr fílabeini frá því um 1000 e.Kr., varðveittur í Dómkirkjunni í Köln.

Húnn af tau-bagli úr fílabeini varðveittur í Schatkamer Sint-Servaasbasiliek (kirkju heilags Servatíusar) í bænum Maastricht í Hollandi.

Tau-bagall frá 11. öld sem varðveittur er í British Museum. Hann er í Engil-Saxneskum stíl sem svo er kallaður.

Írskur tau-bagall sem talinn er vera frá 12. öld og sem varðveittur er í Þjóðminjasafni Íra í Dyflinni.

Tvenns konar baglar höggnir í lítinn steinkross í Broughanlea í County Antrim á Norður-Írlandi. Aldur óviss.

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson

31.12.2019

Syndafall á Þjóðminjasafni

Sumarið 1883 stundaði starfsmaður Forngripasafnsins í Reykjavík furðuleg forngripa(við)skipti með þjóðararfinn. Hann lét útsendara frá Nordiska Museet i Stokkhólmi hafa forláta brjóstkringlu frá 16. öld, sem hafði verið búningasilfur kvenna á Íslandi í aldaraðir. Brjóstkringlu þessa, sem sem er úr logagylltu silfri, fékk Nordiska Museet að því er virðist að gjöf þann 8. júlí 1883.

Árið 2008 fékk Þjóðminjasafnið brjóstkringluna aftur að láni í óákveðinn tíma og hefur hún nú hlotið safnanúmerið NMs-38867/2008-5-185. Það vekur hins vegar furðu að starfsmaður Þjóðminjasafnsins, sem fært hefur brjóstkringluna inn í Sarp, skráningarkerfi flestra safna á Íslandi, lætur þetta eftir sér hafa á Sarpi:

í skiptum fyrir R.A., 8.XII.  Brjóstkringla. Efni silfur, gylt. Þverm. 6 cm. Sjá Afb. 2 - 3 , Pl. 3, 12 a - b. Fengin frá Forngrs. í skiptum af R.A., 8.XII.1883 kom hún. 

Eitthvað virkar þetta eins og endasleppt ruglumbull. En með góðum vilja má ætla, að menn á Þjóðminjasafni viti á einhverju stigi ekki hvort brjóstkringlan hafi komið frá Svíþjóð, en þó er ég ekki viss, því mig grunar að starfsmaðurinn sem skrifar þessa þvælu kunni líklegast ekki setningarfræði og notkun spurningarmerkja. En kom kringan til Íslands? Það má vera eðlileg spurning miðað við allt þetta rugl á Sarpi.

Meðan að brjóstkringlan góða var í Svíþjóð, hafði enginn í Stokkhólmi burði til að rannsaka þennan grip eða uppruna hans, því ekki er hann íslenskur. Kringlan var aðeins skráð þar sem "smycken"  frá Íslandi og upplýst er að Forngripasafnið hafi gefið hana Nordiska Museet.


Önnur kringla í "Endurlifnunarstíl"

Nú vill svo til að Forngripasafnið átti annan, sams konar grip og kringluna, sem gefin var til Stokkhólms. Hún ber númerið 2156 (sjá hér) og henni fylgir löng keðja; hvortveggja er logagyllt. Kringlunni þeirri í Forngripasafninu lýsti Sigurður Vigfússon á eftirfarandi hátt:

Hálsfesti úr silfri, algylt, l.um 135 cm., br. 6 mm., þ. 2 mm. Öll samfelld; kveiktir hlekkir, grannir, dálítið undnir, svo festin verður sljett; hún er svo sem tvöföld öll, samsett af tvennum hringum; kemur það glegst í ljós er undið er öfugt upp á hana. Á henni leikur lítill grafinn silfurlás, gyltur, með hring í, og í honum hangir kringlótt  kinga, 5,9 cm. að þverm. og 48 gr. að þyngd, steypt úr silfri og gylt, með mjög upphleyptu verki beggja vegna og steyptri snúru umhverfis.   Annars vegar er syndafallið, Adam og Eva standa hjá skilningstrjenu góðs og ills;  Eva tekur ávöxt af trjenu og Adam heldur á öðrum.  Ormurinn (djöfullinn) hringar sig um trjeð.  Dýr merkurinnar (einhyrningur, uxi, svanur, hjörtur o.fl.) eru til beggja hliða. Yzt vinstra megin virðist vera Jahve og sendir frá sjer engil á flugi: en yzt hægra megin virðist engill(inn) reka Adam burtu; eru þær myndir miklu smærri en aðalmyndin. Trjeð er með mikilli krónu og fyrir neðan hana er letrað: MVLIER . DE - DIT. MIHI/ ET . COMEDI . - GE . 2. ( þ.e. konan gaf mjer og jeg át með. Genesis  [1. bók Móse ] 2. [kap.]). Hins vegar er friðþægingin fyrir syndafall og syndir mannkynsins; Krossfesting Krists. Umhverfis Krist að ofan eru geislar í hálfhring.  Sinn ræninginn er til hvorrar handar.  María frá Magdölum krýpur við kross Krists og heldur um hann.  Önnur kona ( María móðir Krists?) snýr sjer undan og gengur frá. Hermaður (Longinus) ætlar að stinga spjóti í síðu Krists; annar að brjóta með kylfu fótleggi annars ræningjanna. Höfuðsmaðurinn (Longinus) situr á hestsbaki hjá krossi Krists og hefur spjót sitt á lopti.  Beggja vegna við krossana og milli þeirra er leturlína yfir þvera kinguna: MIS-ERERE. NO-BIS - DOMI-NE(  þ.e. Miskunna oss drottinn ). Alt er þetta í endurlifnunarstýl og líklega frá 16.öld.  Sennilega gjört í Þýzkalandi, í upphafi, að minsta kosti. - Festin (og kingan) er sögð að vera frá Jóni biskupi Arasyni, en seinast hefur átt hana Sigurður á Vatnsleysu (Jónsson) (S.V.).

