Bloggfćrslur mánađarins, júní 2012

Made in Japan

Japanese Loman 

Frétt um merkar fornleifar berast nú um allan heim eins og eldur í sinu. Fundist hafa ţrjár perlur viđ fornleifarannsókn í Japan, n.t. í Nagaokakyo nćrri Kyoto. Ţessar ţrjár meintu, rómversku perlur fundust reyndar ţegar í fyrra. Japanskir fornleifafrćđingar, sem fundu perlurnar í haug miklum, telja eftir eins árs umhugsum, ađ ţćr hafi hafi lent í haugnum á fyrstu öldum eftir Krists burđ. Ţeir eru greinilega ekki ađ slengja neinu út ađ óathuguđu máli, líkt og svo oft gerist viđ fornleifarannsóknir á Íslandi.

JAPAN-ARCHA__c414406_12623_769JAPAN-ARCHA__c414407_12623_769

Ţrátt fyrir varúđ japanskra frćđimannanna, sem vitnađ er til í fréttum, er í ţessu samhengi fyndiđ ađ sjá hvernig íslenskir dellukallar takast á flug, ţegar fréttist af fundi glerperla í landi ţar sem mikill fjöldi manns safnar rómverskum minjum og etrúskum. Japanar eru miklir áhugamenn um Rómverja og í Japan er til á annan tug safna međ rómverskar minjar og sum ţeirra eru í einkaeigu.  Sjá hér.

Ef perlurnar frá Nagaokakyo eru rómverskar perlur, en t.d. ekki frá Miđausturlöndum, sem ekki er ţó alveg útilokađ, er ekki lokum fyrir ţađ skotiđ ađ einhver gárungur hafi veriđ ađ stríđa fornleifafrćđingunum međ ţví ađ missa ţćr óvart í uppgröftinn. Ţađ hefur svo sem gerst áđur ađ menn hafi veriđ ađ planta fornleifum. Reyndar mjög oft, og einnig í Japan.

Svo eru "rómverskar", eđa réttara sagt meintar rómverskar perlur ekki alveg óţekktar í Asíu, en kannski kannast japanskir kollegar mínir bara ekker viđ ţađ. Sjá hér. Ţćr gćtu ţví hafa slćđst alla leiđ til Japan, ţó svo ađ Rómverjar hafi ađeins opnađ rifu á dyr Asíu.

Íslenskir draumóramenn sjá međ perlum ţessum hins vegar strax Rómverja í Japan og telja ţetta beinan stuđning viđ tilgátur um veru Rómverja á Íslandi, já allra ţjóđa frumkvikinda, svo sem Herúla, Krýsa, Kelta, Galla, og ég veit ekki hvađ.

Allt annađ en skandínavískur uppruni, međ smá ívafi frá Bretlandseyjum, er nú í tísku hjá íslenskum Rómverjum, ţótt ekkert annađ en ósköp venjulegur skandínavískur, efniskenndur menningararfur og samtíningur međ breskum áhrifum finnist í jörđu á Íslandi.

Ekki má gleyma ţví, ađ nokkrar rómverskar myntir hafa fundist á ólíklegustu stöđum á Íslandi, sem er ţó ekkert óeđlilegt, ţví forfeđur okkar voru margir hverjir myntsafnarar,  og enn algengara var ađ rómverks mynt vćri lengi í notkun og líka í Víkingaöld (söguöld). Lesiđ ţessa ritgerđ Davíđs Bjarna Heiđarssonar til fróđleiks. Ef fornleifafrćđingar vilja svo ekki syngja međ kór samsćrisfornleifafrćđinnar er ţeim kennt um ađ hafa ekki grafiđ nógu djúpt og hafa ekki nógan áhuga.

Fyndiđ er ađ sjá viđbrögđ sumra flughuganna á bloggi Ómars Ragnarssonar, og Ómar kemur međ upplýsingar sem ég, fornleifafrćđingurinn, hef aldrei heyrt um. Ómar segir frá siglutré úr gallísku skipi. Ekki meira né minna.

Skyldu Asterix og Obelix hafa veriđ á Íslandi? Össur Skarphéđinsson er vitaskuld greinilega galli, og er mönnum í sjálfsvald sett hvernig ţeir bera ţetta orđ fram ţegar ađ honum snýr.

Bíđum nú og sjáum hvađ setur međ perlurnar í Japan.


Beinaflutningur á Stöng í Ţjórsárdal

Stangarkirkja Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson b

Lengi var taliđ ađ ađeins vćri um ađ rćđa eitt byggingarskeiđ á Stöng í Ţjórsárdal. Nú leikur enginn vafi á ţví ađ búseta hefur veriđ ţar frá lokum 9. aldar og allt fram á ţá 13.

ÁRIĐ 1104 varđ mikiđ gos í Heklu. Elstu annálar greina reyndar ađeins frá eldi hinum fyrsta í Heklufelli og annađ er ekki vitađ úr rituđum heimildum međ vissu um ţetta gos. Ţegar eldgosiđ hófst hafđi byggđ haldist í landinu í rúm 200 ár. Ţrátt fyrir ýmsar náttúruhamfarir, sem fyrstu íbúarnir áttu alls ekki ađ venjast úr ţeim löndum sem ţeir komu frá, var Heklugosiđ áriđ 1104 ađ öllum líkindum ţađ ískyggilegasta sem ţeim hafđi mćtt í hinu nýja landi.

Jarđfrćđingar geta nú frćtt okkur um ađ ţetta Heklugos hafi veriđ stćrra en nokkurt annađ gos í Heklu eftir landnám, hvađ varđar magn gosefna (vikurs). Um önnur gos Heklu á miđöldum vitum viđ ađ ţeim fylgdu miklir jarđskjálftar, og um nokkur gos sem nefnd eru í annálum er sagt ađ byggđir hafi lagst af í kjölfariđ. Heklu er hugsanlega einnig getiđ í erlendum miđaldabókmenntum. Er fjalli nokkru á íslandi er lýst sem gátt helvítis í frönskum miđaldakvćđum er ađ öllum líkindum átt viđ Heklu. Júdas var ţar fjallbúi ásamt öđrum fordćmdum sálum, sem veinuđu í kór yfir aumum örlögum sínum í vítislogum. í lok 12. aldar ritađi munkurinn Herbert í klaustrinu Clairvaux í Frakklandi Bók undranna (Liber Miraculorum). Ţar lýsir hann mörgum eldgosum á íslandi og vel gćti hann átt viđ Heklu er hann ritar: Á vorum tímum hefur ţađ sést einhverju sinni, ađ vítiseldurinn gaus upp svo ákaflega, ađ hann eyđilagđi mestan hluta landsins allt í kring. Hann brenndi ekki ađeins borgir og allar byggingar, heldur einnig grös og tré ađ rótum og jafnvel sjálfa moldina međ beinum sínum (Ţýđing dr. Jakobs Benediktssonar).

grafiđ á Stöng 1939

FRÁ UPPGREFTRI á Stöng 1939. Hárprúđi mađurinn fyrir miđju á myndinni er Kristján Eldjárn. Rétt austan viđ gafl skálans, sem veriđ er ađ grafa á myndinni, fannst kirkja Stangarbćnda áriđ 1992. Ţótt rannsóknarskurđir hefđu fariđ í gegnum grafir áriđ 1939 uppgötvuđust ţćr ekki ţá, enda beinin fá. Ljósm. Aage Roussell 1939. Nationalmuseet Kaupmannahöfn.

Rannsóknir i Ţjórsárdal

Í Ţjórsárdal, um ţađ bil 15 km norđvestur af Heklu, var frá landnámi byggđ, sem lengi var álitiđ ađ Hekla hefđi eytt snemma á miđöldum. Spurningin um ţađ hvernig eyđingu dalsins bar ađ var ofarlega í hugum lćrđra manna hér á landi allt frá síđari hluta 16. aldar og margar tilgátur voru settar fram um eyđinguna í aldanna rás. Áriđ 1937 voru ţjóđminjaverđir Norđurlandanna staddir á fundi suđur á Jótlandi og ákváđu ađ rannsaka eyđibyggđ í Ţjórsárdal sameiginlega.

