Óska þeim Svartadauða sem fyrst

Nú er fornleifagúrkan 2018 búin að taka gríðarkipp í gróðurhúsum vitleysunnar. Gerður  A. Gúrkan garðyrkjubóndi á Grund (sjá mynd) hefur ekki séð annan eins vöxt í gúrkum sínum í mörg ár.

Steinunn abbadís á Þingeyrum sér líka mikinn ofvöxt í gúrkunni og er nú þegar farin að nálgast "jarðlög sem geyma Svartadauða". Svo segir að minnsta kosti Mogginn og hann lýgur aldrei. Vonandi finnur hún klausturkirkjuna á Þingeyrum og nokkra munka með svartadauðabakteríuna í glerungi tanna sína líkt og sumir vísindamenn halda að þeir hafi fundið.

Fréttastofa Fornleifs vonar það besta og helst að pestin sé þarna af hreinni og ómengaðri, íslenskri gerð undir næstu hellu - og að það finnist til vara eins og einn eskimói eða fjallamaður einn kveifarlegur í fullum drag fyrir 17. júní. Fílamenn voru aldrei til í Húnaþingi, svo þeir finnast ekki á Þingeyrum. DNA sauða og hrossaþjófa er heldur til gruggugt, svo þótt þeir finnist í garðinum á Þingeyrum er ekkert á því að græða. Það voru örugglega kynóðir Skagfirðingar sem myrtir voru í Húnaþingi.

Hafa verður þó í huga, að Svartidauði á Íslandi var ekki nauðsynlega það sama og sá Svartidauði sem geisaði á 14 öld í Evrópu eða síðari pestin í Evrópu (t.d. Great Plague í London) um miðbik 17. aldar. Þó einhverjir hallist að því að cokkobacillan sem veldur Yersinia pestis, hafi verið völd að Svartadauða miðalda í Evrópu, þá eru enn vert að gæta að því sem breski DNA-sérfræðingurinn Thomas Gilbert við háskólann í Kaupmannahöfn hefur sagt og skrifað um aðferðir til að leita uppi DNA úr bakteríu Svartadauða og annarra útbrota af Yersinia pestis. Hægt er að lesa sér til.

Eins ber fornleifafræðingi, sem er að grafa niður á "jarðlög sem geyma Svartadauða", að vera kunnugt um að yfirlýsingar um að pestir hafi geisað á Englandi árið 1401 sem borist hafi til Íslands og orði að Svartadauða Íslands, eigi ekki við rök að styðjast. Yfirlýsingin er vitaskuld alveg út í hött og má skrifa á reikning lélegs norsk sagnfræðings. Annar norskur sagnfræðingur, Ole Jørgen Benedictow, hefur sýnt fram á að það var ekki pest á Englandi árið 1401, né heldur á Norðurlöndum, sem valdið gat Svartadauða á Íslandi árið 1402. Vandast því málin. Hvaða sjúkdómur geisaði á Íslandi og á Þingeyrum? Bendi ég mönnum á að lesa bók hans The Black Death and Later Plague Epidemics in the Scandinavian Countries sem út kom árið 2016.

Fyrst Svartidauði náði til Englands og Noregs, því kom hann ekki til Íslands? Vildi hann ekki með? Var farið allt fútt úr honum eða allir dauðir sem ætluðu til Íslands með hann? Gæti hugsast að heimildir hafi ekki varðveist um viðkomu hans á Íslandi?

Pestin á Íslandi gæti hafa verið allt annars eðlis. Íslendingar voru heldur einangraðir á þessum tíma og sömuleiðis var oft langt á milli komu erlendra manna og Íslendingar byggðu því ekki upp mótefni við tilfallandi sjúkdómum sem bárust að utan, flensu og öðru sem gat hæglega orðið mönnum að bana á Íslandi, þótt slíkar farsóttir væru vægari við fólk annars staðar.

Ef Ole Jørgen Benedictow hefur á réttu að standa er lítil ástæða til að halda að merki um Svartadauða finnist í glerungi tanna munkanna á Þingeyrum og að Steinunn Kristjánsdóttir sé að alveg að komast niður á jarðlög með Svartadauða.

