Ísland til sýnis í Tívolí árið 1905

Myndin hér að ofan ekki frá alþjóðaþingi baráttukvenna árið 1905. Hún er frá sýningu í Tívoli sumarið 1905 og snemma hausts það ár, sýningu sem fór fyrir brjóstið á sumum Íslendingum sem kölluðu hana skrælingjasýninguna.

Á sýningunni var ætlunin að sýna skemmtanaglöðum Dönum hvað var að gerast í nýlendum þeirra, sem og í Færeyjum og á Íslandi. Fullt nafn sýningarinnar var Dansk Koloniudstilling samt Udstilling fra Færøerne og Island.

Þó svo að sumir Íslendingar hafi á síðari árum verið að halda því fram á heimavettvangi sem og erlendis, en vegna algjörrar vanþekkingar eða vegna misskilning, að litið hafi verið á Ísland sem nýlendu (koloni) á þeim tíma sem sýningin var haldin, þá fer því víðs fjarri. Einnig hafa einstaka furðufuglar í stétt danskra sagnfræðinga, þ.m.t. Bo Lideggaard sem keppist við að skrifa sögu Danmörku að smekk og aðallega smekkleysu ákveðins flokks í Danmörku, verið að halda því fram að Grænland hefði aldrei verið nýlenda. Það er álíka mikil fjarstæða. Þetta eru skilningsslys, sem sýna vanþekkingu á sögu landanna og jafnvel erfiðleika við lestur.

Sýningin í Tívolí var ekkert freakshow, og það að setja Íslendinga og "kóloníurnar" saman var ekki gert með illum ásetningi. Það var fyrst og fremst viðleitni til menningarauka í skemmtigarðinum. En sýningin, og sér í lagið spyrðing Íslands við nýlendur fór fyrir brjóstið á mörgum og kallaði félagsskapur ungra Íslendinga í Kaupmannahöfn sýninguna eins og fyrr segir. Skrælingjasýninguna. 

Sá titill kom nú helst til af af fordómum Íslendinga, sem litu með fordómafullum augum samtímans á Grænlendinga sem undirmálsfólk eða og  vildu ekki vera undir sama þaki og þeir og negrar afkomendur þræla í Vestur-Indíaeyjum Dana. Íslendingar voru vitaskuld betri, að eigin sögn, og þeir meintu það.

Sýningin varð til að frumkvæði hinar margfrægu konu Emmu Gad sem lét margt til sín taka.  Hún reyndi að komast til móts við óskir Íslendinga fyrir þessa sýningu,  þegar hún sá að Íslendingar í Kaupmannahöfn móðguðust, og t.d. fengu Íslendingar að lokum sérskála vegna "sérstöðu" sinnar og nafn sýningarinnar sýnir ljóslega vandann við að setja Íslendinga með Grænlendingum og negrum á sýningu.  Slíkt gerir maður bara ekki, án þess að móðga hreinustu og bestu þjóð í heimi.

Myndin efst sýnir íslenska konu í peysufötum á sýningunni, ásamt færeyskri konu. Með þeim er frú Jensen, sem upphaflega var frá St Croix eyju, en sem hafði búið í Kaupmannahöfn og var gift Dana. Vel virðist fara á með þeim kynsystrum og vonandi hafa þær getað skeggrætt um allt á milli himins og jarðar án þess að láta lithaft og uppruna hafa áhrif á kynnin. Í sýningarbæklingum kveður við annan tón um konuna frá Vestur-indíum og hún er ekki kölluð frú Jensens heldur negerinden:

”forlang af Negerinden en Cocktail, Icecream soda eller anden let Forfriskning og de vil da, medens Solen spiller paa Golfens blaa Havflade og St. Thomas’ Tage drømme dem langt over Oceanet til de Smaaøer, der forhaabentlig en Gang igen skal kunne benævnes Vestindiens Perler.” 

Vart hefur verið hægt að krefjast slíks af íslensku sýningarkonunni, nema að það hafi verið til siðs að krefjast

"mysa, skyrhræringur og eyjabakstur i regnen i Reykjavík ved peysufatakællingen fra Hafnarstræti."

En þannig var nú ekki talað um íslenskar konur, enda var Ísland aldrei nýlenda, líkt og sumir halda þó enn á Íslandi.

Mér sýnist einna helst að konurnar séu að hlæja að látunum í fylliröftunum í Skrælingafélaginu.