Ţýskir frćđimenn viđ „frćđistofnun" SS-Ahnenerbe, höfđu sýnt fornleifarannsóknum á Íslandi mikinn áhuga á fjórđa áratugnum og varđ áhugi ţeirra hugsanlega til ţess ađ auka áhuga frćndţjóđa Íslendinga á rannsóknunum í Ţjórsárdal. Matthías Ţórđarson ţjóđminjavörđur hafđi barist fyrir ţeim og leitađ jafnt til Ţjóđverja sem norrćnna kollega. Ekkert varđ úr rannsóknum ţýskra fornleifafrćđinga á íslandi m.a. vegna fjárskorts sem jókst í takt viđ hernađarbrölt ţriđja ríkisins. Rannsóknirnar í Ţjórsárdal, sem fóru fram sumariđ 1939, gáfu mjög áhugaverđar niđurstöđur. I rannsóknunum tóku ţátt fornleifafrćđingar frá öllum Norđurlandanna nema Noregi. Rústir stórbýlisins á Stöng voru einar sex bćjarrústa sem rannsakađar voru sumariđ 1939. Engum fornleifafrćđinganna hafđi fundist rústirnar álitlegar nema danska arkitektinum og fornleifafrćđingnum Aage Roussell. Hann hafđi mikla reynslu af fornleifagreftri á Grćnlandi og ţekkti ţví rústir á norđlćgum slóđum. Ađstođarmađur hans var ungur fornfrćđistúdent, Kristján Eldjárn.

Rústirnar á Stöng höfđu sérstöđu, vegna ţess hve vel ţćr voru varđveittar. Veggir og mikill hluti torfhleđslna stóđu óhreyfđir. Engu var líkara en ađ húsaviđir hefđu veriđ fjarlćgđir og bćrinn yfirgefinn. Forngripirnir sem fundust bentu til búsetu á Stöng fram á 13. öld og rannsóknir Sigurđar Ţórarinssonar á gjóskulögum bentu til hins sama.

Upphaflega taldi Sigurđur ađ eldgos í Heklu áriđ1300 hefđi grandađ byggđ á Stöng. Síđar komst hann á ţá skođun ađ Heklugosiđ áriđ 1104 hefđi valdiđ eyđingu byggđar í Ţjórsárdal.

Kirkja ofan á smiđju Stöng 3

FRÁ RANNSÓKN kirkjunnar og tćttum smiđjunnar, sem hún var reist á. Gula strikalínan sýnir nokkurn veginn grunnflöt kirkjurúmsins. Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1993.

Nýjar rannsóknir

Árin 1983-86 og 1992-94 fóru fram nýjar, ítarlegar fornleifarannsóknir á Stöng í Ţjórsárdal og hafa ţćr varpađ nýju ljósi á endalok byggđarinnar. Heklugosiđ áriđ 1104, sem ţeytti upp hinum hvíta vikri sínum, eyddi ekki byggđ á Stöng, eins og hingađ til hefur veriđ haldiđ fram. Hinar nýju fornleifarannsóknir hafa skýrt endalok byggđarinnar og upphaf hennar. Međ hjálp geislakolsaldursgreininga er komiđ í ljós ađ búseta hefur haldist á Stöng nokkuđ fram yfir aldamótin 1200, ţ.e.a.s. löngu eftir hiđ mikla eldgos áriđ 1104. Samtímis hefur veriđ sýnt fram á ađ upphaf byggđar á Stöng hafi veriđ skömmu eftir ađ landnámgjóskulagiđ féll. Jarđfrćđingar telja nú nćsta öruggt ađ ţađ hafi gerst áriđ 871, eđa ţar um bil. Á Stöng hafa nú fundist leifar tveggja skála, sem eru eldri en sá er rannsakađur var sumariđ 1939.

Elstu mannvistarleifar, sem fundist hafa á Stöng, eru eldstćđi, sem var notađ skömmu eftir landnám. í ţví fundust leifar brennds kambs og brennd hvalbein úr stórhveli. Smiđja frá 10. öld hefur veriđ rannsökuđ ađ hluta til. Hún er forveri smiđjunnar sem fannst á Stöng áriđ 1939. Eldri skáli er undir íbúđarskálanum sem nú er til sýnis á Stöng. Eldgosiđ áriđ 1104 hefur ekki eytt byggđinni, nema hugsanlega ađ hluta til, og sama er hćgt ađ segja um eldgos í Heklu árin 1159 og 1206. Ef ţessi gos hafa valdiđ einhverri röskun á búsetu, hefur ţađ ađeins veriđ til skamms tíma. Endalok byggđar í innsta hluta Ţjórsárdals verđur ađ líta á sem afleiđingu fleiri, samtvinnađra ţátta. Eldgosin léku ţar stórt hlutverk, en uppblástur vegna gjósku, mađurinn og húsdýr hans og kólnandi veđurfar hafa einnig átt stóran ţátt í ađ byggđin í Ţjórsárdal leiđ undir lok á fyrri hluta 13. aldar. Fornleifar og gripir ţeir sem fundust áriđ 1939 á Stöng og viđ síđari rannsóknir sýna einnig, svo ekki er um ađ villast, ađ búseta hefur veriđ á Stöng allt frá landnámsöld fram yfir aldamótin 1200. Afstađa gjóskulaga á Stöng, t.d. vikurinn úr Heklugosinu áriđ 1104 ţar sem hann er undir mannvistarlögum, sýnir einnig ađ bćrinn getur ekki hafa fariđ í eyđi vegna eldgoss í Heklu áriđ 1104.

  Grunnmynd 

Viđ lok rannsókna sumariđ 1993 var hćgt ađ sjá helming kirkjurústarinnar (A) međ kór og hluta af smiđjunni (B), sem er beint undir kirkjunni. Grafir (A) frá notkunartíma kirkjunnar hafa veriđ grafnar í gegnum vesturvegg smiđjunnar og gegnum gólf (grátt á teikningu) skála, sem liggur undir smiđjunni. Eldahella (rauđbrún á teikningu) í gólfi skálagólfsins hefur varđveist. Kirkjan er ađeins tćplega 5 metra löng ađ innanmáli og 2,8 metra breiđ. Veggir eru eins metra breiđir, hlađnir úr ţremur lögum af grjóti og torfstreng. Nánustu hliđstćđur kirkjunnar á Stöng er ađ finna á Sandey í Fćreyjum og međal kirkna á Grćnlandi. Einnig munu vera til rústir um 50 torfkirkna í Norđur-Noregi, en engin ţeirra hefur veriđ rannsökuđ. Teikn. VÖV.

Kirkja á Stöng

Samkvćmt fyrri kenningum um eyđingu byggđar í Ţjórsárdal átti búseta á Stöng ekki ađ hafa veriđ langvinn. Lengi var taliđ ađ ađeins vćri um eitt byggingaskeiđ ađ rćđa á bćnum. Nú leikur enginn vafi á ţví ađ búseta hefur veriđ ţar frá lokum 9. Aldar allt fram á ţá 13. Ein af ţeim rústum sem rannsakađar hafa veriđ er rúst lítillar torfkirkju međ rómönsku lagi frá 11. öld (myndir), elstu kirkju sem rannsökuđ hefur veriđ á Íslandi. Eldri kenningar gerđu ráđ fyrir ţví ađ ađeins ein kirkja hefđi veriđ í Ţjórsárdal á fyrri hluta miđalda, ţ.e. kirkjan ađ Skeljastöđum. Rannsókn fór fram á kirkjugarđinum á Skeljastöđum áriđ 1939.

Kirkjan á Stöng var rannsökuđ ađ hluta til áriđ 1939, en ţá var rústin kölluđ útihús.