Getur nú ekki einhver góðhjartaður maður í sveitinni, sem les þetta, gefið Steinunni og starfsliði hennar flösku af Svarta Dauða. Bokkuna ætti grafararnir á Þingeyrum að drekka sem meðal. Þegar það er farið að virka, hefst kvöldlestur upp úr bók Ole Jørgen Benedictows. Eitthvað sterkt þarf víst til svo að sumir kollegar mínir á Íslandi fari að verða læsir á ritheimildir og fái lágmarksþekkingu á þeim. Sá sem skrifað hefur á íslensku um Svartadauða á Wikipedia ætti líklega að fá sér eitthvað ögn sterkara, jafnvel unglingabóluefni, því í unggæðingshætti sínum er hann um það bil hálfri öld á eftir því sem er að gerast í fræðunum.

Gerður A. Gúrkan er fyrsti intersexbóndinn á Íslandi, ef einhver furðar sig á myndinni efst. Enga fordóma héér.

Nálgast jarðlög svartadauða

Klausturrannsóknin undir smásjá Fornleifs

Í ár og í fyrra hafa fréttir borist með jöfnu millibili af klausturverkefni prófessors Steinunnar Kristjánsdóttur og félaga. Steinunn er reyndar ekki með neina menntun í miðaldafornleifafræði og klausturfræðum, þótt hún hafi gert miðaldir og klausturlifnað að "sérfræðisviði" sínu á prófessorsstólnum í HÍ. Verkefni hennar hefur fengið nafnið Klaustur á Íslandi og svo enska nafnið Monasticism in Iceland, sem vitanlega er alls ekki það sama og "Klaustur á Íslandi". Verkefnið hefur því hlotið tvö mjög mismunandi heiti á tveimur tungumálum. Það vekur náttúrulega strax furðu.

Jarðsjá er eitt af þeim verkfærum sem beitt er í verkefninu sem er styrkt af Rannís. Þetta er merkilega verkfæri, sem ég mæli þó ekki með að menn taki tröllatrú á, þó apparatið geti við vissar kringumstæður verið hentugt. Þetta tól hefur nú sýnt trúuðu fólki eins og  Steinunni Kristjánsdóttur og samstarfsfólki hennar, að á Þykkvabæ hafi verið 1800 fermetra bygging, sem hún telur vera hluta af klaustrinu á Þykkvabæ. Það þykja tíðindi út fyrir landsteinana, líklega á við grænlensku konurnar og fílamanninn með "paget-sjúkdóminn" og önnur furðuverk sem Steinunn hefur grafið upp. Það voru fræðileg viðrini sem Steinunn fann hér um árið á Skriðuklaustri, áður en þau drógu sig í hlé, eins og pínlegar villur hugarheimanna eiga það til að gera. Þótt Steinunn Kristjánsdóttir muni að eigin sögn eftir sérhverri beinagrind sem hún grefur upp (sjá hér) sem væru þær börnin hennar, þá hefur henni greinilega þótt best að gleyma beinunum úr blessuðu furðufólkinu sem hún umgekkst og fór með í fjölmiðlana. Enginn góð skýring hefur enn komið á því, af hverju eskimóar og fílamaðurinn urðu loks úti í Austjarðarþokunni. Ekkert var nefnt í fjölmiðlunum um hvarf þeirra úr rannsóknarsöguninni. Hvers konar fræðimennska er það? Hvað er um að vera?

Til að ganga úr skugga um hvað um var að vera í rústaþyrpingu á Þykkvabæ sem menn hafa kallað Fornufjós, eftir að jarðsjármyndir þaðan voru skoðaðar, fékk Steinunn sérleyfi frá Minjastofnun Íslands til að grafa 5 metra langan rannsóknarskurð nú í sumar. Það leiddi því miður ekkert afgerandi í ljós.