Öll þessi fræðsla Sigurðar Vigfússonar var góð og blessuð, eins langt og hún náði, og Sigurður Vigfússon gerði sér eins og sannur síðendurlifnunarstílisti far um að fræðast, sem og upplýsa þá sem áttu þjóðararfinn. Mættu menn taka hann sér til fyrirmyndar, bæði í á Nordiska Museet og á Þjóðminjasafni nútímans.

Medalía en ekki brjóstkringla

Þó Sigurður Vigfússon hafi miðlað haldgóðum upplýsingum  og komist nærri um flest hvað varðar "brjóstkringlu", og sem sögð var frá Jóni Biskupi Arasyni komin, hafði hann ekki aðgang af öllum þeim upplýsingum sem fólk hefur í dag, en sem sumir virðast þó ekki geta nýtt sér til gagns eða gamans.

Með örlítilli fyrirhöfn er fljótt hægt að komast að því að þær tvær "brjóstkringlur" sem varðveittust á Íslandi eru í raun medalíur, sem Jóhann fyrsti Friðrik hinn mikilfenglegi, kjörfursti af Saxlandi (Johann Friedrich der Großmütige von Sachsen;1532-1547) lét steypa (og ekki slá) einhvern tíma stuttu eftir árið 1535 - eða um það bil - eða að minnsta kosti áður en hann hrökk upp af vegna offitu og lystalifnaðs. Hann var mikill fylgisveinn Marteins Lúters og átu þeir kumpánar greinilega sams konar mat. 

Lukas Cranach eilífaði Jóhann kjörfursta eins og kæfu í dós.

Medalíumeistarinn, eða listamaðurinn sem steypti medalíurnar, var Hans Reinhard inn eldri, sem starfaði á tímabilinu 1535 fram til 1568.

Nýlega var á uppboði í Vínarborg seld medalía af þeirri gerð, sem frekt og ríkt siðbótarfólk bar um hálsinn á Íslandi er það rændi og hlunnfór aðra. Medalían fór á 700 evrur (sjá hér).

Fornleifur vonar nú að Þjóðminjasafnið taki við sér og fari á árinu 2020 að skrá ókeypis upplýsingar um gripi safnsins sem Fornleifur hefur nú í allmörg ár miðlað hér á blogginu til almennings. Safnið verður vitaskuld að vitna í Fornleif og éta orðrétt eftir honum - Eða eins og ritað stendur ANTIQUUS DETID MIHI ET COMEDI og étið það!

Stopp !! Fyrir alla muni

"Hver er eiginlega tilgangurinn með sjónvarpsþáttunum Fyrir alla muni", spurði einn vina Fornleifs í gær? Honum var greinilega niðri fyrir vegna þess hve lélegir honum þóttu þættirnir, enda er hann smekkmaður á fortíð, sögu og menningu.

Ég leit því á efnið í þessum þáttum. Nú síðast var búinn til einskis nýtur þáttur með þessu annars ágæta nafni fyrir skattpeninga landsmanna - af fólki sem greinilega veit lítið, eða alls ekkert, um hvað það er að ræða eða fræða um.

Jafnvel þótt þáttarstjórnendur leiti til rótgróinna menningarstofnanna eftir upplýsingum, verða þáttastjórnendur því miður einskis vísari. Allur vísdómur virðist hafa flutt úr landi og jafnvel löngu fyrir hrun.

