Túrhestagos

Í dag ætla ég ekki að drepa lesendur mína úr leiðindum með löngu og fræðilegu bloggi. Á fyrri öldum létu útlendingar sig dreyma um eldgos og sjóðheitar himinmigur á Íslandi. Myndirnar við þessa grein sem eru úr safni Fornleifs og hafa verið birtar áður, en aldrei verður góð vísa of oft kveðin.

Nú dreymir Íslendinga um ósmitaða ferðamenn á Íslandi og vona að gos haldi áfram fram yfir pest og að ný bætist í hópinn. Á myndinni hér fyrir neðan, sem er gerð af draumsýnum útlendingi með fyrsta stig berkla, sem langaði í gosferð til Íslands á 18. öld, er eins og að blessuð húsfreyjan sé að reyna að koma því inn í gegnum þykka höfuðskelina hjá bónda sínum, að hægt sé að græða miklu meira á gosferðamönnum en á hinum marflatta. Segjum svo ekki að konur séu ekki framsýnar.

Síðasta myndin í myndaseríunni úr einkasafni Fornleifs í dag sýnir svo að öryggisráðstafanir og almannavarnir við eldsumbrot, hamfarir og hryðjuverk, eins og t.d. girðingar, voru fundnar upp af gyðingum þegar Móses náði í frumgerð lögmáls og stjórnarskrár í jarðhræringum og eldsumbrotum á Sínaí. Kannski kemur ný stjórnarskrá innan úr möttli jarðar undir Íslandi?

Besti díll Íslendinga fyrr og síðar

Árið 2007 kom út öndvegisverkið Silfur Hafsins - Gull Íslands í þremur stórum bindum og meðal margra höfunda þess var enginn annar en núverandi forseti Íslands hr. Guðni Th. Jóhannesson.

Verkið var m.a. kynnt og selt með þessum orðum: „Síldin hefur snert líf nær allra Íslendinga á liðnum öldum, með einum eða öðrum hætti, þess vegna kemur saga síldarinnar okkur öllum við“.

Þetta er vitaskuld hverju orði sannara, og auðurinn sem fylgdi síldinni var hlutfallslega mestur miðað við önnur auðæfi sem staldrað hafa við á Íslandi, eða úr öðru arðbæru framtaki en  fiskveiðum og útgerð. Síldin var það sem menn auðguðust mest á í þau nær 1150 ár sem þeir hafa þraukað á þessari merkilegu eyju okkar. 

Hitt er svo annað mál að fæstir Íslendingar eru miklir síldarunnendur og matreiða hana helst með því að drekkja henni í sykurleðju og ediki.

Thor Thors seldi alla íslensku síldina árið 1944 - 250.000 dalir urðu að 962.500 dölum

Besta síldarsala Íslendinga fyrr eða síðar er þó nokkuð frábrugðinn hefðbundnu síldasöluferli eins og við þekkjum það best frá síldarárunum fyrir stríð, eða síðar þegar síldin kom aftur eftir 1955 eftir stutta, ca. 10 ára fjarvist.

Sú sala kom til þökk sé viðskiptakunnáttu og útsjónarsemi eins merkasta sonar Thors Jensens athafnamanns. Eftir að Ísland lýsti yfir sjálfstæði sínu árið 1944 var Thor Thors ræðismaður í New York útnefndur sendiherra Íslands í Washington. Síldarsalan hófst í raun, þegar hann sem sendiherra greiddi 250.000 Bandaríkjadali til UNRRA sem var hjálparstofnun Sameinuðu Þjóðanna sem var ætlað að aðstoða stríðshrjáða eftir síðari heimsstyrjöld.

Aðkomu Thor Thors að þessari frábæru síldarsölu er því miður ekki að finna stakt orð um í bókinni Silfur Hafsins og sætir það furðu í ljósi þess að íslensk dagblöð greindu þó nokkuð frá sölunni (sjá heimildir neðst).

Í stórverkinu Silfur Hafsins segir svo á bls. 22 í 2. bindi frá síldarsölunni árið 1944: 

„Árið 1944 flutti Síldarútvegsnefnd enga síld út en samlag saltenda sem hafði ráðið 84% síldarinnar fékk löggildingu til útflutnings og síðar fékk Samvinnufélag Ísfirðinga einnig slíka löggildingu. Aðeins voru saltaðar rúmlega 33 þúsund tunnur norðanlands og 1800 tunnur syðra. Öll síldin var seld Hjálparstofnun Sameinuðu þjóðanna sem tók til starfa 1943 þótt samtökin sjálf væru ekki stofnuð fyrr en tveim árum síðar.“

Einnig er í 2. bindi Silfurs Hafsins, í kafla eftir Hrein Ragnarsson og Hjört Gíslason, rekið hvernig síldarsöltun dróst saman á meðan á síðari heimsstyrjöld stóð, sökum þess að ekki var unnt að koma síldinni á framfæri í helstu markaðslöndum vegna ófriðarins. Varð t.d. allnokkuð af saltsíld sem átti að fara á markað í Svíþjóð innlyksa á Íslandi og var hún að endingu notuð í skepnufóður. 