Það að halda sig hafa fundið byggingu á stærð við dómkirkjuna í Niðarósi er Fatamorgana, hyllingar, sem auðtrúa fólk að upplagi sér oft þegar það fer að trúa alveg blint á maskínur eins og jarðsjár, eða þá DNA-rannsóknir, AMS-greiningar og strontíum-mælingar svo eitthvað sé nefnt.

En stóð ein stærsta bygging Norðurlanda á miðöldum, 1800 fermetrar að flatarmáli, virkilega á Íslandi?  Ég leyfi mér að efast um það, líkt og ég gerði þegar ég frétti af inúítakonum og fílamanninum á Skriðuklaustri, sem og margri annarri bábilju (sjá t.d. hér, hér, hér og hér) sem hefur komið úr smiðju Steinunnar Kristjánsdóttur gegnum árin. En klaustur getur þó hæglega hafa verið á þessum stað, það útilokar maður ekki fyrr en hefðbundnar fornleifarannsóknir fara fram.
 
Konan á klukkunni, ljótt dæmi um fræðilega vangetu í íslensku klausturrannsókninni.

Á FB Monasticism in Iceland birtist fyrr í ár afar furðulega tilgáta sem virðist nú orðin af staðhæfingu, sem ekki gefur ástæðu til kinnroða. Það sýnir mér að þeir sem að rannsóknunum standa fjalli um rannsóknarefni sín af mjög mikilli vanþekkingu. Í þessu tilfelli er það ekki blessuð jarðsjáin sem notuð er til að ná uppljómun. 

Kirkjuklukka ein, sem á okkar dögum er varðveitt í Helgafellskirkju er til umræðu. Myndir hafa birst af henni í ritröðinni Kirkjur Íslands. Einn nemandi Steinunnar, Vala Gunnarsdóttir, uppgötvar fyrr í ár, að mynd sem sett hefur verið í það mót sem bjallan var steypt með sýni Katrínu af Aragon, fyrstu eiginkonu Hinriks 8. Skrifaði hún um skoðun sína til sérfræðings erlendis, sem ekki svaraði (sjá hér). Sjá nokkrum dögum síðar var Katarín af Aragon samt komin í Fréttatímann:

Steinunn segir einsetu og klausturlíf hafa verið notað sem undankomuleið frá hagsmunahjúskap. Hún vinnur nú að því að skrá allar minjar úr klaustrum á Íslandi frá kaþólskum tíma og þegar hefur fundist kirkjuklukka sem er merkt sjálfri Katrínu af Aragon, fyrstu eiginkonu Hinriks áttunda Englandskonungs.

Á FB íslensku monasticistanna er því nú einnig slegið föstu að myndin sýni Katrínu af Aragon sem andaðist árið 1535. Því til stuðnings er því haldið fram að á merkinu sjáist rós Tudor-ættarinnar, ættar Hinriks, og granatepli tákn ættar Katrínar.  

Hortus Conclusus

En nú vill svo til að konan á myndinni sem situr við lestur er sýnd með geislabaug. Katrín af Aragon hefur aldrei verið tekin í heilaga manna tölu. Einnig má benda klausturrannsóknarfólkinu á, að rósin sem Tudor-ættin notaði var mjög algeng gerð skjaldamerkjarósar. Slíkar rósir sjást m.a. á legsteinum og innsiglum án þess að þær hafi nokkuð með Tudor-ættina að gera. Reyndar var rós Túdorættarinnar rauð, en rós hreinleikans tákns Maríu meyjar var hvít. Nú er myndin á bjöllunni vissulega ekki í lit, en nokkuð víst þykir mér að þarna sitjir hún María mey við lestur i Hortum Conclusum, sem ég bendi klausturfólkinu á að lesa um hér sér til gangs og halds, því greinilegt er að það er ekki vel að sér í guðfræði miðalda eins og miðaldafornleifafræðingar verða þó að vera.