Viđ rannsókn á ruslalagi áriđ 1992, er myndast hafđi fyrir utan ţetta hús, fannst framtönn og kjálkabrot međ jaxli úr manni á milli beina af stórgripum og annars úrgangs. Frekari rannsóknir leiddu í ljós grafir og kistuleifar í nokkrum grafanna. „Útihúsiđ" reyndist ţegar betur var ađ gáđ vera rúst formfagurrar og haglega byggđar kirkju. Eitt vandamál blasti viđ okkur. Ađeins örfá mannabein fundust í gröfunum. Kjúkur og hnéskeljar í einni gröf og ein tönn og tábein í annarri. Ekki var hćgt ađ skýra ţađ hvađ lítiđ fannst af beinum í gröfunum međ lélegum varđveisluskilyrđum. Ţađ sannađi heilleg beinagrind konu, sem ýtt hafđi veriđ til hliđar er yngri kistugröf hafđi veriđ grafin. Í yngri gröfinni voru hins vegar afar fá bein á ruglingi í fyllingu grafarinnar. Nokkra stund stóđum viđ ráđţrota yfir ţessu vandamáli.

Eftir ábendingu frá lögfrćđinema, sem tók ţátt í rannsókninni á Stöng skýrđist máliđ. Hann benti höfundi á stađ í Grágás, elsta lagasafni íslensku.

Af beinaflutningi

Kirkja hver skal standa í sama stađ sem vígđ er, ef ţađ má fyrir skriđum eđa vatnagangi eđa eldsgangi eđa ofviđri, eđa héruđ eyđi af úr afdölum eđa útströndum. Ţađ er rétt ađ fćra kirkju ef ţeir atburđir verđa. Ţar er rétt ađ fćra kirkju ef biskup lofar. Ef kirkja er upp tekin mánuđi fyrir vetur eđa lestist hún svo ađ hún er ónýt, og skulu lík og bein fćrđ á braut ţađan fyrir veturnćtur hinar nćstu. Til ţeirrar kirkju skal fćra lík og bein fćra sem biskup lofar gröft ađ.

Ţar er mađur vill bein fćra, og skal landeigandi kveđja til búa níu og húskarla ţeirra, svo sem til skipsdráttar, ađ fćra bein. Ţeir skulu hafa međ sér pála og rekur. Hann skal sjálfur fá húđir til ađ bera bein í, og eyki til ađ fćra. Ţá búa skal kveđja er nćstir eru ţeim stađ er bein skal upp grafa, og hafa kvatt sjö nóttum fyrr enn til ţarf ađ koma, eđa meira mćli. Ţeir skulu koma til í miđjan morgun. Búandi á ađ fara og húskarlar hans ţeir er heilindi hafa til, allir nema smalamađur. Ţeir skulu hefja gröft upp í kirkjugarđi utanverđum, og leita svo beina sem ţeir mundu fjár ef von vćri í garđinum. Prestur er skyldur ađ fara til ađ vígja vatn og syngja yfir beinum, sá er bćndur er til. Til ţeirrar kirkju skal bein fćra sem biskup lofar gröft ađ. Ţađ er rétt hvort vill ađ gera eina gröf ađ beinum eđa fleiri...(Byggt á Grágásarútgáfu Vilhjálms Finsens 1852).

Ţađ hlýtur ađ hafa veriđ beinaflutningur eins og ţessi, sem lýst er í Grágás, sem átti sér stađ á Stöng. Allt bendir til ţess, og ađ meginástćđan fyrir honum hafi veriđ eldgos í Heklu. Hvíti vikurinn, sem Hekla spjó áriđ 1104, hefur líklega enn huliđ jörđ ađ einhverju leiti er grafir voru tćmdar á Stöng. Ţá fylltust nokkrar grafir ađ hluta til af vikrinum er ţćr voru tćmdar viđ beinaflutninginn. Hugsanlega hafa íbúar á Stöng yfirgefiđ bćinn um skeiđ, en ţeir komu aftur og tóku kirkjubygginguna í notkun, nú sem útihús og minnkuđu húsiđ, reistu torfvegg um ţveran kór kirkjunnar og fyrir vesturgafl, ţar sem áđur hafđi veriđ brjóstţil. Smátt og smátt hafa áhrif vikursins ţverrađ. Yfir gröfunum í kirkjugarđinum myndađist ruslalag úr úrgangi fólks sem bjó á Stöng fram til ca. 1225 ef dćma á út frá aldri forngripa og niđurstöđum geislakolsaldursgreininga.

Neđarlega í ţví lagi fannst síđan tönnin og kjálkabrotiđ sem beinaflutningsmönnum hefđi yfirsést, en sem leiddi fornleifafrćđinga, 800 árum síđar, í sannleikann um elstu kirkju landsins.

Dómsdagur

Á ţennan hátt getum viđ ímyndađ okkur ađ ákvćđum Grágásar hafi veriđ framfylgt á Stöng, en hver er skýringin á ţessum beinaflutningum. Svariđ er ađ finna í hugmyndaheimi miđaldamanna um hinn hinsta dag, dómsdag, ţegar Kristur skyldi koma og „dćma lifendur og dauđa". Dómsdagstrúin var mjög mikilvćg miđaldamönnum. Dauđinn var á fyrri hluta miđalda túlkađur sem biđstađa, međvitađur svefn fyrir hinn hinsta dóm. Gröfin, var eins og í gyđingdómi, „hús lífsins og gleđinnar", stađur ţar sem mennirnir biđu međ tilhlökkun og gleđi eftir ţví sem koma skyldi á hinum hinsta degi er englar Herrans blésu í lúđra sína og legsteinum yrđi velt frá gröfum í jarđhrćringum og menn yrđu dćmdir hinum stóra dómi. Kristur kom međ litlum fyrirvara. Ţví var mikilvćgt fyrir ţá dauđu ađ liggja reiđubúnir í gröfum sínum, ţađ voru ţeir ekki í gröfum viđ kirkju sem lögđ hafđi veriđ niđur. Ákvćđi Grágásar eru í fullu samrćmi viđ dómsdagsspár Biblíunnar og beinaflutningsákvćđin eiga vel viđ í landi eldfjalla og jarđskjálfta, sem óneitanlega hafa minnt fólk á fyrirheit Biblíunnar.

Beinin heilla b

FRÁ RANNSÓKN í kirkjugarđinum á Skeljastöđum í Ţjórsárdal 1939. Beinin heilla. Allar upplýsingar um konuna til hćgri vćru vel ţegnar.

Skútustađir b

GAMLA kirkjan á Skútustöđum viđ Mývatn áriđ 1896. Kirkjan hafđi veriđ lögđ af nokkru áđur en myndin var tekin. Bygging ţessi, sem hefur veriđ áţekk kirkjunni á Stöng, sýnir hina sterku formhefđ sem ríkti í íslenskri kirkjubyggingalist frá öndverđu fram á 19. öld. Ljósm. H. Herdegen 1896. Nationalmuseet Kaupmannahöfn.

Ţess má geta ađ ţegar tíund var komiđ á áriđ 1096 eđa 1097 hefur kirkjum vćntanlega fćkkađ til muna hér á landi í kjölfariđ. Gćti ţađ einnig hafa veriđ ástćđa fyrir beinaflutningum á 12. öld og önnur ástćđa ţess ađ kirkjuhald á Stöng lagđist af. Hvert beinin frá Stöng voru flutt vitum viđ ekki, en ţađ hlýtur ađ hafa veriđ til sóknar- eđa graftrarkirkju í sćmilegri fjarlćgđ frá Stöng, ţar sem ţau hafa vćntanlega veriđ sett í fjöldagröf eđa stakar grafir eins og Grágas bođar. Vart hafa beinin veriđ grafin á Skeljastöđum í Ţjórsárdal, ţar sem ekki fundust merki um flutning beina er kirkjugarđur var rannsakađur ţar áriđ 1939. Hugsanlega var grafiđ ađ Skriđufelli, ţar sem vitađ er til ađ hafi veriđ bćnahús eđa ađ landnámsjörđinni Haga, ţar sem vitađ er um kirkjugarđ er kom í ljós er hús var byggt á 6. áratug ţessarar aldar. Á íslandi hafa enn ekki fundist bein, sem flutt hafa veriđ á ţennan hátt, en á Grćnlandi er hugsanlega hćgt ađ finna slík um atburđum stođ.

Tjekkisk manuskript 2

DAUĐIR rísa upp á hinsta degi. Úr tékknesku handriti frá 11. öld.