Í síðasta þætti Fyrir alla Muni (sjá hér) var fjallað um meðalgæða empire-mublu (sem mér sýnist að sé spónlögð). Hún er, að því að mér sýndist, frá miðbiki 19. aldar. Í þættinum er sögð saga af fólki í Breiðholti sem telur að þetta skúffedaríum hafi verið í eigu Skúla fógeta Magnússonar og að forfeður þeirra hafi náð í það í Viðeyjarstofu er hún vað að hruni komin snemma á 7. áratugnum.

Þátturinn byrjaði reyndar á því að ekið vestur í bæ. En viti menn, allt í einu var bíllinn kominn upp í Breiðholt. Jafn öfugsnúið var allt annað í þessum þætti.

Sams konar (eða álíka) mublu, chatol eða skatthol eins og það heitir nú á íslensku, er hægt er að fá fyrir slikk í Danmörku, þaðan sem mér sýnist að skattholið sé ættað. Skattholið var reyndar ekki sýnt sérstaklega vel í þættinum Fyrir alla muni. Mér sýnist skúffedaríið vera lagt með spón af eik eða afrísku mahóní.

Eigendurnir sem eiga kjallarann í Breiðholti sjá líklega ofsjónum fúlgur faldar í skúffedaríinu, fyrst þeir halda eða telja sér trú um að Skúli fógeti hafi setið við það. Í fjölskyldunni var ævinlega talað um skáp/púlt Skúla.

Greint var frá því í þættinum, að afkomendur eiganda skattholsins hafi leitað til eins af stjórnendum þáttarins til að finna kaupanda í útlandinu.  Reyndar er mublan í Breiðholtinu, sem er sýnd mjög lítið og illa í þættinum, aðeins neðri hlutinn af skattholinu. Toppskápinn vantar. Það kom vitaskuld heldur ekki fram í þessu fræðsluefni á vegum RÚV, frekar en svo margt annað sem skipti máli við að leysa ráðgátuna sem sett var fram.

Stíllinn á skattholinu, einn og sér, sýnir það ljóslega að mublan er í empire (borið fram ampír) stíl og er hún frá miðbiki 19. aldar. Þess er ekki getið í þættinum. Danir framleiddu empire-mublur lengur en t.d. Frakkar, þannig að skattholið gæti hugsanlega verið frá síðari hlut 19. aldar (síð-empire).

Leitað til Þórs Magnússonar

Þó enginn starfsmanna fáliðaðs Þjóðminjasafns hafi haft burði til að fræða skransala og eina af þessum æsiblaðakonum sem vinna fyrir auglýsingatekjur RÚV, hefði ekki þurft að angra öldunginn og eftirlaunaþegann Þór Magnússon, þó hann sé sagður "vita allt", til að láta hann segja þjóðinni að þetta geti ekki verið mubla Skúla vegna þess að hann sá hana ekki í Viðey á 7. áratug síðustu aldar.

Rök Þórs voru æði furðuleg og alls ekki byggð á stílfræði húsgagnsins eða fræðilegu mati.

Þar sem Þór var viss um að hann hafði ekki séð skattholið í Viðey á 7. áratug síðustu aldar, þegar afkomendur stórbóndans Eggerts Briem Eiríkssonar fóru og sóttu skattholið, taldi Þór að þetta gæti ekki verið mubla Skúla. Furðulög rök það, en enn meiri furðu sætir að Þór beitir ekki fyrir sér mikilli þekkingu sinni og annálaðri og bendi einfaldlega á að mublan sé í empirestíl og geti því ekki verið frá tímum Skúla fógeta. Eitthvað viturlegra hefði vissulega getað hafa verið klippt út úr þættinum, því þáttagerðarmenn eru óprúttnir í viðleitni sinni við að "búa til góða sögu". Sannleikurinn er ekki alltaf besta sagan hjá fólki í þeim bransa.

Afkomendur Eggerts Briem Eiríksson, sem námu á brott mubluna í Viðeyjarstofu, gætu hæglega verið að segja sannleikann um hvernig þau náðu í húsgagn forfeðra sinna, því mublan er frá 19. öld og gæti því hafa verið ritpúlt Eggerts Briem eða jafnvel föður hans Eiríks biskupsritara.

Eeeen ekki áttu allir Íslendingar svona fínar mublur á 19. öld. Þeir sem ekki voru höfðingjar, illmenni og arðræningjar urðu að láta sér nægja að geyma sitt dót í smákistlum og rita sín bænabréf við ljósið frá grútarlampa á heimasmíðaðri fjöl. 

