200 skífur á Stöðinni eða bara mjólkursteinar

Dr. Bjarni F. Einarsson er búinn á vertíð sinni á Stöð í Stöðvarfirði í sumar. Ekki vantaði heldur stuðfréttir þetta árið (2024). Fyrr á árum hafa margar fréttir komist í annála og verið teknar fyrir í harðri gagnrýni Fornleifs, sem hefur reynt að sjá það skemmtilega í allri vitleysunni sem stundum vellur þarna upp úr moldinni fyrir austan.

Bjarni F. Einarsson greindi í ár sérstaklega frá skoðunum sínum á hringlaga steinflögum sem þar finnast í tugatali. Þær eru flestar manngerðar og úr steini sem er að finna í Stöðvarfirði og á Austfjörðum - en ekki frá framandi löndum eins og perlan fræga, sem Bjarni langsótti þaðan fyrir nokkrum árum. Bjarni greindi frá því í sumar, að einhver gárungur hefði stungið upp á því að þetta væru spilapeningar (enska: jettons) og að Stöð væri fundið elsta, íslenska spilavítið. Enn taka menn íslenska fornleifafræði greinilega ekki mjög alvarlega. Af hverju skyldi svo vera? 

Nú síðast greindi Bjarni sjálfur frá því að hann hallaðist að því að skífurnar hringlaga sem þar finnast í miklum mæli, hafi verið einhvers konar tappar á dýrabelgi, sem menn fluttu fulla af lýsi til Noregs, vel að merkja lýsi sem unnið var spölkorn frá sjávarsíðunni. Þarna áður fyrr gerðu menn allt til að tefja fyrir sjalfum sér,

Fyrir utan að ég trúi því hvorki, að lýsi hafi verið flutt til Noregs alla leið frá Íslandi, né að búaseta í Stöðvarfirði hafi hafist miklu fyrr en það hefðbundna landnám sem við getum staðfest með mismunandi aðferðum og heimildum til síðari hluta 9. aldar, þá tel ég tappakenningu Bjarna fámóta fjárstæðukennda. 

Lesa fornleifafræðingar sér ekki til í bókum um fornleifafræði Vestnorrænna landa? Lengi hafa fundist flatar steinskífur við fornleifarannsóknir á Skotlandi, í Orkneyjum, og á Hjaltlandi. Flestar þeirra eru tengdar Péttum, en sumar hafa þó fyrir vissu fundist í mannvistarlögum norrænna manna sem settust þar að, og það mestmegnis friðsamlega. Margar þeirra eru með skreyti en aðrar ekki. Þar, líkt og í Stöðvarfirði, er ósköp lítið vitað hvað menn gerðu með þessa steina, annað en að merkja sér eitthvað - hugsanlega til að merkja vöru líkt og þeir notuðu svokallaða pulsupinna og vörupinna á miðöldum.

Kannski hafa komið Péttar  (Enska: Picts) til Íslands með landnámsmönnum og verið að búa til svona skífur í frístundum sínum, sem þeir hafa svo fullklárað kaldar vetrarnætur í búum norskra höfðingja og sjóræningja í Orkneyjum sem sóttu eitthvað gott, annað en lýsi, til stórrar eyju í norðri. Norðmenn settust að á Orkneyjum í lok 8. aldar. 

Ef Norðmenn hafa vitað um Ísland, fyrr en almennt er álitið, þá er hugsanlegt að þeir sem tóku Hjaltland og Orkneyjar hafi hugsanlega farið með vinnuafl til Íslands á 9. öld, ef til vill mörgum áratugum fyrir hið háheilaga 874 árstal 12. aldar manna sem reyndar vissu sínu viti. 

Ætli kona þessi sem nýlega var að grafa upp Péttaminjar í East Lamont, Perthshire á Skotlandi hafi hugmynd um að steinninn sem hún heldur á hafi ef til vill verið notaður til að flóa mjólk. Steinarnir hér fyrir neðan fundust í Jarlshof á Hjaltlandseyjum , ásamt mörgum fleirum, og teljast steinarnir tilheyra menningu Pétta. það er ég nú ekki viss um. Myndin efst er frá sama stað. 

 

Fornleif langar hins vegar að sjá eitthvað meira bitastætt frá Bjarna í Stöð en steinskífur til að geta ályktað eitthvað grjóthart um slíkt. Kannski eins og eina röð af 30 kolefnisgreiningum sem ekki eru mótsagnakenndar, líkt og sendisveinn Fornleifs lét sjálfur gera á fornleifum frá Stöng í Þjórsárdal. Þær lokuðu á ruglurök íslenskra jarðfræðinga um að búsetu hefði lokið að fullu á Stöng og í Þjórsárdal eftir gosið í Heklu árið 1104.

Nauðsynlegt væri einnig fyrir Bjarna Einarsson og starfsmenn hans að finna gripi sem með vissu eru aldursgreindir fyrr en 874. Slíkt hefur hann ekki í höndunum enn sem komið er.

Bjarni er vissulega duglegur fornleifafræðingur og líklega skilar margra ára erfiði hans einhvern tíman árangri. Við gefum ekki upp vonina, og látum ekki ruglaðar indverskar perlur, sem Bjarni taldi sig hafa fundi, eða aðra arfavitlausa auglýsingamennsku standa í vegi fyrir því. 

En fáum nú þessar 30 kolefnisaldursgreiningar sem upp á vantar fyrir trúverðugar yfirlýsingar um landnám fyrir landnámið.

Jólasveinninn kom einnig fyrstur allra til Austfjarða, fyrir Landnámið á Stöðinni. Fyrstu áramótin voru hugsanlega haldin fyrir austan enda kemur tíminn fyrst austur eins og kunnugt er...

Mjólkursteinar 

Annars heldur sendisveinn Fornleifs sig vita, hvernig hringlulaga steinar sem þessir voru notaðir. Sendisveinninn telur þetta vera mjólkursteina. Setti maður þá vel heita af eldi, einn eða fleiri, í botninn á grýtum, þá sauð mjólkin ekki upp úr eða brann við. Segir frá þessu í  Ljósvetninga Sögu:

Þá kom Guðmundur (Eyjólfsson á Möðruvöllum) heim og var það siður hans að koma til hvers húss er var á bænum og er hann gekk til öndvegis þá lagðist hann upp og talaði við Þórhall. Sagði hann Guðmundi draum sinn og eftir það réttist Guðmundur upp og var þá fram kominn matur. Mjólk var heit og voru í steinar.

Þá mælti Guðmundur: "Eigi er heitt."

Þórlaug mælti: "Kynlega er þá" og heitti steinana aftur.

Síðan drakk Guðmundur og mælti: "Eigi er heitt."

Þórlaug mælti: "Eigi veit eg nú Guðmundur hvar til kemur heitfengi þitt."

Og enn drakk hann og mælti: "Ekki er heitt."

Þá hneig hann á bak aftur og var þegar andaður. 

Lesið enn fremur í bók meistara Þórðar Tómassonar Mjólk í mat (2016), bls. 87. 

Skotavinafélagið á Íslandi biður Bjarna Einarsson vænstan um að fá sér smá veskjutár (Wiskey) með flóamjólk og hunangi og íhuga málin betur.