Viđ fornleifarannsóknir á kirkju ţeirri sem er kennd viđ Ţjóđhildi konu Eiríks rauđa í Brattahlíđ, fundust á fyrri hluta 7. áratugarins nokkrar grafiđ međ beinum, sem höfđu veriđ flutt annars stađar frá. í einni fjöldagröfinni fundust bein 13 einstaklinga, fullorđinna og barna. Ekki er ólíklegt ađ á Grćnlandi hafi veriđ í gildi svipuđ ákvćđi og í Kristinna laga ţćtti í Grágás og ađ bein hafi veriđ flutt frá kirkjum er lagst höfđu af. Hingađ til hefur fjöldagröfin í Brattahlíđ veriđ tengd Ţorsteini Eiríkssyni rauđa. Ţorsteinn var ađ ná í lík bróđur síns, sem hafđi dáiđ á Vínlandi, er hann ţurfti ađ hafa vetursetu í Lýsufirđi í Vestribyggđ. Ţar dó hann sjálfur af sótt og allir hans menn.

Sagan segir ađ lík ţeirra hafi veriđ flutt til Brattahlíđar og ađ prestur hafi sungiđ yfir ţeim. Kolefnisaldursgreiningar, sem nýveriđ voru gerđar á beinunum úr fjöldagröfinni viđ Ţjóđhildarkirkju, sýna, ađ beinin eru frá 12. öld og geta ţví ekki veriđ af Ţorsteini og mönnum hans.

Flutningur á beinum forfeđranna hefur haft afar mikla ţýđingu fyrir fjölskylduna á Stöng. Hún bjó í sjónmáli viđ gáttir helvítis, ţar sem logamir brutust út ađ međaltali einu sinni á mannsćvi, og minntu á hvađ beiđ hinna syndugu. Ţetta hlutverk Heklu ţótti óumdeilanlegt á miđaldavísu og kemur ţađ greinilega fram í áđurnefndri Bók Undranna eftir Herbert kapellán frá Clairvaux, ţegar hann skrifar um íslensk eldfjöll: Hinn nafnfrćgi eldketill á Sikiley, sem kallađur er strompur vítis, - en ţangađ eru dregnar sálir dauđra, fordćmdra manna til brennslu, eins og oft hefur veriđ sannađ, - hann er ađ ţví, er menn fullyrđa eins og smáofn í samjöfnuđi viđ ţetta gífurlega víti.

Höfundur er fornleifafrćđingur.

Grein ţessi birtist fyrst í Lesbók Morgunblađsins 18. janúar 1997.

 

Heimildir:

Sigurđur Ţórarinsson  1952: Herbert múnkur og Heklufell. Náttúrufrćđingurinn 22. árg.; 2.h. , 1952, bls. 49-61.

Vilhjálmur Finsen 1852: Grágás, Islćndingenes Lovbog i Fristatens Tid. Udgivet efter det Kongelige Bibliotheks Haandskrift og oversat af Vilhjálmur Finsen for de nordiske Literatur-Samfund. Förste Del. Text I. Kjöbenhavn.

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1996: Gĺrd og kirke pĺ Stöng i Ţjórsárdalur. Reflektioner pĺ den tidligste kirkeordning og kirkeret pá Island. í J.F. Krřger og H.-R. Naley (ritstj.) Nordsjřen. Handel religion og politikk.  Karmřyseminaret 1994 og 1995, bls. 119-139. Dreyer Bok Stavanger.

Sami 1996: Ved Helvedets Port. Skalk. nr. 4, bls. 11-15.

Myndin efst: HUGMYND höfundar ađ útliti kirkjunnar á Stöng. Teikn. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1996

Til vinstri á spássíunni er ýmis konar fróđleikur um Stöng og Ţjórsárdal.


Slysin eru mörg

orri

Orri Vésteinsson er í dag (19. júní 2012) í Morgunblađinu međ heilmikla orrahríđ í garđ Menntamálaráđuneytisins vegna nýrra ţjóđminjalaga, Laga um menningarminjar, sem hafa veriđ til umrćđu á Alţingi. Kallar Orri grein sína Menningarslys.

En slysin eru ađ mati Fornleifs ćriđ mörg, ekki ađeins í gerđ skriffinna á lögum til ađ ţjónka viđ önuga og deilukennda stétt, ţar sem siđferđiđ hefur ekki alltaf veriđ upp á marga fiska.

Kannski mćtti Orri hafa stílađ ádeiluna á fleiri en hiđ illa mannađa ráđuneyti, sem og ađra ţćtti sem valda ţví hćgt er ađ deila á ţessi nýju lög. Miđađ viđ breytingartilögur á breytingartillögur allsherjar- og menntamálanefndar sjálfrar og umrćđuna, sem hćgt er ađ hlusta á á vef Alţingis, eru lögin illa unnin og gerđ í litlu samráđi viđ ţá sem vinna eiga eftir ţeim og af greinilegu áhugaleysi stjórnmálamanna, sem flestir hafa litla burđi og getu til ađ vinna međ ţennan málaflokk.

Áhyggjur prófessors Orra, sem reyndar er sérfrćđingur í sagnfrćđi, (sem er nú líka gamalt slys móđgun viđ stétt fornleifafrćđinga), eru skiljanlegar. Deild sú viđ HÍ, sem hann stýrir, hefur pungađ út fjölda fornleifafrćđinga sem lítiđ eđa ekkert fá ađ gera ef skráninga fornleifa falla nú ađ mestu á sveitarfélögin, misjafnlega illa efnuđ. Sjá hér

 

Getur veriđ of mikil gróska í grein? 

Vegna ţeirra óhemjumiklu og í raun óeđlilegu grósku í íslenskri fornleifafrćđi, sem er meiri en annars stađar miđađ viđ íbúafjölda landsins, ţá munu stúdentarnir hans Orra ekki fá vinnu viđ skráningu í eins miklum mćli og hingađ til. Víđa er ţegar búiđ ađ skrá fornleifar í ríkari sveitarfélögum landsins. Annars stađar er ekki til stök króna til slíkra verka.

Ţannig verđa fyrirtćki, sem lifađ hafa af fornleifaskráningu, af fjármagni, t.d. ţađ fyrirtćki sem Orri tengdist og tengist á vissan hátt enn, Fornleifastofnun Íslands. Sú „stofnun", sem er reyndar bara sjálfsbjargarviđleitnisfyrirtćki úti í bć, notar nafn eins og vćru um opinbert apparat ađ rćđa. Fyrirtćki ţetta hefur notiđ mest allra góđs af ţví góđćri sem hefur ríkt í stuđningi til íslenskrar fornleifafrćđi og af framkvćmdagleđinni fyrir 2008-hruniđ. Fornleifastofnun Íslands hefur notiđ ríkulegs stuđnings frá ríkinu, sem undrar miđađ viđ stapp sem ţetta fyrirtćki hefur átt í viđ ráđuneytiđ, Fornleifavernd Ríkisins og svo keppinauta sína. Fornleifavernd Ríkisins er einnig afar umdeild "stofnun", eins og málin međ Ţorláksbúđ sýna best. Fornleifavernd á nú ađ setja undir einn og sama hatt međ Húsafriđunarnefnd og er skálmöldin og slagurinn um stöđur viđ ţá stofnun ţegar hafin ađ mér skilst. Ţađ mun ekki verđa friđsamlegt ferli.

Ţađ er ţó ekki eins og fornleifarnar séu allar ađ hverfa vegna skráningarleysis ef ríkiđ borgar ekki skilyrđislaust fyrir endalausar fornleifaskráningar. Ţćr munu hvort sem er verđa skráđar og rannsakađar ef til framkvćmda kemur á ákveđnum svćđum og svćđiđ fer í umhverfismat eins og vera ber.