Af þeim sökum má telja það mjög frækið afrek Thor Thors að selja síld sem var veidd við Ísland árið 1944 og 1945. Góðmennska Thors við heiminn hjálpaði þar mjög til.

Frásögn af þessari sölu síldar til UNRRA er einnig heldur endasleppt í hinu mikla þriggja binda verki um Íslandssíldina. Um leið og Thor Thors greiddi 250.000 dali í tveimur áföngum til UNRRA, fyrst 50.000 og síðar, eða þann 13. október 1944, ekki meira né minna en 200.000 dali, gerði hann kaup við yfirmann UNRRA í New York Herbert H. Lehman. UNRRA bauðst til að kaupa síld af Íslendingum og var það að einhverju leyti vegna þess að hið litla land í Norðri sýndi svo góðan lit og greiddi fyrst allra gjöld sín til UNRRA. Til gamans má geta þess að Kanada greiddi 77.000.000 dala til hjálparstarfs UNRRA árið 1944, en greiddu þá upphæða í smábitum.

Sannleikann um það sem gerðist í þessu síldarsölumáli er kannski nærtækast að finna í Morgunblaðinu í grein eftir Óskar Halldórsson útgerðarmann á Siglufirði, sem var fyrirmynd Laxness að Íslands-Bersa. Í stuttu máli skýrði Ólafur sölumálin árið 1944 þannig: 

Margir síldarverkendur voru óánægðir með störf ríkisrekinnar Síldarútvegsnefndar, sem þeim þótti ekki standa sig í stykkinu við að finna og tryggja markaði erlendis - í miðju stríðinu. Stofnuðu þessir óánægðu framleiðundur, sem réðu 86 prósentum af síldarmagninu sem var landað, félag vorið 1944, sem bar heitið Sölusamlag síldarframleiðenda. Settu þeir Síldarútvegsnefnd nærri því út á þekju. Félagið nýja, sem átti lögheimili á Siglufirði, opnaði skrifstofu og hugðist ganga í stórræði, sem ríkisbáknið og skrifstofublækur þess gátu ekki leyst. Ætlaði félagið að senda mann til Ameríku til að freista þess að selja íslenska síld en varð of seint fyrir og bað því umboðsmenn Samband íslenskra samvinnufélaga (SÍS) í Bandaríkjunum um að sjá um sölu síldarinnar í Ameríku fyrir sig. Það reyndist hins vegar harla erfitt og greindu menn þá fljótt að þeir gátu lítið betur gert en Síldarútvegsnefndin.

Áður en reyndi alvarlega á sölumennsku SÍS á síld í Bandaríkjunum árið 1944, tókst Thor Thors, mestmegnis að eigin frumkvæði, en að nafninu til í umboði samningarnefndar utanríkisviðskipta, að koma allri saltsíld veiddri árið 1944 í verð.

Það er vitaskuld athyglisvert, að athafnamenn á Íslandi hugsuðu um peninga meðan fólk í Evrópu hugsaði líkast til allflest um að halda lífi. En það var nú einu sinni heppni Íslendinga að vera nægilega langt frá darraðardansinum og verða þess aðnjótandi að Bretar sóttu okkur heim árið 1940 í stað Þjóðverjam og vera leystir af hólmi af Bandaríkjamönnum.

Þá launaði sig greiðavirknin við greiðslu gjalda til UNRRA og UNRRA keypti íslensku síldina á sama verði og hún hafði verið seld hæstbjóðanda árið 1943.

Venjul. saltsíld  US $    22.50 tunnan

Cutsíld..........   —     25.00  —

Sykursíld........   —     27.50 —

Matjessíld  .......   —   27.50 —

Kryddsíld ........    —   31.00 —

UNRRA sendi út fréttatilkynningu í október 1944 um greiðslu Íslendinga til UNRRA, en ekki fylgdi þó sögunni að síldarkaup UNRRA hefðu fylgt í kjölfarið.