Summa summarum er að skattholið í þættinum Fyrir alla muni hefur Skúli Magnússon hvorki setið við með bókhaldið sitt, né séð. Það geta allir fræðst um við einfalda leita að orðinu chatol (t.d. á dönsku) á netinu (leitið líka að myndum af chatol). Í leiðinni geta menn, sem ólmir vilja eignast "Skúlaskápa", litið á verð á álíka skattholum og séð að það er vafalítið lægra en innflutningskostnaður. Lítið fæst fyrir 19. aldar mublur þessa dagana. Kannski á það eftir að breytast.

Það verður að teljast stórfurðulegt, að verið sé að búa til heilan sjónvarpsþátt með kjánalegum spuna um eitthvað, sem auðveldasta mál hefði verið að ganga úr skugga um með leit á veraldarvefnum. Þá hefðu menn líklega einnig uppgötvað, að á mublunni í kjallaranum hjá Brímunum í Breiðholtinu vantar toppstykki, eins og það sem sjá má hér að ofan. Toppstykkið vantar greinilega líka í þættina sem Fornleifur leyfir sér að gagnrýna hér af sinni alþekktu grimmd.

Þjóð sem hendir

Íslenska þjóðin hefur flýtt sér svo mikið úr "helv..." fortíðinni, að fæstir þekkja vart stíl og smekk fólks fyrir 70-100 árum síðan eða fyrr. Nú er allt eins konar Ikea, nema menn teljist til Epal-elítufólks sem er svo vel í álnum og vitstola, að það kaupir það sem flott þykir á 100-200% hærra verði en það selst á í nágrannalöndunum. Íslendingar henda einnig manna mest í Evrópu á haugana.

Vanþekking íslenskra skransala í gegnum tíðina, á því sem þeir eru að selja, sýnir þetta líka mjög glögglega. Skransalar þurfa náttúrulega ekki að vita nokkurn skapaðan hlut, en það væri nú líklega til bóta ef lágmarksþekking væri fyrir hendir. En þegar sölumenn, sem eru að fara með "meint húsgögn" föður Reykjavíkur í sölu til útlanda, vita ekki neitt um það sem þeir taka að sér að selja, þá verða þeir fyrir alla muni að lesa sér betur til - og það hefur reyndar aldrei verið auðveldara. Lestrarkunnátta Íslendinga hefur aftur á móti aldrei verið verri.

Saga af skransala

Hér segir frá sölumennsku skransala eins í Reykjavík, sem hafði til sölu nokkuð kindugan róðukross, sem hann kynnti til sögunnar sem "rómverskan"; og geri aðrir betur. Það er kannski ekki í frásögur færandi, að skransala mannsins fór á hausinn og að hann er hinn sami Sigurður Helgi Pálmason (Gunnarssonar hljómlistamanns) sem sér um stjórn þáttanna Fyrir alla muni.

Áhugi þjóðar, sem af öllu hjarta fyrirlítur fortíðina, var ekki mikill á dýrkeyptu silfri skransalans, sem vildi selja flest sem gulls ígildi. Í dag er Sigurður Pálmason starfsmaður Myntsafns Seðlabankans, þegar hann er ekki að skýra út skran á RÚV með lítilli aðstoð frá stofnunum sem ætti að hafa vit á fortíðinni.

Róðukross samsettum úr hlutum frá mismunandi tíma, reyndi Safnaramiðstöðin að selja á 4,6 milljónir króna hér um árið. Hér má lesa fræðilegt álit á hinum heilaga krossi samsettum á síðari tímum óheiðarlegum. Kannski kemur þáttur um kross þennan í röðinni Fyrir alla muni og góð skýring á vel stæltum handleggjum Krists?

Fornleifur telur að sú ágæta kona, sem hlýtur brátt að verða útvarpsstjóri á RÚV, ætti að sýna sparnað í verki og velta starfsmönnum stofnunarinnar af makindalegri vindsæng Bjarna Ben og taka af þeim sólgleraugun. Síðan mætti skipa þeim að láta endursýna þættina Muni og Minjar, þótt það sé gamalt og sigið sjónvarpsefni (ja, vonandi er ekki búið að henda þeim þáttum á haugana). Fyrir mannsaldri síðan, reyndu Eldjárn og órykfallinn Þór Magnússon að minnsta kosti að miðla vitsmunum í þjóðina, Þeir fornólfarnir, Kristján og Þór, þurftu ekki að aka Miklubrautina vestur í bæ til að fara upp í Breiðholt til að fá gott "plott" í þættina sína.

Svo gerið það nú fyrir hann Fornleif að sökkva vindsængum RÚV í skítalæk í Fossvogi og látið svo hendur standa fram úr ermum. RÚV verður að geta gert betur fyrir allar auglýsingatekjurnar sem velta inn og sem ýmislegt græðgispakk á sólbekkjum lífsins vill fá fingurna í. En þættir, sem gerðir er líkt og menn gangi með tvöföld sólgleraugu í rökkri, eru kannski það sem menn vilja sjá til að láta ljúga sig stútfulla. 