Ef menn vilja lesa sér meira til um þessa sérstæðu sýningu og um skoðanir íslenskra eilífðarstúdenta sem drukku ótæpt Bakkusi til samlætis, og sjálfsagt til að deyfa særðar og smánaðar þjóðernistilfinningar sínar, er ágætt efni um hana hér í vefsíðu um Emmu Gad eða í góðri grein um Skrælingjafélagið eftir Margréti Jónasdóttur sagnfræðing í Lesbók Morgunblaðsins. Hér má síðan lesa sýningarskrána fyrir sýninguna í Tívoli árið 1905.

Chag Sameach Pesach

With this Magic Lantern Slide from around 1900, which I recently bought from an antiques´ dealer in London, I wish all my Jewish friends Chag Sameach Pesach and wish we all will be Next Year in Jerusalem.

This photo was well known in the very beginning of the 20th century, and can be found in several later publications. The slide I bought is marked as P.P. 22, Jews´ wailing place and is from a slide series with 65 motifs from the Holy Land. Notice that the women and men were praying together at that time. 

A hand-coloured slide with the same photograph and below a clearer print

There are no preserved source-references to the "Western Wall" of the enclosure around the temple until 1546, and probably not before a huge earthquake that year hit the region. The Western Wall of the temple enclosure appeared again when clearance of rubble from fallen houses and structures was undertaken after the quake. The different faces of the wall date from different eras, of which the oldest is from the time of the Second Temple 515 BCE - 70 CE. The bottom stone row at the plaza today is some two metres above the base of the original wall.

The name "wailing wall" is a Christian derogatory invention, which bases on a misunderstanding. People pray at the Hakotel if no one shouldn´t have noticed yet.

To complete this semi-scholarly Passover message and photo-archaeological excavation, here is another photograph, a print from ca. 1870-80. This is the oldest known photo of the Western Wall shot by French photographer Félix Bonfils. Look at how the daveners lean up against the wall as if they are listening to it, in the same manner you often see Polish Jews davening in 19th century paintings. The daveners (pray´ers) on this photo, like the ones on my magic lantern slide, were standing on a surface, which was two metres / two rows of stones above the present surface in front of the Western wall.

I have coloured two of the stones in Félix Bonfils photograph from 1870-80 green, as well as the the same stones in a photograph that my son Ruben shot at the wall on 18 February 2018. The daveners on my magic lantern slide are standing at the very same spot. The ca 2 meter lowering of the surface and the initial creation of the HaKotel plaza took place quicly after 1967, when the area again became a part of a Jewish State.

Ljósmynd Ruben Bang Vilhálmsson

Everything is subject to change - or as Bob puts it - The Times they are a changin.

Fyrsti ballettinn um Ísland var frumfluttur árið 1857

Þar sem Fornleifur getur alls ekkert dansað, nema að brjóta tær þeirra sem hann dansar við, dansar hann mestmegnis einn, þegar enginn sér til, snemma morguns og síðla kvölds. Einna helst dansar hann tvist og aðra villta hellismannadansa, en frekast dansar hann ekki neitt. Nú eru hins vegar að gerast undur og stórmerki, hann er farinn að skrifa um ballett. Það þarf líka töluverða þjálfun.

Fornleifur hefur uppgötvað að Ísland í rómantísku ljósi var efni í ballettsýningu sem frumflutt var í París árið 1857. Ballettinn var þó saminn og undirbúinn þegar árið 1852, en komst ekki í náðina fyrr en Frakklandsprins fór í leiðangur til Íslands árið 1856. Ballettinn bar nafnið Orfa og var frumfluttur á l´Académie impériale de Musique. 

Fullt nafn ballettsins var: Orfa (légende islandaise du huitième siècle): ballet-pantomime en deux actes eða á fornmálinu: Orfa, (íslensk þjóðsaga frá áttunda öld): ballett-látbragðsleikur í tveimur þáttum).

Höfundur ballettsins, upphaflega var skrifaður og hannaður árið 1852, var Henry Trianon, en ballettmeistarinn við frumflutninginn árið 1857 var Joseph Mazilier (sjá um hann hér), sem var einn helsti danshöfundur Frakklands um miðja 19. öld. Leikmyndin var eftir mann sem hét Charles Cambon og Príma-ballerínan var engin önnur en Amalia Ferraris, sem var af ítölsku bergi brotin (sjá hér).

Tillaga að leikmynd ballettsins Orfa. Myndin er efir Cambon.

Svo vel vill til að ef einhver vill setja upp þetta stykki í Hörpunni, þá er til koparstunga sem sýnir frumflutninginn í París, sem birtust í Le Monde Illustré No. 21, 5. september 1857.