Það fréttu Íslendingar aftur á móti frá Thor Thors. Þær fréttir birtust síðar á árinu er Morgunblaðið og Þjóðviljinn greindu frá því, meðan að blöð eins og Verkamaðurinn og Mjölnir á Siglufirði skýrðu kaup UNRRA á nokkuð furðulegan hátt og vildu eigna sósíalistum og kommúnistum hugmyndina uað kaupum UNRRA á íslenskri síld. Það var algjör fjarstæða enda Verkamaðurinn og Mjölnir ekki víðlesnir bleðlar í New York og fréttir af fyrirspurnartímum á Alþingi ekki aðgengilegir í BNA. Menn voru ósköp einfaldlega spældir yfir því að Thorsari bjargaði þjóðarbúinu árið 1947. Hann hafði þó hauk í horni í bandarísku utanríkisþjónustunni.

Ef það er rétt, sem haldið er fram í Silfri Hafsins árið 2007, að seldar hafi verið um það bil 35.000 tunnur af saltsíld til UNRRA og að meðalverð hinna mismunandi tegunda, 27,50 dollarar fyrir tunnuna, sé notað sem samnefnari, tókst Thors að selja nær óseljanlega íslenska síld fyrir 962.500 dali til UNRRA fyrir að vera svo skilvirkur við greiðslur til UNRRA. Skilvirkni og áhugi borgar sig nefnilega ávallt.

Thor sá sér leik á borði fyrir Ísland að þéna á hjálparstarfi til nauðstaddra. Það er ekkert nýtt og er þekkt úr ótal samhengjum síðan. Um langt skeið hafa Danir vart sýnt góðmennsku að neinu tagi, nema ef þeir hafa af því verulegan ágóða. Verra var það í síðara stríði þegar Danir höfðu nána samvinnu við Þjóðverja og öll stríðsárin voru eitt stórt sölupartý hjá frændum okkar. Danskar matvörur voru iðulega á borðum morðingjanna sem myrtu 6 milljónir gyðinga í stríðinu. Tak Danmark!

En íslenskur fiskur, fullur af D-vítamíni og hollri fitu, sem og corned beef (nautakjötskæfa) frá Suðurameríku, var aftur á móti það sem margir fangar og fórnarlömb nasista fengu að borða þegar þeir höfðu náð sér eftir frelsunina árið 1945. Margir gyðingar sem lifðu af útrýmingarbúðir og fangabúðir nasista hugsuðu oft með lotningu til íslensku síldarinnar og nautaspaðsins sem þeir fengu með frelsinu. Maður einn í Ísrael sagði mér eitt sinn frá þessu fæði sínu um tíma af mikilli ánægju.

Ungur gyðingadrengur sem bjargað var af bandamönnum. Sá litli naut vafalaust góðs af íslenskri síld og argentínskri nautakæfu þegar hann losnaði út úr Buchenwald-búðunum.

Áður óþekkt ljósmynd kemur í leitirnar

Myndin efst sýnir þá stund er lýðveldið Ísland færði sína fyrstu "fórn" til alþjóðasamfélagsins í nauð. Myndin, sem er blaðaljósmynd, en virðist samkvæmt Newspapers.com aldrei hafa birst í nokkru blaði í Bandaríkjunum.

Fornleifur keypti nýlega frummyndina í Bandaríkjunum. Hún er tekin þann 13. október 1944 er Thor Thors sendiherra Íslands í Washington færði framkvæmdastjóra UNRRA ávísun upp á 200.000 Bandaríkjadali til starfsemi UNRRA. Meðfylgjandi texti fylgdi myndinni:

W 739870........................  NEW YORK BUREAU

NEW REPUBLIC FIRST TO PAY UNRRA EXPENSES WASHINGTON, D.C. -- THE MINISTER FORM ICELAND´S FIRST REPUBLIC, MR: THOR THORS (RIGHT), PRESENTS A CHECK FOR $200,000  TO DIRECTOR GENERAL HERBERT H. LEHMAN COMPLETING ICELAND´S OPERATING CONTRIBUTION TO UNRRA. THIS NEW REPUBLIC WAS THE FIRST MEMBER COUNTRY OF THE UNITED NATIONS TO MAKE A PAYMENT TO UNRRA. ON JANUARY 14, THE GOVENMENT OF ICELAND PRESENTED UNRRA WITH A CHECK OF $50,000 TOWARDS OPERATING EXPENCES AND SUBSEQUENTLY MADE PAYMENT IN FULL FOR ITS SHARE OF ADMINISTRATIVE EXPENSES.