Ţađ sem nýju lögin hefđu átt ađ innihalda voru miklu frekar greinar um skipulega skráningu fornleifa í hćttu vegna landbrots og skógrćktar, svo eitthverrjar af hćttunum séu nefndar. Ţađ gćtu flest sveitarfélög kostađ og ríkiđ jafnvel líka, ţótt ţađ eyđi frekar fé í ESB-ferliđ. Í ESB hafa fornleifafrćđingar ţađ alls ekki eins gott og hin litla klíka sem hrifsađ hefur til sín öll verkefni á Íslandi, jafnvel međ ađstođ risavaxins prófessors úti í heimi, sem reyndi ađ neyđa íslenskan stúdent úr doktorsnámi hér um áriđ til ađ hjálpa samstarfsađilum sínum hjá Fornleifastofnun Íslands ađ komast yfir „arđbćr" verkefni á fornleifamarkađnum. Sami prófessor lofađi mér ađ koma í veg fyrir ađ ég fengi nokkurn tíma vinnu í íslenskri fornleifafrćđi og ađ fjármagni frá BNA sem hingađ til hafđi runniđ til fornleifaćvintýra hans á Íslandi yrđi beint "to the Soviets" eins og hann orđađi ţađ.

 

Fyrst og fremst verktakar, svo fornleifafrćđingar  

Verktakaćđiđ í íslenskri fornleifafrćđi, ţar sem margir voru undir pilsfaldi eđa til reiđar viđ stóra prófessorinn í New York, er líklega ađ líđa undir lok. Fornleifafrćđin er vonandi ađ verđa ađ frćđigrein, ţar sem menn básúna sig ađeins minna í fjölmiđlum á sumrin en ţeir hafa gert hingađ til, um grćnlenska sjúklinga, fílamenn, verstöđ fyrir landnám og ađrar innihaldslausar sensasjónir og rugl.

Kennsla í fornleifafrćđi á Íslandi er kannski ekki eins nauđsynleg og halda mćtti. Nám viđ erlenda háskóla í ţeim löndum sem Ísland hafđi menningartengsl viđ, er mun farsćlli leiđ til ađ lćra um fyrri aldir á Íslandi, en heimalningsfornleifafrćđi sú sem mér sýnist hafa veriđ kennd viđ HÍ. Í HÍ hafa skođanir ákveđinna manna voru kenndar međan ađrir fengu ekki rit eftir sig á lestralista deildarinnar. 

Ef mađur skođar sumar ritgerđir í fornleifafrćđi viđ HÍ, sem hćgt er ađ sjá á netinu er furđulegt hve lítil ţekking er á menningarleifum og forngripafrćđi Norđurlandanna og annarra nćrliggjandi landa. Ţađ hlýtur ađ endurspegla kennsluna og leiđsögnina. Menn eru t.d. ađ skrifa um ákveđna gerđ gripa en vantar helstu heimildir frá öđrum löndum. Menn geta ekki látiđ sér nćgja nám viđ HÍ í fornleifafrćđi og ćttu ađ leita út fyrir landsálana.

Fornleifafrćđin á Íslandi gćti međ tímanum orđiđ eins og Íslenskudeildin, ţar sem menn voru fram eftir öllu ađ spá í hluti sem litlu máli skiptu, svo sem hver hefđi skrifađ Íslendingarsögurnar. Á međan voru frćđimenn erlendis ađ nýta sér íslenskar miđaldabókmenntirnar á allt annan og frjósamari hátt. Einnig má nefna blessađa jarđfrćđideildina (skorina), ţar sem orđ ákveđinna manna voru bođorđ og trúarbrögđ, og menn voru lagđir í einelti ef ţeir dirfđust ađ andmćla.

Ţađ ţurfti t.d. jarđfrćđing frá skoskum háskóla til ađ skilja og sjá ađ tilgátur mínar um ađ gosiđ í Heklu áriđ 1104 hefđi ekki lagt byggđ í Ţjórsárdal í eyđi. Fram ađ ţví höfđu flestir íslenskir jarđfrćđingar og fornleifafrćđingar međ ţeim ekki tekiđ ţađ í mál. Ţeir höfnuđu ţví án rannsóknar, ađ leirkersbrot frá 13. öld sem fundist hefur á Stöng í Ţjórsárdal vćri frá ţeim tíma, eđa ađrir gripir sem greinileg gátu ekki veriđ frá ţví fyrir gosiđ 1104. Menn ţögnuđ svo ţegar kolefnisaldursgreiningarnar komu og kirkjan á Stöng og kirkjugarđurinn, sem ekki átti ađ vera ţađ. Ţegar 1104-gjóskan fannst undir mannvistarlögum fóru ađ renna á mennt tvćr grímur.  En ţegar kom í ljós viđ rannsóknir annarra, ađ ég hafđi á réttu ađ standa um endalok byggđar í Ţjórsárdal, tók mađurinn sem hrópar nú á síđu 17 í Mogganum um Menningarslys, ţađ ađ sér í vísindagreingrein sem hann léđi nafn sitt líkt og stóri prófessorinn í New York, sem lofađi mér útilokun frá íslenskri fornleifafrćđi, ađ reyna ađ hylma yfir ţađ sem ég hafđi skrifađ um endalok Ţjórsárdal. Ein ađferđin var ađ vitna ađeins í elstu greinarnar eftir mig, sjá hér.

Prófessorar í fornleifafrćđi geta ţví einnig, ađ mati Fornleifs, hćglega valdiđ menningarslysum á Íslandi og ekki tel ég víst ađ ţeir séu ađ hugsa um hag greinarinnar ţegar ţeir deila á ný lög. Hagur fyrirtćkis vinanna á Fornleifastofnun Íslands liggur ađ mínu mati miklu nćr  hjarta Orra Vésteinssonar.


mbl.is Orri Vésteinsson: Menningarslys
Tilkynna um óviđeigandi tengingu viđ frétt

Hvađ er í deiglunni ?

Smiđja

Vađlaheiđargöng er greinilega til annars nýt en ađ flýta fyrir ferđum manna inn í óörugga framtíđ. 

Greint var frá ţví á RÚV í fyrir nokkrum dögum, ađ fornleifafrćđingar vćru í óđa önn ađ finna mikinn járnframleiđslustađ frá miđöldum, ţar sem Vađlaheiđargöngin eiga ađ byrja ađ austanverđu.

Ţetta er stórmerkur fundur og ljótt til ţess ađ vita ađ ţarna vinni fornleifafrćđingar í kappi viđ klukkuna, fyrir skít á priki, til ađ rumpa af rannsóknarvinnu viđ ţađ sem virđist einn heillegasti járnframleiđslustađur sem fundist hefur á Íslandi, og jafnvel smiđjustarfsemi líka. Greinilegt er af frétt Sjónvarps, ađ fornleifafrćđingurinn heldur á deiglu. Kannski var ţarna járnblástur og smiđja í tengslum viđ hann. Í fljótu bragđi sýnist mér allt benda til ţess ađ ţarna sé veriđ ađ grafa upp stóra smiđju og ţađ sem henni tengdist.

Hvađ er í deiglunni

Fornleifur skorar á framkvćmdavaldiđ ađ gera ţessari rannsókn hátt undir höfđi og veita ríflegt fé í hana, svo heimildir fari ekki forgörđum. Ţarna verđur ađ ljúka rannsóknum ađ fullu.

Ţarna viđ gangnamunnann bćtist vonandi viđ vitneskja, t.d. viđ ţá merku rannsókn á stórtćkum rauđblćstri sem dr. Ragnar Eđvarđsson stýrđi fyrir nokkrum árum síđan á Hrísheimum í Mývatnsheiđi. Ţar fundust einnig miklar leifar eftir járnvinnslu frá 10. og 11. öld. Sjá hér.


Gleđilega hátíđ !

Gleđilega hátíđ

Fornleifur bćtir hér viđ fánaskrúđ ţjóđhátíđardagsins međ íslenskum fánum úr hollenskum og belgískum Turmac sígarettupökkum frá 4. áratug síđustu aldar. Sjá ítarlegar hér.


Tapađ fundiđ

Poq

Í nýjasta hefti SKALK, hinu vinsćla, danska riti um fornleifafrćđi og sögu, er áhugaverđ grein eftir ungan fornleifafrćđing, Jens Winther Johannsen.

Greinin fjallar um grćnlenskan grip sem fannst nýveriđ viđ fornleifarannsóknir í tengslum viđ byggingu neđanjarđarlestarstöđvar viđ Řsterport í Kaupmannahöfn. Gripurinn grćnlenski hefur endađ í díki viđ Eystrahliđ um miđja 17. öld.