Dansáhugi Fornleifs er nú orðinn svo gríðarlegur að hann keypti Le Monde Illustré á fornsjoppu í Frakklandi. Lýsingin á ballettinum var einnig gefin út í hefti ári eftir frumflutninginn, eða árið 1858 - og má lesa heftið hér í heild sinni. Efnið og söguþráðurinn er vitaskuld hið versta moð og vart í frásögur færandi. En þetta þótti sumum Parísarbúum skemmtilegt og rómantískt um miðja 19. öld.

Þar að auki eru til teikningar af tveimur rómantískum leikmyndunum eftir Charles Cambon af senunum í Orfa. Þær eru varðveittar í Þjóðarbókhlöðu Frakka. 

Fornleifi var sem ungum hrósað af stæltum lær og rassvöðvum sem skipta miklu máli í ballett. Með árunum er komið mótvægi í vaxtarlagið vegna bumbu. Nú er Leifur farinn að æfa sleðaballettinn, Ballet des Traineaux, úr Orfa til að koma lagi á vöxtinn. Dansinn fer fram við styttu af Loka í Reykjavík. Í atriðinu Ballet Des traineaux sést að danshöfundar Orfa hafa séð krókfaldinn íslenska á koparstungumyndum, og að öllum líkindum einnig búninginn á Íslandssýningunni í París 1856-57, sem Fornleifur greindi fyrstur frá eftir að það gerðist - svo það gleymist ekki.

Nú er okkur ekki til setunnar boðið stelpur. Elsti "íslenski" ballettinn verður að fara á svið hið fyrsta. Það yrði heimsviðburður í Hörpunni, sem í gær var þýtt sem Harpers Concert Hall í dönsku sjónvarpi. Það fer enginn á svona mikilvægt stykki í Þjóðleikhúsinu, sem líklega yrði kallað Chocolate House af málvillingum í Danaveldi.

Mikið eigum við 19. aldar fólki annars mikið að þakka. Þá öldina voru nú einnig margir kexruglaðir og flýðu eymd og fátækt veruleikans með rómantískum sýndarveruleika. Slíkt líferni er víst að verða vinsælt aftur. Hvort það er hollt, veit ég ekki.

Hér eru svo myndir af búningum dansaranna af vef þjóðarbókhlöðu Frakka. Þær eru allar teiknaðar af Paul Lormier árið 1852, þegar Orfa varð til á "teikniborðinu":

Íslensk kona, islandaise, í krókfaldbúningi, teiknuð árið 1852. Þessi búningur var notaður í sleðaballettinum, sem fyrr greinir 

Skyssa fyrir íslenska búninginn í Orfa

Aðalhetjan, íslenski veiðimaðurinn Loðbrók

Orfa, aðal kvenhetjan. Ekki er mikið íslensk yfirbragð yfir henni. Ætli hún hafi verið pólskur nýbúi á 8. öld, sem bjó til grjúpán við Þjórsárbakka

Prestur Loka dansar trylltan seiðdans. Tromma shamansins, sem hönnuð var fyrir dansinn, má sjá hér fyrir neðan

 

Óðinn æðstur ása

Öldungurinn Óðinn

Loki, en Þór er greinilega fyrirmyndin

Þessi glaðlynda stúlka var í hlutverki íbúa í gíg eldfjallsins sem var hluti af sýningunni. Þar niðri réði eldfjallaguðinn, smiðurinn Volcan ríkjum.

Aðrar búningateikningar frá 1852, þegar hugmyndin af ballettinum varð til, má sjá hér.

Íslenskar konur með hlutverk á meðal þjóðanna

Það var snemma tekið eftir því að íslenskar konur teldu sig eiga að gegna hlutverki á meðal þjóðanna, þótt öryggisráð SÞ kæmi ekki til tals fyrr en í síðustu kreppu.

Glöggt er gests augað að vanda. Franskir listamenn sáu fljótlega þennan stórfenglega eiginskap íslenskra kvenna og stungu upp á alls kyns samstillingum við aðrar þjóðir sem Frökkum þóttu einkennilegar, dularfullar og framandi.

Þessi mynd, sem Fornleifur keypti nýlega á fornsölu í Frakklandi, sýnir íslenska konu í faldbúningi á þingi sameinuðu þjóða rómantíkurinnar. Því miður gat skransalinn franski ekki sagt Fornleifi úr hvaða bók myndin er, en hugsanlega er hún úr einhverju riti um þjóðbúninga og frá því um 1850-1870.  Ég er samt helst á því að þetta hafi verið lausblöðungur, og flestir hallast að því að hann hafi verið prentaður 1859. Fólk gat keypt sér slíkar myndir við Signubakka á sunnudegi. Slíkar skildingsmyndir hafði einhver hafði leikið sér við að handlita. Það mun bara koma í ljós hvers kyns er.