BU MGS LON CAN

CREDIT LINE. (ACME.)             10/13/44               (RM)

Eftir-þankar um síld handa hrjáðum þjóðum

Sú saga sem hér hefur verið sögð af sölu síldar til neyðarhjálparstarfs árið 1943 er nokkuð frábrugðin því hjálparstarfi sem fram fer sums staðar í heiminum í dag, þótt enn græði margir á eymd annarra.

UNRRA var skammlíft framtak og þar sligaði spilling , einkum í þeirri deild sem sá um starfið í Asíu, sem og stjórnleysi líkt og hjá mörgum stofnunum SÞ, enda greinilega ekki eins mikill áhugi á að hjálpa gyðingum og öðrum flóttamönnum í Evrópu á sama hátt og sú hjálp sem nú hefur verið veitt Palestínuaröbum í tæpa 7 áratugi gegnum UNRWA, en það er allt önnur saga og fjallar hún ekki um að auðgast á eymd annarra, heldur hvernig hjálparstarf getur orðið að iðnaði með spillingu og hryðjuverkamennsku í ofanálag.

Ef markaðir á Gaza, sem eru stútfullir af vörum keyptum fyrir styrktar- og gjafafé, eru rannsakaðir, finnur maður óendanleg mikinn mat, en ef til vill vekur það ekki furðu þegar haft er í huga að að Plestínumenn eru helsta gæluverkefni SÞ. Á blómlegum mörkuðum Gasa finnur maður þó ekki saltsíld frá Íslandi eða corned beef, og 80 % allra sem þar búa eru með sykursýki á alvarlegu stigi. Hjálp til nauðstaddra getur því miður farið úr böndunum þegar ákveðinn hópur er umbunaður á kostnað allra annarra sem kryddað er með hatri í garð annars ríkis. UNRWA hefur nú starfað í 68 ár án þess að nokkur helför hafi átt sér stað. UNRRA starfaði hins vegar aðeins í nokkur ár og átti að hjálpa öllum hrjáðum, hmt gyðingum, en var formlega lokað árið 1949. Erum við að horfa á misjafnar áherslur, eða er hatur margra "sameinaðra þjóða" í garð gyðinga einfaldlega endalaust?

Á Íslandi er það hatur mjög rammt hjá mörgum, en helst á meðal barna og barnabarna íslenskra nasista og vel efnaðra sveitamanna sem heilluðust að þýskri menningu. Kannski erfist þetta einkennilega hatur? Hóflausar greiðslur til UNRWA, eða t.d. hið glæpsamlega milljarðaflæði til SÞ sem m.a. endaði í vösum hryðjuverkasamtaka þegar Ingibjörg Sólrún Gísladóttir var að reyna að koma Íslandi í Öryggisráð SÞ til þess eins að taka þátt í einhljóma haturskórnum gagnvart Ísrael. Slík fjárlát leiða ekki til viðskiptabitlinga fyrir Ísland, heldur aðeins til fljótari aðstoðar við hryðjuverkasamtök og skálmöld í heiminum.

Ekki er ég að mæla með því að hjálparstarf sé háð viðskiptahagsmunum sem skapast geta er styrjöldum lýkur. En er eðlilegt að lítil þjóð sem vart hefur aðra auðlind en fiskinn umhverfis landið þeirra, og hefur ekki ráð á almennilegu heilbrigðiskerfi og þjónustu við aldraða sé að greiða stórfé til Palestínuaraba, sem virðast auðgast langum meira en Íslendingar á því að heyja stríð? Menn geta svarað því fyrir sjálfa sig. Fornleifur óskar sannast sagna ekki eftir því að fá heimsóknir öfgakenndra barna og barnabarna íslenskra nasista, og þaðan af síður ruglaðra sósíalista sem telja stuðning við árásir á vestræn þjóðfélög og lýðræði vera sniðuga lausn á vanda heimsins. 

Gyðingar í Austur-Evrópu og víðar hafa ávallt lifað á saltsíld, sem var ódýr matur fyrir fátæklinga Evrópu. Enn kaupa gyðingar síld frá Íslandi, kannski með það í huga að íslensk síld bjargaði mörgum þeirra sem lifðu af helförina.

Myndin hér neðst er úr verkinu Silfur Hafsins - Gull Íslands frá 2007 og sýnir heittrúaðan gyðing frá Bandaríkjunum að blessa síld í plasttunnum á Neskaupsstað. Kona hans horfir á. Ég get mælt með blessaðri síld frá Íslandi, sem ég hef borða mikið af í Ísrael og eitt sinn var með boðið í dýrindis, íslenska þorskhnakka í mötuneyti Bar Ilan háskólans utan við Tel Aviv. Þegar ég spurði kokkana hvaðan fiskurinn væri upprunninn sýndu þeir mér pakkningarnar. Þar var kominn íslenskur fiskur í umbúðum fyrir Bandaríkjamarkað.