Spydspids

Gripurinn er teinn eđa oddur međ krókum úr beini. Oddurinn er spjótsoddur af grćnlensku fuglaspjóti, spjóti sem var kastađ úr kajökum međ kasttrjánungi. Gerir höfundur greinarinnar grein fyrir sögu ţeirra Grćnlendinga sem rćnt var á ferđum Dana til Grćnlands. Ţeir voru fćrđir til Kaupmannahafnar á fyrri hluta 17. aldar til ađ svala forvitni konungs og svo hćgt vćri ađ „uppfrćđa ţau útí Guđshrćđslu, Tungunni og borgaralegum Sýslum". Rekur Johannsen sögu ţeirra í stórum dráttum og leggur til ađ spjótsoddurinn, sem fornleifafrćđingar fundu í Kaupmannahöfn, hafi týnst er Grćnlendingar sýndu norska frćđimanninum Jens Bjelke spjótiđ einhvers stađar viđ Řsterport, og hafi oddurinn síđar ratađ í díkiđ.

Persónulega finnst mér mun líklegra ađ einn hinna nauđugu Grćnlending, sem dauđleiddist í Kaupmannahöfn og dóu flestir úr ţunglyndi ţótt ţeim hafi annars veriđ lýst sem glađvćru fólki, hafi eitt sinn lćđst út á andaveiđar og veriđ ađ veiđa sér önd í matinn á díkjum Kaupmannahafnar er oddurinn brotnađi af kastspjótinu. 

Svo mikiđ leiddist Grćnlendingum í flatneskju Kaupmannahafnar, ađ ţeir reyndu ađ strjúka á konubáti sem ţeir smíđuđu sér, en komust ađeins yfir á Skán, ţar sem ţeir bjuggu í góđu yfirlćti hjá skánskum bćndum áđur en ţeir voru fluttir aftur leiđindi Kaupmannahafnar.

Ég get ekki sagt meira um ţennan skemmtilega fund viđ Řsterport, nema ađ ég brjóti höfundarétt, og bendi lesendum á ađ finna sér eintak af Skalk nr. 2012 á bókasafni á Íslandi til ađ frétta frekar af örlögum frćnda vorra á Grćnlandi í kóngsins Kaupmannahöfn. Ţví óneitanlega er ţetta merkilegur fundur, sem tengist enn merkilegri örlagasögu.

Einhvern tíman munu líklega finnast sauđskinnskór íslenskir međ leppum í díkjum Kaupmannahafnar. Íslendingar köstuđu hins vegar svo vitađ sé reiđhjólum í ölćđi í díki Kaupmannahafnar, eins og menn geta lesiđ um í dönskum lögregluskýrslum sem upplýsa, ađ sökudólgarnir hafi veriđ tveir fornleifafrćđingar, fćreyskur og íslenskur  - ţó ekki sá er ţetta skrifar. Kannski segir mađur frá ţeirri uppákomu í seinni tíma annálum á blogginu Fornleifi.

Efst er mynd af Grćnlendingnum Poq, sem ađ eigin frjálsum og fúsum vilja fór til Danmerkur áriđ 1724, svo ţađ var líklega ekki hann sem tíndi örvaroddi sínum. Hann var fyrsti Grćnlendingurinn sem tókst ađ snúa aftur á lífi til síns heima eftir dvöl í hjarta ríkisins. Á málverkinu, sem nú hangir í Ţjóđminjasafni Dana, ţar sem einnig sést Piqueroq samlandi Poqs, heldur Poq á spjóti međ króksoddum af sömu gerđ og oddurinn sem fannst í 17. aldar lögum í díkinu viđ Řsterport, og sömuleiđis kasttrjáningur eđa teinn sá sem notađur var til ađ kasta fuglaspjótinu.  


Nálhúsiđ og hrosshárin frá Stöng

Nálhús fundiđ á Stöng 1938

Fimmtu getraun Fornleifs lauk eftir um ţađ bil einn sólahring, ţegar Bergur Ísleifsson gaf okkur rétt svör viđ öllum spurningum. Skulda ég nú lesendum Fornleifs ítarlegri upplýsingar um hrossháriđ sem myndin međ getrauninni var af.

Rannsóknir mínar á Stöng í Ţjórsárdal hófust áriđ 1983. Ţjóđhátíđarsjóđur gaf mér ţađ sumar smápening til rannsóknarinnar, sem dugđu fyrir nokkurra vikna launum fyrir tvo stúdenta. Árangurinn var góđur. Viđ rannsókn á gólflögum skálans, sem enn stendur opinn á Stöng og er yfirbyggđur, fundust eldri, óhreyfđ gólflög, og sömuleiđis veggur eldri skála undir ţeim sem nú er opinn gestum.

Vinna á Stöng b
 
Uppgröftur í skálanum ađ Stöng í Ţjórsárdal. Einar Jónsson teiknar. Ljósm. VÖV.

Nokkrir merkir gripir fundust viđ rannsóknina, en sá merkilegasti kom á nćstsíđasta degi rannsóknarinnar. Ţađ var nálhúsiđ sem ţiđ sjáiđ hér á myndinni efst.

Nálhúsiđ fann ég í neđst í gólflagi skálans sem liggur undir yngsta skálanum sem til sýnis er í dag. Nálhúsiđ fannst rétt fyrir framan pallinn (setiđ) sem var međfram veggjum skálans, framarlega (austast) í skálanum.

Ég og Einars Jónsson lögfrćđingur og ţá sagnfrćđinemi, sem vann međ mér, trúđum ekki okkar eigin augum og ánćgja okkar fóru ekki framhjá hópi ferđamanna sem kom í heimsókn nokkrum mínútum eftir ađ viđ fundum hlutinn. Ţar fór fyrir hópi Sigurjón heitinn Pétursson trésmiđur, sem lengi var forseti borgarstjórnar í Reykjavík fyrir Alţýđubandalagiđ og einhverjir samflokksmenn hans og kollegar frá Norđurlöndum. Sigurjón fékk ađ höndla hlutinn og úrskurđađi međ gantalegu brosi á vör ađ ţetta hlyti ađ vera eitthvađ stykki úr bíl og vćri glćnýtt. 

Ţó ég ţekkti ekki neitt nálhús međ ţessu sama lagi, gerđi ég mér strax grein fyrir ţví ađ ţessi gripur vćri nálhús, og stađfestu tveir sérfrćđingar á Norđurlöndunum ţađ, en ţeir höfđu heldur ekki séđ nálhús sem var međ ţessu lagi og töldu gripinn "austrćnan".

Nálhús

Nálhúsiđ séđ frá enda ţess. Ljósm. VÖV.

Er gripurinn var kominn í hús, fór innihaldiđ í nálhúsinu ađ ţorna, og losnađi ţađ ađ lokum úr nálhúsinu. Ţetta voru einhvers konar trefjar. Ég fór međ ţćr til Danmerkur, ţar sem ţćr voru greindar af dr. Jesper Trier forstöđumanni forvörslustofu Forhistorisk Museum Moesgĺrd í Árósum, sem var á sama stađ og fornleifadeildin viđ háskólann í Árósum, ţar sem ég nam frćđin. Jesper Trier sem er "fiberolog" og hafđi sérhćft sig í alls kyns tćgjum og taugum í egypskum fornleifum, var ekki í miklum vafa ţegar hann brá ögn af hárinu undir smásjána. Ţetta voru samankuđluđ hrosshár, sem ugglaust er ekki mikiđ öđruvísi en hrosshár af hesti Faraós.

Hrosshár úr nálhúsi

Hrosshárin í nálhúsinu. Ljósm. VÖV.

Hrosshárum hefur líklega veriđ trođiđ inn í rör nálhússins, sem var opiđ í báđa enda, og ţađ gegnt ţví hlutverki ađ halda nálunum í skorđum. Ekki veit ég hvort hrosshár séu betri til ţess arna en t.d. ull, en hver veit?

Aldursgreining á birkikolum og beinum úr gólflagi ţví sem nálhúsiđ fann hefur sýnt, ađ gólfiđ og húsiđ sé frá 11. öld. Sjá t.d. hér.