Þarna má fyrir utan tvær íslenskar heimasætur, lengst til hægri, sjá vel dúðaða ungmeyju frá Kiev, rússneskan bónda, norskan bóndason sem snýr óæðri endanum að lesandanum og rauðhærðan Skota með sporran-tösku sem virðist líkust dauðum ref. Þetta sýnir að sá sem setti þennan skoplega fund saman hafði misskilið eldri myndir sem hann notaðist við. Svo er þetta samansull kallað EUROPE og sennilegt þykir mér einnig að ESB fantasíufólk hefur líklega haft svona draumsýn endrum og eins, enda misskilur það svo margt.

Myndin var prentuð af Dufour, Mulat og Boulanger í París

Franskar upptökur

Í júlímánuði árið 1912 komust franskir ferðalangar sem voru á Íslandi í feitt. Þeir voru ekki auðkýfingar sem vildu kaupa fossa til að virkja, heldur virðulegir fræðimenn sem m.a. fundu flámælta heimasætu í Skagafirði (sjá mynd efst). Þótt flámælt væri, tóku Frakkarnir mademoiselle Ingibjörgu strax upp á Pathéphone sinn og hitinn í stofunni var 21 gráða. Þetta gæti verið farið að hljóma heldur grunsamlega og því fylgja hér frekari skýringar.

Nokkrir menn frá háskólanum í París, Sorbonne, nánar tiltekið frá Archives de la Paroles, sem var stofnun undir stjórn Ferdinand voru að safna röddum, tungumálum og söng allra þjóða kvikinda. Árið 1912 var komið að Íslandi. Stúlkan sem þeir tóku upp fyrir nýtt tæki, Pathéphon sem Pathé bræður höfðu árið 1906 þróað úr öðrum gerðum af plöutuspilurum  var Ingibjörg Ólafsdóttir (alþingismanns) Briem á Álfgeirsvöllum í Skagafirði. Ingibjörg las upp þrjú ljóð: Ísland eftir Jón Thoroddsen, Meyjargrátur eftir Friedrich Schiller í þýðingu Jónasar Hallgrímssonar og Minni Íslands eftir Matthías Jochumsson. Hér er hægt að hlusta á ungfrú Briem.

Ekki var Melle Ingibjörg sú eina sem Frakkarnir settu á skellakksplötu, þó líklegt sé rödd hennar sé fyrsta íslenska röddin sem varðveittist að eilífu á plötu. Hér er hægt að hlusta á Sigurð Sigurðsson (f. 1884) sem las lög í Reykjavík samkvæmt skrá Frakkanna. Sigurður þessi var frá bænum Flatey á Mýrum í Hornafirði (bæ, sem er þekktastur fyrir það að þar er nú risið stærsta fjós á Íslandi sem sögur fara af) lesa Á Sprengisandi eftir Grím Thomsen og Fífilinn og hunangsfluguna (1847) eftir Jónas Hallgrímsson.

Mjög líklega voru upptökurnar frá Íslandi fleiri, en þær eru ekki skráðar í Þjóðarbókhlöðu Frakka líkt og skellakkplöturnar með Ingibjörgu og Sigurði laganema. Skellakkplöturnar, sem hinir frönsku Pathé-bræður þróuðu og settu á markað árið 1906, áttu það til að brotna fyrir algjöran franskan klaufahátt og grunnupptökurnar á vaxhólkum í mismunandi stærðum bráðnuðu eða urðu myglu að bráð.

Kannski hafa Fransmennirnir hugsað sem svo, þegar þeir tóku Íslendinga upp á Pathéfóninn, að íslenskan yrði horfin eftir 100 ár, líkt og indíánamálin í Ameríku (sjá hér). Hugsið ykkur gæfu Ameríkana, að geta í dag hlustað á indíána sem þeim tókst að stúta. Ekki ósvipað og þegar Pólverjar reisa söfn til að minnast gyðinganna sem myrtir voru í útrýmingarbúðum í Póllandi (sem voru vitaskuld þýskar), svo ekki sé tala um öll gyðingasöfnin í Þýskalandi. Söknuður er skrítið fyrirbæri.

Fyrsta platan með Íslendingi?