Algjörlega ófalsað málverk frá Íslandi undir hamarinn hjá Bruun Rasmussen í dag

Í dag verður boðið upp málverk hjá uppboðsfyrirtækinu Bruun Rasmussen. Sá hluti uppboðsins, þar er seld eru málverk, hefst klukkan 16 að staðartíma í Kaupmannahöfn. Þá er klukkan þrjú og rok og rassgat í Reykjavík. Málverkið sem hér sést er númer 119 á uppboðsskrá.

Nú vill svo til að Bruun Rasmussen er með algjörlega ósvikna vöru frá Íslandi. Engin brögð eru í tafli og Ólafur forvörður og sjálfcertifíseraður falsarabani þarf líklega ekki að setja gæðastimpil sinn á málverkið.

Um er að ræða olíumálverk á striga sem er 40  x  58 sm að stærð, sem sýnir kot í nágrenni Reykjavíkur árið 1847. Þá var málarinn Carl Ludvig Petersen á ferð á Íslandi með öðrum og meiri meistara, Vilhelm Melbye. Carl Ludvig Petersen teiknaði fjölda skyssa og teikninga frá dvöl sinni. Ein teikninganna er varðveitt í Þjóðminjasafni og hinar í Listasafni Íslands (sjá hér).

Teikning sú sem Þjóðminjasafn Íslands varðveitir fyrir íslensku þjóðina, er af sama mótífinu (sama bæ) og málverkið sem selt verður síðar í dag. Málverkið hefur Carl Ludvig Petersen að öllum líkindum málað við heimkomuna til Danmerkur, því hún er tímasett til 1848.

Nærmynd. Mér datt eitt andartak í hug, að málverkið sýndi kot á Seltjarnarnesi.

Ánægjulegt væri ef annað hvort Þjóðminjasafn Íslands eða Listasafnið hnepptu þetta málverk, sem danska uppboðsfyrirtækið metur á 40.000 hvítþvegnjar, danskar krónur. Það verð er þó nokkuð í hærri kantinum að mínu mati miðað við "gæði" myndarinnar. En áksjónaríus Bruun Rasmussen hafa fyrir löngu fundið fyrir því að málverkafæð Íslendinga á 19. öldunni hækkar verð og eykur áhugann á slíkir metravöru hjá nýríkum svindlurum frá Íslandi sem betrekkja stofur sínar með menningu sem þeir hafa ekkert vit á. Líklegast þarf fyrirtækið á því að halda, eftir að annað hvert 20. aldarmálverk sem þeir hafa undir höndum reynist falsað samkvæmt Ólafi konservator.

Ég skoðaði málverkið í dag ásamt góðum vini mínum, hinum 79 ára meistara Erik Bing Henriques. Við ákváðum ekki að bjóða í myndina, til að gefa fátækum söfnum á Íslandi tækifæri til að ná í hana. Og hver vill annars nú orðið eiga nokkurt málverk frá Íslandi. Menn eiga á hættu að allt þaðan sé stolið, logið, snuðað eða svikið.

O TEMPORA! O MORES!

Kaupmannahafnarmyndir Fornleifs

Kaupmannahafnarbúar elska hina skítugu og subbulegu höfuðborg sína sem algjörlega hæfileikalausir arkitektar nútímans vinna skipulega við eyðileggingu á.

Á fésbókinni Gamle København, þar sem hægt er að fræðast mikið um Kaupmannahöfn liðinna tíma, setti ég um daginn enn eina ljósmynd af borginni. Myndin er varðveitt í ljósmyndasafni Fornleifs. Myndin hefur vakið mikla hrifningu og hefur hafa nú 600 manns "lækað" myndina. Hún sýnir ráðhúsið í Kaupmannahöfn í byrjun síðustu aldar. 

Myndin af ráðhúsinu fær menn sig til að dreyma um betri tíma, með farsóttum, barnavinnu og án votts af velferðarþjóðfélagi.

Myndin er varðveitt á laterna magica skyggnumynd, sem tilheyrði safni skordýrafræðingsins Levi Walter Mengel (1864-1941), Bandaríkjamanns sem var með í leiðangri Robert Edwin Pearys árið 1891. Mengel var einnig í leiðangri til að leita að Peary árið 1992. Mengel skaust nefnilega "aðeins heim" í millitíðinni.