Ég tel ađ nálhúsiđ á frá Stöng geti allt eins veriđ íslensk smíđ. Á Stöng var smiđja á 10 öld, ţar sem menn unnu međ kopar og á nálhúsinu er skreyti Ţjórsárdals, sem er hringur međ punti í miđjunni, svokallađir "Circle-dot" eđa "konsentrískir hringir", sem reyndar er líka mög algengt skreyti um allan heim. En í Ţjórsárdal eru flestir gripir međ skreyti einmitt međ ţetta einfalda, alţjóđlega "mynstur".

Nálhúsiđ hefur fariđ á sýningar í 4. löndum og talađ hefur veriđ um ađ framleiđa eftirlíkingar af ţví til sölu, og ţćtti mér ţađ í lagi ef einhver hluti gróđans af slíku framtaki, sama hvađ lítill hann yrđi, fćri á einhvern hátt í áframhaldandi rannsóknir á Stöng í Ţjórsárdal, sem mér hefur reynst erfitt ađ fjármagna.

Nálhúsiđ er nú til sýnis á Ţjóđminjasafni Íslands í hinu kjánalega „Ţjórsárdalsbúri", sem er glerkassi hálffullur af vikri sem eitthvert hönnuđargrey hefur flippađ út međ í föstu sýningu safnsins. Kassinn á ađ gefa tilfinningu af eldvirkni og eyđingu byggđar. Eldvirkni, ein og sér, eyddi reyndar ekki búsetu á Stöng eđa byggđ í Ţjórsárdal, svo kassinn er út í hött. Einnig er bagalegt, ađ vart er hćgt ađ sjá gripina frá Ţjórsárdal vegna ţess ađ of dimmt er í ţessum eldakassa Ţjóđminjasafnsins, sem verđur líklega ađ teljast eitt kjánalegast gimmick safnasögu Íslands. Vikurinn, sem notađur er í ţennan undrakassa, er ekki eini sinni vikurinn úr Heklugosinu 1104, sem um tíma var taliđ ađ hefđi grandađ byggđ í dalnum. Nú hafa fornvistfrćđingar og jarđfrćđingar einnig gert sér grein fyrir ţví, ađ Ţjórsárdalur lagđist fyrst í eyđi á 13. öld.

Ítarefni

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson (1989). Stöng og Ţjórsárdalur-bosćttelsens ophřr. Í Bojsen Chris­tensen K. M. og Vilhjálmsson, V.Ö. (eds.) hikuin 15, 75-102. English summary.

Sami (1992) Fćrsla um grip númer 590 b í sýningarskránni Viking og Hvidekrist. Norden og Europa800-1200 (From Viking to Crusader; Wikinger, Waräger, Normannen; Les Vikings... Les Scandinaves et l'Europe800-1200) fyrir sýninguna Viking og Hvidekrist, sem var sett upp á Ţjóđminjasafni Dana áriđ 1992 (sýningin var einnig í Paris - Berlín - Kaupmannahöfn 1992-93). Nordic Council of Ministers in collaboration with The Council of Europe; The 22nd Council of Europe Exhibition 1993.

Sami (1994) "Nálhús frá Stöng í Ţjórsárdal. Í Á. Björnsson (red.). Gersemar og ţarfaţing. Úr 130 ára sögu Ţjóđminjasafns Íslands. Ţjóđminjasafn Íslands, Hiđ íslenska Bókmenntafélag. Reykjavík 1994.


5. getraun Fornleifs

Getraun

Fornleifur spyr eins og sauđur ađ fornum siđ: Hvaeretta á myndinni?

Veit hann ţađ vel sjálfur, enda er leikurinn til ţess gerđur, ađ allir nema fornleifafrćđingar svari. Fornleifafrćđingar geta bara etiđ ţađ sem úti frýs.

Vissuđ ţiđ, ađ hvergi í heiminum eru hlutfallslega til eins margir fornleifafrćđingar eins og á Íslandi? Sú spurning er ekki hluti af getrauninni, en frekar spurning um raunalegt ástand, sem veldur ţví nú ađ ţessi miklu fjöldi ágćtu fornleifafrćđinga mótmćlir nýjum og illa hugsuđum Ţjóđminjalögum sem greinilega voru ekki skrifuđ af fornleifafrćđingum. En var nú viturlegt ađ stofna fornleifafrćđideild viđ Háskóla Íslands til ađ ala á heimalningshćtti, skyldleikarćkt og atvinnuleysi í greininni, ţar sem frćđimennska er enn af skornum skammti, en stórtćk garđyrkja, óhemjuleg skurđagerđ međ tilheyrandi yfirlýsingagleđi ţví mun algengari? Ef ţiđ hafđi skođanir á ţví, lát heyra. En hér skal venjulegu fólki međ áhuga á miklum aldri fyrst og fremst svara eftirfarandi spurningum

  • A) Hvađ er ţađ sem á myndinni sést?
  • B) Hvar fannst ţađ?
  • C) Í hverju fannst ţađ?
  • D) Hvađ var hlutverk ţess?

Hver er konan til vinstri ?

Beinin heilla 3bb

Beinin heilla, og konan hér á myndinni er engin undantekning frá ţeirri reglu. Ljósmynd ţessi, sem varđveitt er á Ţjóđminjasafni Íslands, var tekin sumariđ 1939 í Ţjórsárdal, nánar tiltekiđ í kirkjugarđinum ađ Skeljastöđum, sem var nćrri ţar er Ţjóđveldisbćrinn stendur í dag.

Ég á fórum mínum ljósrit af dagbók Matthíasar Ţórđarsonar ţjóđminjavarđar frá rannsókninni, sem hefur fariđ framhjá ýmsum sem telja sig hafa gert rannsóknum í Ţjórsárdal skil. Ekki kemur ţar fram hvađa heimsókn ţessi kona tengdist. Sumir, sem séđ hafa mynd ţessa hjá mér, létu sér detta í hug dr. Ólafíu Einarsdóttur, sem var fyrsti viđurkenndi fornleifafrćđingur Íslands. Ţađ ţykir mér sjálfum ólíklegt, ţar sem ég man eftir Ólafíu sem mun breiđleitari konu af Mýrarkyni međ allt öđruvísi nef en konan sem skođađi og kjassađi beinin í Ţjórsárdal sumariđ 1939. En hver veit?

Myndirnar sem teknar voru í garđinum ţann dag sem konan lagđist međ beinunum, eru einar af ţeim fáu sem teknar voru af rannsókninni ađ Skeljastöđum, ţar sem Matthías Ţórđarson sem gróf ađ Skeljastöđum tók ekki ljósmyndir.

Hver er konan
Konur eru svo hverflyndar, hér er ungfrú fornleifafrćđi 1939 til hćgri

 

Til frćđslu fyrir ţá sem alltaf eru halda ţví fram ađ beinin í Skeljastađagarđi hafi legiđ í gjósku frá Heklugosinu áriđ 1104, t.d. jarđfrćđingur nokkur sem aldrei kom til Skeljastađa ţegar veriđ var ađ grafa ţar, ţó svo ađ hann vćri međ í rannsókninni í Ţjórsárdal áriđ 1939, ţá má vera augljóst af myndunum , ađ svo er ekki. Ţótt myndin sé svarthvít, get ég séđ, ađ askan sem liggur undir konunni og beinunum er H3 gjóskan, sem er forsögulegt lag sem Hekla spjó yfir Ţjórsárdal og víđar fyrir einum 2900 árum síđan, en gjóska ţessi hefur víđa blásiđ upp og flust mikiđ til, enda mjög létt. Flest mannabein í kirkjugarđinum lágu á uppblásnu yfirborđinu og höfđu bein sést ţar í langan tíma og veriđ tekin af lćknastúdentum og nasistum. Mun ég greina frá ţví betur síđar.

Allar upplýsingar um konuna til vinstri á myndinni (til hćgri á ţeirri neđri) vćru vel ţegnar. Einhver sonur eđa dóttir ţekkir kannski móđur sína í hlutverki hinnar ungu og glađlegu konu, sem greinilega hafđi áhuga á fornum leifum og skjannahvítum beinum.