Kannski hafa verið til fleiri Pathéphone-upptökur á vaxhólka sem færðar voru á skellakplötur (lakkplötur), sem Pathé-fyrirtækið franska hóf framleiðslu árið 1906 (Sjá meira hér og hér) en þær tvær sem ég nefni hér. Ég veit það ekki.

En skýrslan um upptökuna á undurfagurri rödd mademoiselle Ingibjargar Briem er þó til og það voru 21 gráðu hiti í baðstofunni á Álfgeirsvöllum, er hún las upp ljóðin sín. Hitastigið skráðu vísindamennirnir hjá sér, því upptökur á vax sem færðar voru skellak þegar til Parísar var komið varð að spila við sama hitastig og þær voru teknar upp við - segir fróður maður að Norðan mér, sem tók upp öldugang á svona fóna í æsku sinni á Skagaströnd.

Elstu hljóðupptökur af röddum Íslendinga eru hins vegar teknar upp á vaxhólka fyrir phónógraf Thomas Alfa Edisons. 

Á Siglufirði, þar sem allt rusl er sem betur fer varðveitt, fundust fyrir ekki svo ýkja mörgum árum Phonógraf (sem sumir kalla "hljóðgeymi Edisons") og tilheyrandi vaxhólkar; En fyrsti maður til að taka upp söng og tal á hólka á Íslandi var Jón Pálsson og það var árið 1903. En ætli Ingibjörg Briem sé þá ekki fyrsti Íslendingurinn sem fékk "plötusamning" á skellakksplötu. Enn er verið að hlusta á ungfrú Briem, en ætli einhver hlusti á Björk eftir 100 ár?

Mér er sagt að Ingibjörg (1886-1953) hafi sagt manni sínum Birni Þórðarsyni, lögfræðiprófessor og ráðherra, að hún hafi verið tekin upp af Frökkum þegar hún var heimasæta á Álfgeirsvöllum. Björn trúði konu sinni aldrei. En hefði betur gert það, því konur segja alltaf satt - fyrr eða síðar - en það er ekki tekið nógu mikið mark á þeim en mest þeim sem ekkert er mark á takandi.

Hér má lesa og hlusta á áhugavert verkefni þar sem upptökur Ferdinands Brunot og félaga eru notaðar.

Líklegt er að hlustað hafi verið mademoiselle Ingibjörgu á svona apparati. En "master-upptakan" varð gerð á vaxhólk og hún yfirfærð yfir á lakkplötu, sjá frekar hér varðandi tæknileg atriði sem Fornleifur hefur ekkert vit á.

See you later alligator...

í fyrra heimsótti ég land norðurljósanna og afturljósanna á hraðskreiðum rútum fullum af Kínverjum í spreng. Ég kom meira að segja tvisvar sinnum á þessa framandi eyju á því herrans árið 2017.

Í annað skiptið var ég þar í nokkra daga um haustið. Þá var ferðin m.a. gerð til að fara í fræðilegan leiðangur. Ég fór ásamt tveimur gömlum og góðum vinum í afar merkilega rannsóknarferð sem sagt verður frá síðar hér á Fornleifi. Áður en farið var úr bænum, hitti ég liðsmenn mína, hvern fyrir sig. Fyrri leiðangursmanninn hitt ég í glænýju/gömlu húsi í Austurstræti 22 á veitingastað sem Caruso heitir.

Austurstræti 22, byggt 1801 en bætt og breytt árið 1843

Ég kom nú í fyrsta sinn í Austurstræti 22, eftir að húsið var "endurreist" eftir brunann mikla sem át upp gamla húsið árið 2007. Ég kom þarna áður í gamla húsið frá 1801/1843 árið 1994 eða 1995 og þá í fylgd arkitekts og þáverandi starfsmann húsafriðunardeildar Þjóðminjasafnsins, Guðmundar Hafsteinssonar. Þá höfðu einhverjir framtaks samir menn gífurlega löngun til þess að rífa niður skorsteininn og eldstæðið í byggingunni. Löngu áður keypti maður gallabuxur í þessu húsi. Síðar voru þarna öldurhús og ýmsar vafasamar búllur, þar sem fæstir vildu láta sjá sig sem gestkomandi.

Þess má geta að Austurstræti 22 er enn "friðlýst hús" (sjá hér hjá Minjastofnun) - kannski til að sýna ferðamönnum hve vel Íslendingar passa upp á minjarnar sínar. Eftir rúm 90 ár verður líklega hægt að friða húsið og fljótlega að friðlýsa því bara líka.