Blessaða síldin í Ísrael er ekki eyðilögð af sykri eins og pækilsíldin og gaffalbitarnir sem seldir eru á Íslandi. Hér um árið var framleiðslan á íslenskum gaffalbitunum til Rússa svo léleg, að síldin gerjaðist í of miklum sykri og leystist hreinlega upp í lélegri olíu sem notuð var til að hella á dósirnar. Rússarnir fundu lítið annað en lýsi og hreistur í dósunum og kvörtuðu sáran. Síldin þeirra var vitaskuld ekki blessuð í bak og fyrir.

Kannski væri ráð fyrir Íslendinga að minnka sykurmagnið í krydd- og lauksíld sinni og blessa hana til reynslu. Þegar meiri sykur er í kryddsíld en í gosdrykkjum er vitaskuld eitthvað mikið að þeim sem borða slíka sykursíld og allir kostir síldarinnar foknir út í veður og vind í allri sykureðjunni.

           Ljósm. Ágúst Blöndal Björnsson.

Ýmsar áhugaverðar heimildir um síldarsöluna til UNRRA:

Morgunblaðið laugardaginn 4.11. 1944

Þjóðviljinn þriðjudaginn 7. 11. 1944

Mjölnir á Siglufirði miðvikudaginn 11.11.1944

Verkamaðurinn laugardaginn 18.11.1944

Morgunblaðið sunnudaginn 31.12.1944

Eimskipasaga

Ljósm. höfundur.

Saga Eimskipafélags Íslands eftir Guðmund Magnússon kom aftur út í gær. Guðmundur, sem nú er aftur orðinn blaðamaður á Morgunblaðinu, var eitt sinn Þjóðminjavörður Íslands, og var einn af þeim betri í því starfi. Þessa grein, sem tengist Eimskipafélaginu og mörgum örðum skipafélögum, birti ég fyrst árið 2008, en birti hana hér aftur með afmæliskveðjum til skipafélagsins sem flutti bróðurpartinn af því sem faðir minn flutti til landsins meðan hann var heildsali um 35 ára skeið.

Ég man eftir ófáum ferðum mínum með föður mínum í Eimskipafélagshúsið, þar sem við fórum með gömlu lyftunni upp á stóra skrifstofu, þar sem faðir minn fékk pappíra sem voru stimplaðir og svo var farið í bankann og upp í Arnarhvál til að fá aðra stimpla og stundum líka á Tollpóststofuna til að fá enn fleiri stimpla. Svo var náð í vörur og ók Hallgrímur nokkur frá Sendibílastöðinni Þröstum fyrir föður minn. Hallgrímur var frændi Ólafs Ragnars Grímssonar. Hallgrímur keðjureykti London Docks vindlinga, sem ég "reykti" glaður óbeint þegar ég fékk að hjálpa til við að aka út vörum í verslanir. Í Eimskipafélagshúsinu fór ég líka stundum til rakarans sem þar var.

Ekki er ég viss um að Guðmundur Magnússon hafi þessa sögu frá 1940 með í bók sinni, þó hún varði lítillega Eimskipafélagið:

 

5. febrúar árið 1940 fór Valerie Neumann, 65 ára (f. 13.10. 1874) kona í Vín Austurríki, í sendiráð Dana í Vín og sótti um 14 daga landvistarleyfi í Danmörku, til þess að bíða þar eftir skipi til Íslands. Erindi hennar var sent til útlendingadeildar Ríkislögreglunnar í Kaupmannahöfn, sem hafði samband við skipafélög sem sigldu á Ísland.

Danska skipafélagið DFDS upplýsti, að ekki yrði siglt í bráð til Íslands, þar sem hætta væri á því að skip félagsins yrðu tekin af Bretum og færð til hafnar á Bretlandseyjum, sérstaklega ef "þýskir þegnar" væru um borð.  Danska lögreglan fór annars með umsókn Valerie Neumann sem umsókn gyðings og færði hana inn í skýrslur sem Valeire Sara Neumann. Lögreglan gerði DFDS það ljóst að Valerie Neumann væri gyðingur frá Austurríki. Þýsk yfirvöld kröfðust þess að gyðingakonur bæru millinafnið Sara í skilríkjum sínum og karlar millinafnið Israel. Hún var líka afgreidd sem Valerie Sara Neumann í Danmörku.