Í þessum lokaða garði gerðu menn sér á miðöldum í hugarlund að María Mey hafi beðið erkiengilsins Gabríels. Í garðinum voru hin fallegustu tré, blóm og ávextir og rósir. Þar var brunnurinn sem greint var frá í GT, Ljóðaljóðuum 4:12 Lokaður garður er systir mín, brúður, byrgður brunnur, innsigluð lind,("Hortus conclusus soror mea, sponsa, hortus conclusus, fons signatus"), sem og í Ljóðaljóðunum 4:13 Laut þín sem garður af granateplum, með gómsæta ávexti, henna og nardus. Á miðöldum trúðu menn því að einhyrningur tölti í þessum himneska garði sem sótti sér fyrirmyndir í GT (lesið endilega öll erindin í Ljóðaljóðum 4). Voru gyðingar ekki alveg eins og íslenskir sauðabændur af góðum framsóknarættum?

Hve fögur ertu, ástin mín, hve fögur,
og augu þín dúfur
undir andlitsblæjunni.
Hár þitt er sem geitahjörð
sem rennur niður Gíleaðfjall,
²tennur þínar ær í hóp,
nýrúnar og baðaðar,
allar tvílembdar
og engin lamblaus.

María var vitaskuld í Paradís, Edens garði. Allt eru þetta tákn Maríu Meyjar. Hinn lokaða garð reyndu menn svo að skapa á jörðu í klausturgörðum. Kannski hefur verið einn slíkur á Þykkvabæ upp á 1800 fermetra og hví ekki smáreitur að Helgafelli?

Tígulmyndaði ramminn kringum myndina af Maríu á bjöllunni á Helgafelli er einmitt stílfært gerði kringum garðinn og hún situr fyrir framan birgðan brunninn og innsiglaða lindina, sem af og til eru sýnd sem gosbrunnur, og hún les og les. Hún las mikið á þessum biðtíma sínum. Það virðist geta verið gosbrunnur bak við Maríu, en mögulegt er einnig að það sé Turn Davíðs, sem einnig greinir frá í Ljóðaljóðum og sést hann einnig oft á málverku frá hámiðöldum þar sem María er sýnd í garðinum.

Granateplið táknar á myndmáli miðalda og endurreisnartímabilsins að hún sé þunguð. Granateplið var einnig tákn eða allegoría fyrir kirkjuna sem safnar sama þeim sem trúa (með vísun til berjanna/fræjanna í fræbelgnum), og á síðmiðöldum er granateplið stundum sýnt í hendi Jesúbarnsins og táknar hið nýja líf sem fórnað er fyrir mannkynið.

Madonna della melagrana eftir Sandro Botticelli (d. 1510). Botticelli kunni vitaskuld myndmál (ikonografíu) trúar sinnar betur en flestir. Hér sjáum við Maríu og ávöxt hennar. Rósin og granateplin eru tvö af fjölmörgum táknum, attributum, hennar. Það er tilviljun að Henrik 8, sem notaðir rós í innsigli sínu kvæntist Katrínu sem notaði granateplið á ættarskyldi sínum. Sumir telja einnig að Botticelli hafi málað myndina hér fyrir neðan af Granateplakristi, en hún er að minnsta kosti eftir ítalskan samtímamann Botticellis.

 

María drekkur vatn úr hinum birgða brunni og innsigluðu lind úr þýskum glerbikar og hefur greinilega borðað granatepli. Þarna er María í mörgum hlutverkum. Myndin er þýsk eftir hinn svo kallaða Meister des Frankfurter Paradiesgärtleins.

Þess má enn fremur geta, að Marteinn Lúther notaði einnig sem merki sitt hvíta rós (vitaskuld Tudor-rós) sem var með rautt hjarta í miðjunni sem á var kross. Allt voru þetta kaþólsk tákn sem Lúther endurnotaði, enda hafði Lúther verið kaþólikki. York-ættin á Englandi notaði einnig hvíta rós í merkjum sínum.

Katrín af Aragon, sem andaðist árið 1535, birtist vitaskuld ekki á málmsteypumynd á kirkjuklukku sem búin hefur verið til árið 1547. Katrín var engum hugleikin í Niðurlöndum, þar sem klukkan er að öllum líkindum steypt 12 árum eftir dauða hennar. Samband hennar við Hinrik var úr sögunni og hann margbúinn að gifta sig aftur, skaufinn sá. Bjallan er einföld, lítil Maríubjalla.