Alligator í stofunni

Þar sem ég sat við gluggann í Austurstræti 22, varð ég fljótlega meira upptekinn af norskum járnofni sem í stofunni var, en ágætri pizzunni sem ég snæddi. Ég sá strax að einhver hafði reynt að "endurgera" norskan járnofn, svo kallaðan vindofn eins og þessi tegund eru jafnan kölluð í Noregi og oftast í Danmörku af þeim sem þekkja til tegundafræði ofna.

Sú uppsetning sem ég sá á Caruso var nú greinilega mest til skrauts, því aðeins sáust þrjár hliðar ofnsins, og hafa þeir sem gert hafa upp húsið ætlað sér að búa til eitthvað sem líktist bíleggjaraofni (bilægger). Á bíleggjurum gengur ein hliðin inn í aðaleldstæðið, pejsen, og er ofninn jafnan handan við vegginn og sömuleiðis eldhúsið. "Pæsinn" eða bíleggjarinn, sem hugsanlega hefur verið í húsinu árið 1843, hafa síðan sameiginlegan skorstein. Hliðarnar á ofnplötunum á Caruso hafa voru kíttaðar saman með lituðu sillikoni eins og barmur sumra kvenna.

Eins og vindofninn stendur nú, virðist aldrei hafa verið kynt upp í ofni þessum, því sú hlið sem eldsneytið var sett inn í um lúgu, hefur verið múruð föst út í vegginn, ef hún hefur þá yfirleitt fylgt þeim ofnleifum sem notaðrar voru í þessa skreytingu. Mér var mjög starsýnt á ofninn og tók nokkrar ljósmyndir af honum og spurði starfsmenn, hvort þeir þekktu sögu ofnsins. Einn þjónanna taldi víst að ofninn hefði verið keyptur í tengslum endurbygginguna eftir 2009, en kunni þó engin frekari deili á sögu hans. 

Þar sem maður getur ekki alltaf séð, hvort slíkir ofnar eru eftirlíkingar, nema að sjá bakhluta steyptra járnplatnanna (á þátta við um mörg önnur apparöt), hef ég í raun ekki hugmynd um hvort ofninn er frá fyrri hluta 18. aldar eins og áletrun og stíll benda til, ellegar afsteypa frá 19. eða 20. öld.  En eftir að hafa talað við Grétar Markússon hjá Argos, arkitektastofu þeirrar sem sá um endurbyggingu hússins í gömlum stíl, veit ég að plöturnar sem voru notaðar í endurgerð þessa eins konar ofns voru keyptar á uppboði í Danmörku. Varla er líklegt að hlutar úr ófullkomnum ofnum hafi verið keyptir og líklegast að hann sé ekki eftirlíking, þó að ég slái því ekki endanlega föstu. Kunnugir menn sem ég hef talað við, hafa ekki séð akkúrat þessa gerð ofna endurgerða.  Við fornleifarannsóknir á grunni hússins eftir brunann, sjá hér, kom ekkert í ljós sem minnti á ofnplötur og slíkar sá ég heldur ekki árið 1994 eða 5 í gamla húsinu.

Þess má hins vegar geta, að eldstæðið eða eldstóin (pæsinn) úr upphaflega húsinu frá 1801 var eitt af því fáa sem ekki brann til kaldra kola í Austurstræti 22 og var flutt í burtu í heilu lagi. Mér skilst á vefsíðu veitingastaðarins Caruso, að eldstæðið hafi verið sett aftur í nýja húsið.

Grétar Markússon arkitekt hjá Argos tjáði mér, að ofninn með alligatormyndinni hefði verið settur þarna, þar sem sýnilegt væri á teikningum eftir viðgerðir á húsinu árið 1843, að þarna hafi staðið ofn. Oft voru þessir ofnar (vindofnarnir, sem plöturnar á Caruso eru úr) á síðari hluta 18. aldar tveggja hæða, líkt og ofninn sem sést á málverki Carls Vilhelms Hoslø hér neðar.

Til að útskýra fyrir lesendum Fornleifs, hvernig svona ofn hefur litið út þegar hann var nothæfur: Þá stóð hann einn sér með fjórar hliðar úr járni sem hengdar voru utan á kjarna múraðan úr tígulsteinum. Allur ofnkassinn hvíldi á rammgerðum fótum, sem stundum voru úr tré en oftar járngrind. Upp af toppplötunni gekk síðan sívalt rör sem leitt var inn í skorstein hússins.  Öskunni var  mokað út beint innan úr ofninum, og gjarna var járnplata höfð á gólfi til að varna frá eldsvoðum.