Levi Walter Mengel

Fyrir fáum árum fór safn eitt í Bandaríkjunum, sem Mengel byggði upp, í algjöru menningarleysi að selja skyggnusafn Mengels á uppboði. Safnstjóranum þótti greinilega ekkert varið í ljósmyndasafn Mengels og í Bandaríkjunum tíðkast það að selja ömmur sínar eins og við vitum. Hræðilega vont fólk (bad people).

Fornleifur náði því miður aðeins í nokkrar myndir frá Danmörku og Grænlandi úr þessu merka safni, myndir sem sumar eiga sér ekki hliðstæður. Myndina efst tók Mengel ekki sjálfur. Hún var gefin út af fyrirtækinu Underwood & Underwood í New York 1909 eða -10.

Þið getir séð fleiri Kaupmannahafnarmyndir Fornleifs með því að fara á þennan hlekk og klikka á hausmyndina af safnverði Fornleifs með pípuna. Líklega þarf maður að gerast félagi í Gamle København til að sjá myndirnar. Það er víst frekar auðfengið, og nokkrir Íslendingar eru þarna þegar eins og gráir og svarthvítir kettir.

Eitt sinn var ek aurasál

En það var heldur leiðinlegt áhugamál. Ég held að ég hafi gert upp á við alla drauma um að verða ríkur eins og Sir Jimbo Ratcliffe fursti í Þistil- og Vopnafirði. Það var þegar á 15. aldursári, enda var ég orðinn eins konar kommúnisti skömmu áður. Ef ég hefði látið mér nægja að gerast krati, ætti ég líklegast banka í dag. Engir hugsa eins kært um evrur eins og sannir kratar.

Ég gerði mér ungur grein fyrir því að ég var af fátæku fólki kominn, og sá ekki í hyllingum fyrir mér framtíð sem heildsali, líkt og faðir minn var. Hann setti þó mat á borðið og verslunin borgaði fyrir húsakynnin þar sem ég fékk að búa, þangað til alvara lífsins tók við. Ég er honum honum og vitaskuld móður minni þakklátur fyrir það.

Árið 1975 fór ég þó að leika mér með stórfé. Ég ákvað að hefja framleiðslu á mínum eigin seðlum. Það blundaði með mér einhvers konar Icesave-gúrú. Ég fór ekki hátt með áform mín, enda var heimaframleiðsla á seðlum lögbrot á Íslandi í þá daga, eins og það er reyndar í dag - þótt undarlegt megi virðast miðað við þróun siðleysis í íslensku þjóðfélagi á síðari tímum.

Ég ætlaði að gefa föður mínum seðilinn, því hann hafði óhemjulega gaman af peningum og seðlum, enda líka myntsafnari. Mig minnir að hann hafi sett seðilinn í skáp á skrifstofu sinni og aldrei gert honum hátt undir höfði eftir það.

Í haust skoðaði ég hvað lá innst í hornum gamals fataskáps í gamla herberginu mínu, sem ég formlega flutti úr um 1980. Þar fann ég rúllu og út úr henni dró ég stórfé sem ég hafði geymt til seinni nota.

Þúsundkall í yfirstærð var það sem ungir menn bjuggu til árið 1975, því hvorki áttu þeir tölvur né gemsa. En ég átti ágæta smásjá sem ég skoðaði iðamargt í. Ég lét mér þó nægja að skoða þúsundkallinn og teikna hann fríhendis, þegar ég hóf seðlaframleiðslu mína. Í dag teikna menn líklega platínukort eða álíka ófögnuð - eða ekki neitt.

Ef menn taka vel eftir, tók ég mér líka það bessaleyfi að setja nafn mitt á verðbólguseðilinn, líkt og ég væri seðlabankastjóri. Ég var reyndar alls endis ómenntaður, alveg eins og Davíð Ólafsson (sjá hér) seðlabankastjóri sem setti sómakært nafn sitt undir gott gengi íslensku krónunnar um árabil. Við sáum hvernig fór fyrir henni.

Ég get þó ekki neitað því að ég hef enn gaman af peningum/seðlum, helst þá er ég á þá, en það er orðið svo sjaldan, að ég er farin að halda að hægt sé að lifa á loftinu einu saman - eða reyndar konunni minni. Meðan hún sættir sig við það, er ég hólpinn.

Skírteini lífsins

Seinni partinn í september var ég í algjörri kurteisisheimssókn á Íslandi, þar sem ég fæ enn að búa hjá aldraðri móður minni.

Móðir mín var einn daginn með óþarfa áhyggjur og vangaveltur út af einhverri endurgreiðslu sem Tryggingastofnun krafðist vegna skekkju stofnunarinnar í útreikningum á ellilífeyri. Ég þekki ekkert á "kerfið" á Íslandi, enda mestmegnis utan allra kerfa, og hafði því ekki vit til að hjálpa henni - en bað hana að biðja systur mína um að skoða málið þegar hún kæmi heim úr sínu sumarleyfi.