Eimskipafélagið hf upplýsti, þegar mál Valerie Söru Neumann var borið undir það, að maður myndi gjarnan taka þýska ríkisborgara með á skipum sínum, ef þeir hefðu meðferðis vottorð frá breskum yfirvöldum. Eimskipafélagið vissi hins vegar vel að þýsk yfirvöld gáfu ekki út nein slík vottorð.

Danski lögreglufulltrúinn H. Krause, sem var nasisti og gyðingahatari, skrifaði í skýrslu sína um Valerie Neumann: "Það kom fram í máli félagsins að maður vildi helst vera laus við farþega sem kynnu að valda vandamálum eða seinkunum fyrir skipið".

Norðmenn neituðu líka Valerie Neumann um leyfi til að bíða eftir skipi til Íslands í Bergen.

 

"The Wonderland of Contrasts 1937": Ekkert er nýtt undir sólinni. Ljósmynd Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson. Myndin efst er einnig tekin af Vilhjálmi.

 

Nokkrum mánuðum síðar, eftir að Valerie Neumann ítrekaði umsókn sína og einnig fjölskylda hennar á Íslandi, maður systudóttur hennar Viktor Ernst Johanns von Urbantschitsch (Urbancic) sem var búinn að kaupa handa henni farmiða, var aftur haft samband við Eimskipafélag Íslands í Kaupmannahöfn. (Í skjölum danska sendiráðsins í Reykjavík og danska utanríkisráðuneytins var Viktor sagður systusonur Valerie, en hið rétt er að Valerie var systir Alfreds Grünbaum föður Melittu Urbancic, konu Viktors).

Eimskipafélagið upplýsti þann 5. apríl 1940 að það hefði verið svo mikið "Vrøvl" og erfiðleikar með bresk yfirvöld, svo það væri ekki hægt að leyfa frú Neumann að sigla, nema að hún fengi bresk vottorð og gildandi íslenskt landgönguleyfi. Í lögregluskrýrslu Ríkislögreglunnar dönsku kemur þetta fram

"Islands Eimskipafjelag, Strandgade 35, forkl. at man ikke har noget egentligt Forbud mod at medtage en saaden Passager, selv om man for saa vidt helst er fri, da det ved et Par enkelte tidligere Lejligheder har vist sig, at man faar en del "Vrøvl go Ubehageligheder med de engelsek Kontrebandemyndigheder", ja endog kan risikere af samme Grund at blive ført til engelsk Kontrolhavn. - Man vil kun medtage den. pgl., hvis hun forinden har en officiel britisk Attest, som sikrer hende "frit Lejde", og naturligvis mod gyldigt islandsk Indrejsevisum." 

Skrifstofa félagsins í Kaupmannahöfn upplýsti að siglt yrði þann 10. apríl og svo aftur 1. maí. Embættismaður við Ríkislögregluembættið, Troels Hoff, ákvað hins vegar sama dag, að Valerie Neumann fengi ekki leyfi til að dvelja í Danmörku.

Fjórum dögum síðar buðu Danir, svo að segja án nokkurrar mótspyrnu, þýsku herraþjóðina velkomna. Og já, ekki má gleyma því að Þjóðverjar, sem Íslendingar báru svo mikla virðingu fyrir, tóku Gullfoss traustataki í Kaupmannahöfn.

Valerie Neumann sat áfram í Vín og fjölskyldan á Íslandi var rukkuð um 31 íslenskar krónur fyrir símskeytakostnaði í bréfi dags. 28. nóvember 1940. Áður hafði danska forsætisráðuneytið minnt á þessa skuld í bréfi til Sendifulltrúa Íslands í Kaupmannahöfn.

Danir fengu peningana sína, eins og alltaf, og Eimskip losnaði við vandræði. Nasistar fengu Gullfoss og var skorsteinsmerki skipsins þeim líkast til að skapi.

Valerie Neumann var send í fangabúðirnar í Theresienstadt 21. eða 22. júlí 1942. Andlát hennar var skráð 9. ágúst 1944. Hvort hún hefur dáið þann dag eða verið send í útrýmingarbúðir, er óvíst.

Skömmu áður en Valerie andaðist höfðu nasistar búið til áróðurskvikmynd um ágæti þessara fangabúða í fyrir utan Prag. Í kvikmyndinni sést fólk í sparifötunum við ýmsa iðju. Flestir þeir sem þarna sjást voru sendir til útrýmingarbúðanna Auschwitz og Sobibor að loknum myndatökunum, m.a. kvikmyndagerðamaðurinn. Kvikmyndin sýnir gyðinga frá Austurríki, Hollandi, Danmörku, Austurríki og Tékkóslóvakíu.