Hér sést er verið er að múra saman vindofn af aðeins yngri gerð en þeirri sem plöturnar í Austurstræti 22 eru úr. Innst er ofnrúm úr tígulsteinum og utan á eru hengdar og múraðar steypujárnsplötur.

Bilægger-ofn (bíleggari) skýringarmynd. Pejs eða eldstæði frá þessum tíma hefur þó líklega verið lægri en sýnt er á myndinni. Menn hugsuðu ekki um vinnustöðu kvenna á þeim tíma.

 
America Afflicta Gemens

Hliðarplöturnar tvær á alls endis ónothæfum skrautofninum á Caruso eru myndskreyttar.  Platan af langhlið ofnsins sýnir fáklædda indíánakonu sem situr kjökrandi á alligator. Fyrir framan hana er brotinn skjöldur og laskaður örvamælir. Á bugðóttum borða yfir indíánakonunni stendur á latínu America Afflicta Gemens, sem hægt er að þýða yfir á islensku með orðunum Hin bugaða og kjökrandi Ameríka. Þetta myndmál er ættað frá Spáni, en þekktast af koparristum frá Hollandi. Um miðja 17 öld voru fjórar myndir ristar í kopar af listamanninum Cornelis van Dalen sem sýna ástand heimsálfanna. Sjá t.d. hér. Myndin á ofninum á Caruso er unnin eftir því prenti.

Framleiddur í Noregi af Johan Jørgen Schram

Á hinni ofnplötunni, sem er nokkuð minni en sú með indíánakvinnunni leiðu, má sjá fangamark Friðriks 4. á steinnál sem á situr kóróna. Á skyldi á ferningsfleti undir nálinni má lesa R.Arv og árstalið 1713. Þetta segir okkur allt um uppruna plötunnar sem gerð var árið 1713 (ef hún er ekki eftirlíking) og af öllum líkindum af manni sem hét Johan Jørgen Schram, og sem upphaflega var þýskur. Hann kom til Noregs frá Kaupmannahöfn árið 1703 en hafði lært list sína í Hamborg. 

Ofnar með áletruninni R. Arv. voru framleiddir af Johan Jørgen Schram í Noregi einhvern tíma á tímabilinu 1710-1721. R. Arv. þýðir. Richelieus Arvinger. Erfingjar þessar Richelieu höfðu sest að í Noregi. Einhvern tímann á  16. öld hafði slæðst til Danaveldis herforingjaefni nokkuð sem kallaði sig Richelieu, sem menn töldu vitaskuld franskan, en sem reyndist sleipari í þýsku en frönsku. Hann sagðist vera af frönskum aðli kominn. Danir féllu fyrir þessum manni, en sumir töldu þó að þarna vari kominn einhver ómerkilegur þýskur málaliði. En hann steig til metorða eins og of gerist með loddara. Þótti afkomendum hans mikið til sjálfs síns koma og ættin mægðist við ýmsar eldgamlar aðalsættir. En enn merkilegra þótti mér samt þegar ég fór að grúska meira í þessari tegund af ofnum frá 18. öld, að í ljós kom að Regner Christoffer Ulstrup (1798-1836) landshöfðingi sem Jónas Hallgrímsson vann sem ritari hjá í Austurstræti 22 var einmitt af ættinni Richelieu. Hluti Richelieu-ættarinnar í Danaveldi fluttust sem embættismenn til Noregs og átti ættin um tíma járnsteypuna í Noregi sem bjó til þessa gerð af vindofnum og margar aðrar.  Þess vegna stendur R.Arv. (Richelieus Arvinger) á gaflplötu ofnsins.

Það er hins vegar hrein tilviljun að keyptar voru ofnleifar, sem framleiddar voru á 18. öld af sömu ættinni, sem síðar bjó í húsinu í Reykjavík. En skemmtileg tilviljun er það þó vissulega. Jónas Hallgrímsson hefur líklega ornað sér við einhvers konar vindofn í Austurstræti 22.  Maður verður eiginlega að vona það fyrir Jónasar hönd.

Hliðar af vindofnum frá Egelands-værket þar sem Johan Jørgen Schram starfaði fyrir norska grein Richeleieu-fjölskyldunnar. Johan Schram hefur líklega borið nafnið fram sem EGGELANDS WERCK. Sjá Nygård Nilssen 1944. 