Þegar við töluðum um þessar áhyggjur sá ég glitta í gamalt skírteini mitt úr Barnamúsíkskólanum undir öllu pappíraflóðinu sem veldur níræðri konunni svo miklu hugarangri. "Engu skal hent" virðist vera viðkvæðið hjá henni í dag andstætt því sem áður var, þegar hún henti helst öllu gamla konan. Einhver nostalgía virtist nú vera komin í mömmu á efri árum og hún var farin að nota skírteinið mitt sem bókamerki. "Þú mátt alveg taka það", sagði hún þegar hún sá að ég  hafði margar minningar tengdar plastinu.

Ég man nefnilega þegar ég kom með ávísun til að borga ársgjaldið. Stefán Edelstein skólastjóri var á "kennarastofunni" með velyfirgreiddan skallann í tweedjakka með bótum á olnbogum og í rúllukragapeysu. Hann gekk oft með derhúfu með dúski á þeim tíma.

Þetta var allt eins og það hefði gerst í gær, en gerðist samt á efstu hæðinni í Iðnskólanum fyrir nærri hálfri öld. Skrifstofan var lítil og full af reykingasvælu. Stefán fór upp á upphækkunina við gluggann, þar sem skrifborð hans var; settist við ritvélina og pikkaði inn nafn mitt, heimilisfang og símanúmer á miða sem hann setti inn í plastið og færði mér það svo með pípuna í munnvikinu um leið og hann sagði: "Svakalegt nafn er þetta sem þú hefur, maður". Ég svaraði bara "já" eða jafnvel engu, enda hafði ég heyrt hve strangur Stefán var. Annars kunni ég vel að svara í stíl við "Veit ek vel, Sveinki", en tók ekki sjens í Stebba.

Aldregi var þetta Ausweis mitt notað til neins og það gulnaði bara í veski mínu til fjölda ára. Það gaf hvorki afslátt í verslunum né fyrirgreiðslu á flugvöllum eins og platínukort Hannesar Hólmsteins. Maður þurfti ekki að sýna þetta skírteini til að komast inn í skólann. En skírteini þurfti maður samt alltaf að hafa. Aginn lét ekki að sér hlæja. 

Nýlega fór ég með skírteinið í heimssókn í Tónmenntaskóla Reykjavíkur  við Lindargötu, sem er arftaki Barnamúsíkskólans.  Ég var að reyna að hafa upp á kennsluefni í sambandi við hljóðfærasmíði barna í skólanum á sínum tíma (sjá hér), og sér í lagi vegna smíða nemanda á langspilum. Ég lofaði skólastjóranum að skrifa henni sem fyrst, en geri það loks í dag. Hún ætlaði að spyrjast fyrir um námsefnið fyrir langspilssmíðar. Ég sýndi henni skírteinið, sem var hætt að nota er hún var í skólanum töluvert síðar en ég. Hún trúið vart sínum eigin augum.

Í gær fór ég svo í skjalsafn Fornleifs gagngert til að finna afrit af prófskírteinum aðalritstjórans er hann var í Barnamúsíkskólanum og kemur þá í ljós að ég lauk hvorki meiru né minna en "Burtfararprófi í tónfræði og hljóðfræðaleik úr framhaldsdeild skólans". Þuríður Pálsdóttir og Stefán Eldjárn gáfu mér "ágætt", sem varð ekki betra, og svo fékk ég næstbestu einkunn "gott" fyrri píanóleik minn og mátti víst vel við una, maður sem níddist á Bach, Bartok, Beethoven, Brahms, Beatles, BB King, og Bí-bí og Blaka. Umsögnin  fyrir hljóðfærið 1971-1972 var því: Framfarir hægar. Mætti æfa meira (sjá Ausweis HÉR). Ég tók þegar mið af því, enda ætlaði ég mér ekki að verða undirleikari fyrir eihverja kerlingu í gulum kjól og enn síður píanókennari. Ég sá bæði og heyrði hve leiðinlegt það var í Barnamúsíkskólanum.

Menntunin og burtfararprófið gaf mér hins vegar ákveðna innsýni í heim tónlistar. Ég hlusta mest, en skemmti stundum sjálfum mér með einleik í höfðinu, tek af og til aríur í baði eða trommusóló á potta og pönnur þegar ég syng ekki bakraddir með Björk í útvarpinu. Það er meira en nóg fyrir mig. Maður þarf ekkert skírteini upp á það.