Hér og hér eru tvö skeið úr áróðurskvikmyndinni frá Theresienstadt.

Viktor Urbancic, kona hans Melitta (f. Grünbaum) og fjölskylda í Reykjavík. Á flótta undan hakakrossinum varð annar slíkur, íslenskur, á vegi þeirra. Hefði Eimskipafélagið og aðrir aðilar verið sveigjanlegri, hefði frú Valerie Neumann, móðursystir Melittu, hugsanlega verið með þeim á myndinni. Móðir Melittu, Ilma, andaðist í Theresienstadt í janúar 1943.

Frönsku tengslin

Kanna ein á Þjóðminjasafninu er harla merkileg. Hún er frá miðbiki 17. aldar en var gefin safninu árið 1865 af Guðmundi Sigurðssyni, sem var prestur á hinni fornu kirkjujörð Stað á Reykjanesi (A-Barðastrandasýslu ). Kannan ber safnnúmerið Þjms. 263.

Við fyrstu sýn virðist sem alls ekki sé hægt að drekka af þessari forláta könnu. Á hálsi hennar er gegnbrotið verk, þannig að ætla mætti að allt sem í henni er skvettist út ef hellt væri úr henni. En þetta er gabbkanna, eða gestaþraut. Könnur þessar heita upp á ensku Puzzle jug, á frönsku  Pot trompeur og á þýsku Vexierkrug. Þrautin er er að uppgötva, hvernig hægt er að drekka af könnunni án þess að missa dýrar veigar. Vissulega er hægt er að drekka af könnunni með því að halda um opin á hálsinum, en til þess þarf maður að vera með sæmilega stórar krumlur til að loka fyrir þau 32 göt sem þar eru. Leyndarmálið og lausnin liggur í að loka fyrir gatið á handfanginu innanverðu, sem er holt, (þið sjáið gatið ofarlega og innana á haldinu). Fyrst þarf að halla könnunni lítillega svo vökvinn fljóti inn í haldið sem er rör. Þá er hægt að sjúga vökvann áfram eftir rörinu sem liggur gegnum handfangið  upp í kant könnunar og fram í stútinn.

Hollensk kona í Vlaardingen nærri Rotterdam sýgur sætan sopa af gabbkönnu.

Þegar kannan kom á Þjóðminjasafnið árið 1865 fylgdi sú saga að þetta væri vítabikar. Vítabikarar þekkjast úr svokölluðum vítadrykkjum sem tíðkuðust í veislum og boðum á Íslandi fram á 18. öld. Í veislulok var borinn fram vítabikar og áttu boðsmenn að drekka úr honum til að bæta fyrir yfirsjónir sínar og um leið fuku oft á tíðum kersknivísur um yfirsjónir manna. En nú er þetta ekki bikar heldur kanna, svo ólíklegt þykir mér tilgátan um að kannan hafi verið notuð sem vítabikar. Íslendingum hefur örugglega verið svo sárt um dropann, að þeir hafa ekki farið að glutra niður víni að ástæðulausu með svona fíflaskap.

Kannan er úr fajansa, úr bláleir sem verður gulur við brennslu. Hún er er skreytt með lagi af hvítum pípuleir og á er málað með bláu og ryðrauðu blómamynstri og síðan er kannan glerjuð með tinglerungi.

Nevers borg við Leiru

Ekki hollensk heldur frönsk

Þess kanna, og aðrar af sömu gerð með sama skreyti voru lengi taldar vera hollenskar. En á allra síðustu árum er komið ljós, að þær eru franskar, og flestar ættaðar frá borginni Nevers í Frakklandi. 

Rannsóknir franska sérfræðingsins dr. Jean Rosen og hollenska fornleifafræðingsins Nina Jaspers, sem ég hef haft samvinnu við, sýna að mikið magn af leirvöru barst frá borgunum Nevers og Rúðuborg til Niðurlanda - og greinilega áfram til Íslands. 

Um miðbik 17. aldar blómstraði verslun Hollendinga við Íslendinga þrátt fyrir einokunartilskipun. Danir áttu um miðja öldina, eins og oft áður, í stríði við erkifjendur sína Svía. Á meðan björguðu Hollendingar verslun á Íslandi  í áhugaleysi og getuleysi konunglegu Íslandsverslunarinnar, til að mynda þegar Svíar réðust á Kaupmannahöfn í febrúar 1659. Verslun á 6. áratug 17. aldar eða fram 1662 var sú besta sem Íslendingar höfðu lent í. En 1662 var Konungsverslunin Íslenska endurskipulögð og var þá erfiðara fyrir Hollendinga að versla.