Mislestur?

Það er dýrlingur á myndinni, og er kirkjuklukkan á Helgafelli líklega friðarklukka, ef dæma skal út frá orðunum DA PACEM DOMINE IN DIEBVS NOSTRIS MDXLVII – sem þýðir: Gef þú Drottinn frið á vorum dögum - 1547.

Klausturliðið, sem fær styrk frá RANNÍS, heldur því einnig fram að á hinni hlið bjöllunnar standi HG. Þetta er einfaldlega ekki rétt. Þar stendur HC, sem mér þykir mjög líklegt að sé skammstöfun fyrir Hortus Conclusus. Friðarbjöllur báru oft áletrunina DA PACEM DOMINE IN DIEBVS NOSTRIS. Mér sýnist á öllu að Klausturrannsóknin hafi ekki starfsmenn sem þekkja til epigrafíu, áletrunarfræði, miðalda. Við háskólann í Árósum þurfti ég á 9. áratug síðustu aldar að fara í próf í þeim fræðum til að fá kandídatsgráðu. Í Gautaborg fór slík kennsla ekki fram, tel ég mig vera fullvissan um.

Ekki ætla ég að hafa þessa kennslustund lengri, því ekki er ég með prófessorsembætti í HÍ, og tek mjög hátt tímakaup fyrir meiri visku úr birgðum brunni mínum. En í stað þess að rannsaka málið niður í kjölinn, þá hoppar starfsfólk HÍ og rannsókna vel styrktra af RANNÍS beint út í galgopalegar tilgátusmíðar og innihaldslausar hugaróra um að klukkan sé táknræn fyrir atburði á Helgafelli skömmu fyrir 1550. Það hefði nú eitthvað verið sagt í sama skóla ef prófessor HHG hefði leyft sér slík vinnubrögð. En á okkar tímum þegar friðurinn er úti, er það ekki sama hvort maður er séra Jón eða síra Gunna.

Vangaveltur Klausturverja um kirkjuklukku þessa, sem líklegast var steypt í Niðurlöndum eða Þýskalandi árið 1547, og um að hún tengist atburðum í klaustrinu að Helgafelli eru vægast sagt stórfurðulegar. Steinunn skrifar: "Val myndefnisins á bjöllunni er sérstakt en var vafalaust úthugsað. Gæti myndefni þessarar litlu saklausu bjöllu sýnt fram á mikinn mótþróa á Helgafelli við hina nýju trú sem var að ryðja sér rúms í landinu?" - Spurningar eru góðar, en þegar menn svara spurningum sínum sjálfir án mikilla eða djúpra athugana, og hlaupa síðan með svörin í blöðin til birtingar í alhæfuformi er fræðimennskan rokin út í veður og vind.

Á fornleifafræðin á Íslandi að vera teoretísk módelafornleifafræði eins og hún var einu sinni kennd sem allra fjarstæðukenndust við t.d. Gautaborgarháskóla, hinum gamla háskóla Steinunnar - eða á fornleifafræðin á Íslandi að byggja á fræðimennsku sem nýtir sér allar heimildir, ritaðar, málaðar, heimspekilegar, trúarlegar sem og jarðfundnar, hér á landi og annars staðar? Menn þurfa að þekkja biblíuna. Það þýðir ekkert að vera herskár trúleysingi í fullu í kynjafræðum og skíta á helg rit, ef maður ætlar að setja sig inn í hugarheim miðalda.

Hvort vilja menn facts eða fiction? Fornleifafræðin er ekki skemmtiatriði, þótt hún sé vissulega oft skemmtileg. Það er ekki hægt að slengja hverju sem er út, órannsökuðu, sérstaklega ekki ef það er einungis gert til að lappa upp á fréttaleysið í sumarleyfinu eða til að kæta fólk í leiðindum þess, og alls ekki til að fá fleiri peningum frá opinberum sjóðum. En allt gengur víst á Íslandi. Ekkert kemur á óvart. AMEN