"Stradivaríusinn" minn er kominn heim

Í október var ég í nokkra daga með gömlum vinum í forláta íbúð í Charlottenburg í Berlínarborg. Áður en þeir komu, hafði ég setið á pólitísku skjalasafni Utanríkisráðuneytis Þýskalands (Politisches Archiv des Auswärtiges Amts) og grúskað fyrir grein sem ég ætla að skrifa með konu í París. Fyrir utan daga með góðum mat, tónleikum og leikhúsferð á Berliner Ensamble til að sjá hið djöfulgóða verk Baal eftir Berthold Brecht, var hápunktur ferðarinnar fyrir mig að annar fornvinanna kom með langspilið mitt góða sem ég smíðaði þegar ég var ungur (sjá hér).

Nýlega var smíðakennari á Þingeyri, Jón Sigurðsson að nafni, sem smíðar langspil, búinn að smíða verklega tösku fyrir mig undir hljóðfærið mitt, en kassinn var ekki tilbúinn þegar ég var á Íslandi í lok september.

Einn vina minna, Kristján, gerðist vinsamlegast burðardýr fyrir langspilið. Ég hafði vitaskuld miklar áhyggjur af meðferð hljóðfærisins og kassans í flugvél frá Íslandi til Berlínar. En ekkert var að óttast um það í höndum Kristjáns. Það fékk svo sannarlega einnig Sondermeðferð hjá flugfreyjunum Icelandairs. - Kristján þurfti ekki annað en að segja leyniorðið "LANGSPIL" og brosa á freyjurnar. Það þótti freyjunum mjög æsandi og kassinn fékk að dvelja á Saga-Class alla leið til Tegel Lufthafen. Hvort það var Kristján eða langspilið, sem hafði slík áhrif á freyjurnar, veit ég ekki, en það verður eiginlega að rannsaka það vísindalega sem allra fyrst. En Icelandair og flugfreyjum félagsins færi ég innilegustu þakkir fyrir fyrirgreiðsluna við Kristján - eða langspilið.

Saddir af Berlín fóru vinir mínir aftur í hámenningu Fósturjarðarinnar, en ég fór bara í rútu til Danmerkur. Ég er líklega dellukarl, því ég keypti sérsæti undir langspilið. Kassinn vakti athygli. Þó ekki meira en að svartur hasshundur, sem sleppt var inn í rútuna eftir komuna til Danmerkur, hafði ekki hinn minnsta áhuga á kassanum. Síðan hef ég í frístundum verið að dytta að hljóðfæri mínu, reyna mismunandi strengi og treina bogann sem ég keypti með mikilli ró og innhverfri íhugun í versluninni Sangitamiya í Reykjavík í september.

Þar fyrir utan hef ég horft á YouTube með upptökum af mismunandi ágætisfólki sem leikur á nýlega smíðuð langspil (þvílík áhugamál sem sumt fólk hefur!). Ég hef við það fullvissað mig um að rómað hljóðið í hljóðfæri mínu var engin ímyndun kunnugra manna. Langspilið, sem á sínum tíma var dæmt af kanadískum sérfræðingi sem hljómfegurstu gerð langspila landsins - hvorki meira né minna. En langspil hljóma ugglaust eins mismunandi og þau eru mörg.

Íslenskir harðlínukommar við minnismerki um Rósu Luxemburg í október 2019.

Ekki hélt ég neina tónleika í Berlín í þetta sinn, en sársé eiginlega eftir því að hafa ekki tekið Nallann á langspilið. Ég lokkaði félaga mína til að fara með mér og setja rósir við ána Spree, þar sem þýskir óþokkar köstuðu litlum en þéttvöxnum líkama Rósu Luxemburg í ána árið 1919. Ég er viss um að Rósa hefði ekkert haft á móti því - þ.e.a.s. að ég spilaði Nallann.

Kommarnir frá Íslandi minntust Rósu með bleikum rósum. Menn mega leggja í það hvaða merkingu sem þeir vilja.

Eftir heimkomuna frá Berlín hef ég farið í smábreytingar á langspilskassanum. Ég setti á hann aðrar spennur en upphaflega voru, sem og hornspeldi úr messing; keypti þar að auki gítarkassalás sem ég hef enn ekki skrúfað á. Ég mun einnig setja lamir á hann að innanverðu. Ætlunin var svo að setja sútuð laxaskinn á kassann allan, en þá frétti ég að sútarinn á Sauðárkróki hefði iðað í skinninu og væri því miður farinn á hausinn. Veit einhver, hvar nú er hægt að fá ódýr, sútuð laxaroð? Kann ekki einhver að blikka sútara fyrir mig - eða er nóg að segja bara "Langspil"?

Nú, æfingin skapar meistarann. Síðar leyfi ég ykkur kannski að heyra lag á Útlagann, sem þangað til hvílir í töskunni Roðleysu. En ég lofa engu.