 

Aðrir bíleggjarar og vindofnar á Íslandi á 18. og 19. öld

Þar sem ekki er um auðugan garð að gresja hvað varðar steypujárnsofna frá 18. öld á Íslandi, þótti mér merkilegt að slíkur ofn hafi verið settur í húsið eftir upplýsingum af teikningu frá 19. öld.  Ugglaust voru vindofnar eða bíleggjarar sjaldséðir á Íslandi á 18. og 19. öld, en þeir hafa samt verið til í vandaðri heldri manna húsum. Ein hlið af ofni með mynd af Friðriki 4. og Lovísu hans er að finna á Þjóðminjasafni. Ofnplatan er ekki norsk eins og starfsmenn Þjóðminjasafni álykta, heldur gerð í Frederiksværk í Danmörku (sjá hér).

Skrautplata af öðrum ofni frá lokum 18. aldar hefur einnig varðveist á Bessastöðum. Hún hefur einnig verið greind alrangt þar sem grein var frá henni í tengslum við fornleifarannsóknir á Bessastöðum. Platan frá Bessastöðum, sem er skreyti af gafli ofns, sýnir mynd Vilhjálm 3 (1652-1702) af Óraníu, sem var gerður að konungi Englands árið 1889 og síðar einnig yfir Skotlandi.

Ef allar hliðar vindofnsins hefðu verðið keyptar í nýbygginguna í Austurstræti 22, hefðu ofninn til dæmis haft þessa hliðar: Fyrir utan gaflmyndina með fangamarki Friðriks fjórða og allegóríuna um Ameríku, hefði líklega verið hlið um allegóríuna um Afríku og gafl með hlemmi þar sem eldurinn var fóðraður.

 

Konan sem hélt ein upp á afmælið sitt í Hörpunni

Nú, eftir eftirminnilega alligator-málsverðinn á Caruso, var mér nokkrum dögum síðar boðið af hinum leiðangursmanni mínum á Hollywood-tónleika í Hörpunni og í flottan mat á undan á veitingastað þar í húsinu. 

Vegna tónleikahaldsins í húsinu þetta kvöld átti vel við að miðaldra bandarísk kona sæti við næsta borð. Hún var skrafhreifin mjög eins og margra Kana er háttur.  Við voru vart búnir að klára eðalkrásir, þegar við vorum komnir í hörkusamræður við þessa konu. Hún var greinilega örlítið eldri en við, upphaflega frá New York, einhleyp og af gyðingaættum. Allt lét hún flakka. Hún sagðist vera á Íslandi til að halda upp á afmælið sitt.  Hún hafði fengið sér gríðarlega hamborgara. Rétt sem snöggvast hugsaði ég svo: "Hún hefur þá fundið sér rétta staðinn til að kála sér eftir uppáhaldsmatinn".  En hún reyndist nú lífsglaðari en það og fór eftir að hafa spurt okkur spjörunum úr um Íslands, að sýna okkur myndir af húsinu sínu nærri fenjum Flórída.

Kannski leist henni vel á gestgjafa minn - Hann hefur nefnilega þetta íslenska aðalsmannalúkk úr Húnaþingi. Frúin frá Flórída vildi líka sýna okkur heimilisdýrin sín. "Oh" hugsaði ég, "Einhver helvítis púdelhundur", og spurði snöggvast gestgjafa minn hvort tónleikarnir væru ekki að fara að hefjast. Nei hún sleppti ekki haldinu, frúin frá Flórída, sem líka vann hjá stóru bandarísku fyrirtæki eins og allir CIA njósnarar. Hún hóf nú að sýna okkur myndband í símanum sínum sem var tekið af öryggismyndavél við húsið hennar meðan hún var á Íslandi. Heimilisdýrið var risa alligator (Alligator missisippiensis) sem heimsótti og kannaði húsið hennar á nóttunni. Þá vaknaði ég allur og greindi konunni frá því að þetta væri annað alligator-þemað í sömu vikunni hjá mér og sagði frá ofninum á Caruso.

Svo var rætt um alligatora í nokkrar mínútur og vissi konan allt um þau dýr. Ég var eiginlega helst farin að vona að eitt af lögunum á Hollywood-tónleikunum yrði See you later alligator, after 'while crocodile með Bill Haley. Óskin rættist því miður ekki. Sinfóníuhljómsveit Ísland getur ekki rokkað, er mér sagt. Við bætum úr því hér:

Ítarefni:

Fett, Harry 1905: Gamle norske ovne. Norsk Folekmuseums Særudstilling Nr. 3, Katalog. S.M. Brydes Bogtrykkeri, Kristiania.

Nygård-Nilssen, Arne 1944: Norsk Jernskulptur I og II (Norske Minnesmerker). J.W. Cappelens Forlag. Oslo.