Glatađi sonurinn er fundinn

Drengur 
Annasmali

Leiklistarsaga og saga kvikmynda eiga náđ fyrir ásjónu Fornleifs, enda hvortveggja búiđ ađ gerjast á međal okkar í meira en 100 ár. 

Hér skal greint frá búningum sem teiknađir voru fyrir leiksýningu í Drury Lane Royal Theatre í Lundúnum áriđ 1905, og sem verđur ađ telja hluta af íslenskri leiklistarsögu, ţótt Íslendingar hafi lítiđ komiđ ţar nćrri, en leikritiđ gerđist reyndar á Íslandi - eđa einhvers konar Íslandi.

Hall_Caine_Vanity_Fair_2_July_1896
Hall Caine (1853-1931) ţótti mađur einkennilegur í útliti, og átti kynhylli jafnt kvenna sem karla ađ ţví er taliđ er. Fyrir utan ađ vera mikiđ Íslandsvinur, var hann vinur gyđinga og hafđi mikla ímugust á gyđingafordómum samtímamanna sinni. Hann skrifađ m.a. verkiđ Syndahafurinn (The Scapegoat) um gyđinga.

 

Um aldamótin 1900 heimsótti breski rithöfundurinn Hall Caine Ísland og heillađist af ţjóđ og landi. Hann ferđađist eitthvađ um Ísland. Er heim var komiđ, hóf hann ađ rita sígilda sögu um glatađa soninn, sem hann stađsetti á íslensku sviđi og í ţeirri náttúru sem heillađi hann. Verk hans The Prodigal Son kom út áriđ 1904 hjá Heinemann forlaginu og seldist vel í hinum enskumćlandi heimi. Hall Caine, sem hafđi alist upp á eyjunni Man, var einn af vinsćlustu höfundum síns tíma, en í dag telst hann ekki lengur til sígildra höfunda, enda var hann uppi á tímaskeiđi er leiklistarleg melódramatík og vćmnisviđkvćmni voru í tísku.

Fljótlega var tekin ákvörđun um ađ setja verk Hall Caines á sviđ í Lundúnum. The Prodigal Son var sýnt viđ sćmilegar undirtektir, en ekki fyrir fullum húsum á fjölum Drury Lane Royal Theatre i Lundúnum. Handlitađa ljósmyndin hér fyrir neđan er einmitt tekin áriđ 1905 og sést skilti á leikhúsinu í Covent Garden sem auglýsir Glatađa soninn.

Drury Lane 1905

Drury Lane Royal Theatre 1905

Hall Caine hafđi ţegar áriđ 1890 gefiđ út ađra sögu sem ađ hluta til gerđist á Íslandi og bar hún titilinn The Bondman: A new Saga (Leiguliđinn). Ţađ leikrit var einnig sett á sviđ í Drury Lane Theatre áriđ 1906, en ţá hafđi atburđarásin, sem var sú sama og á Íslandi, veriđ flutt yfir á ađra eyju, allfjarri Ísalandi. Sikiley varđ nú sögusviđiđ og í lok sýninganna, sem voru fáar, gaus Etna í stađ Heklu. Sagan var kvikmynduđ í Bandaríkjunum áriđ 1916.

PhotoComelli
Leikbúningahönnuđurinn Comelli
 

Lítiđ er varđveitt frá sýningunni á Glatađa syninum í Lundúnum nema frábćrar vatnslitateikningar Attilio Comelli sem var einn fremsti leikbúningahönnuđur í Lundúnum á ţessum tíma. Fyrir fáeinum árum voru teikningar hans fyrir búninga sýningarinnar gefnar á V&A Museum (Victoria & Albert safniđ), sem um sinn ţjónar hlutverki leiklistasafns Breta, sem mun opna síđar í Covent Garden.

Skođiđ svo teikningar Comellis hér (kvenbúningar) og hér (karlabúningar).

Ekki er gott ađ segja til um, hvort leikhúsiđ hafi fylgt öllum stúdíum Comellis, sem greinilega hefur leitađ grasa í ýmsum verkum um Ísland. Ein mynd, sem Fornleifur hefur keypt vestur í Bandaríkjunum, af leikaranum Frank Cooper í hlutverki Magnús Stephensson á Drury Lane ári 1905, sýnir hann í búningi, kápu, sem svipar mjög til ţess búnings sem Attilio Comelli teiknađi fyrir hlutverkiđ.

Frank Cooper

 Frank Cooper i The Prodigal Son og teikning Comellis af frakkanum

Magnus Stehpensson

 

MBL 16. ágúst 1922

Sumariđ 1922 hélt 14 manna hópur frá Lundúnum til Íslands til ađ taka upp hluta af kvikmyndinni The Prodigal Son sem byggđi á bók Hall Caines. Kvikmyndaleikstjórinn hét A.E. Coleby og var nokkuđ vel ţekktur á sínum tíma. Međal leikaranna var ef til vill einn leikari sem var ţekktur og lék í yfir 150 breskum kvikmyndum, en ţađ var Stewart Rome (Wernham Ryott Gifford), sem lék eitt ađalhlutverkiđ, Magnús Stephensson. Kvikmyndin var m.a. tekin upp í húsi Ólafs Davíđssonar í Hafnafirđi, sem varđ ađ húsi Oscars Nielsens faktors í sögunni/myndinni, sem og á Ţingvöllum. Filmur voru flestar framkallađar á Íslandi. Heimsókn breska kvikmyndahópsins vakti töluverđa athygli og var skrifađ um hann í dagblöđum. The Prodigal Son var önnur leikna erlenda kvikmyndin sem tekin var á Íslandi.

Morgunbađiđ birti mynd af hluta breska hópsins ţann 16. ágúst 1922 (sjá ofar). og 30. júlí 1922 greindi blađi frá ţví ađ breskur lćknir hafi slegist í för međ hópnum sér til upplyftingar og hvíldar, eftir ađ hafa veriđ á vígstöđvunum í stríđinu. Lćknirin hét dr. Moriarty  ???FootinMouth. Hópurinn lenti m.a. í aftakaveđri. Skođiđ ţađ á timarit.is

3398766748_07ea02305b_b

Stewart Rome var mikill sjarmör

Stoll Theatre

Stoll Picture Theatre, sem var fullbyggt áriđ 1911 og var tónleikahöllin m.a. framkvćmd Rogers Hammerstein hins bandaríska sjóvmanns, sem langađi ađ leggja Lundúnir undir fót. Ţađ tókst ekki betur en svo, ađ hann tapađi 1/4 hluta ţess fjár sem hann setti í verkefniđ og tók ţá Oswald Stoll (f. Grey) viđ taumunum. Ţessi glćsilega höll var ţví miđur rifin áriđ 1958. Mikil bíósaga fór ţar forgörđum.

Kvikmyndin The Prodigal Son, sem frumsýnd var 1923, var löng og var sýnd í tveimur hlutum, og urđu sýningargestir ţví ađ fara tvisvar í bíó til ađ sjá hana til enda. Hún var frumsýnd í hinu risastóra Stoll Picture Theatre i Lundúnum. Gekk myndin fyrir fullu húsi í 6 vikur og einnig í öđrum kvikmyndahúsum í London. 

Til Íslands kom kvikmyndin ekki fyrr en áriđ 1929, og var sýnd undir heitinu "Glatađi sonurinn" og var svo ađ segja engin ađsókn ađ henni í Nýja Bíói, ţar sem hún var ađeins auglýst í viku. Löngu áđur en myndin kom til Íslands, var hún sýnd í Vesturheimi:

prodigal_son2

Ţótt nokkuđ hafi veriđ skrifađ um sögur Hall Caines sem gerast á Íslandi í íslenskum dagblöđum, kom bókin ekki út á Íslandi fyrr en 1927 í ţýđingu Guđna Jónssonar. 1971-72 var hún framhaldssaga í Tímanum. Ţađ eru ţví ekki nema von ađ Framsóknarmenn komnir yfir fimmtug séu jarmandi vćmnir og sentímental. Lesiđ bók Hall Caines á frummálinu hér.


Innskráning

Ath. Vinsamlegast kveikiđ á Javascript til ađ hefja innskráningu.

Hafđu samband