Í Frakklandi sóttu Hollendingar m.a. salt og voru samkvæmt heimildum neyddir til að kaupa leirvöru um leið. Þessi varningur með öðru, m.a. ríkulega skreyttri hollenskri leirvöru var fluttur til Íslands. Þar söltuðu menn fisk og seldu  hann og skreið og fengu t.d. leirvöru fyrir, því eins og alltaf átu ekki allir það sem í askana var látið á Íslandi. Til var fínna fólk, t.d. umhverfis Breiðafjörð og á Vestfjörðum, sem át af hollenskum  og frönskum diskum og grautinn úr skál frá Portúgal (sjá næstu færslu). Íslenski fiskurinn, blautsaltaður fiskur og skreið, var seldur í Hollandi, Frakklandi, suður til Spánar og Portúgals, alt suður til  Kanaríeyja, þar sem t.d. kaupmaðurinn Pedro Flaemuel á Tenerife keypti t.d.  20.000 tonn af íslenskum fiski árið 1657 af hollenska kaupmanninum Adriaen Pauwelszoon frá Rotterdam eins og fram kemur í tollaskjölum nótaríusar þar í bæ.

Við þessa víðtæku verslun, þar sem hollenskir kaupmenn voru potturinn og pannan, bárust gripir eins og kannan franska til Íslands. Evrópumenn, sem undir ESB-fána hafa tæmt öll mið á  umráðasvæði sínu, eru enn sólgnir í hinn góða íslenska fisk, svo sólgnir að þeim tókst nærri að lokka það einfalda fólk á Íslandi sem kallar sig "krata" inn í ESB til þess að ná í allan fiskinn á Íslandsmiðum. Íslendingar voru nærri búnir að sjúga af gabbkönnu Evrópusambandsins.

Líklegast þykir mér að Hollendingar, sem fluttu þessa gabbkönnu og mikið magn leirmuna til Íslands, hafi haft gaman af að sjá Íslendinga lenda í vandræðum við að drekka af þessu íláti. Dæmigerður hollenskur húmor.

Meira  um verslunarsögu Íslendinga síðar.

Kanna á Victoria & Albert safninu í Lundúnum

Kanna sem var til sölu í Bath á Englandi

Kanna til sölu á Englandi

Kanna sem seld var á uppboði hjá uppboðsfyrirtækinu Christies í Amsterdam

Brot af könnu á safni í Rotterdam

Kanna á Fries Museum (Frísneska Safninu) í Leeuwarden.

 

*Ljósmyndin efst er tekin af ljósmyndaranum Ívari Brynjólfssyni, Þjóðminjasafni Íslands.

Skotið yfir markið á Skriðuklaustri

 

Mér sýnist að Steinunni Kristjánsdóttur fornleifafræðingi hafi enn einu sinni brugðist bogalistin. Staðhæfingagleði og ímyndunarafl hennar í fjölmiðlum hefur á undanförnum árum verið mjög frjótt og alltaf vakið þó nokkra athygli innan fræðigreinarinnar. En margt af því sem hún hefur greint frá í fjölmiðlum, þegar það var vertíð á fornleifarannsóknir í gúrkutíð fjölmiðlanna á sumrin, hefur þó alls ekki reynst á rökum reist þegar betur var að gáð.

Fyrir nokkrum árum hélt Steinunn Kristjánsdóttir því fram, að fundist hefðu bein tveggja grænlenskra kvenna, (inúíta), sem hefðu verið í meðferð á Skriðuklaustri. En á Skriðu var spítali eins og oft tíðkaðist í sumum klaustrum á miðöldum og síðar. Úr því dómadagsrugli spunnust alls kyns vangaveltur og ævintýri. Erlendur nemi í mannfræði, sem greinilega var ekki með nóga reynslu, greindi beinin svona glannalega og stjórnandi uppgraftarins gleypti það hrátt. Þekktur, danskur mannfræðingur sem ég benti á frétt Sjónvarps um beinin, gat út frá myndunum einum í henni haldið því fram við mig, að þau væru örugglega ekki af grænlendingum (ínúítum). Síðan hefur heyrst lítið til systranna frá Kúlusúk, sem um tíma var talið að hefðu geispað golunni á annálaðri klíník austur á landi. Ekki fór eins mikið fyrir leiðréttingum í fjölmiðlum eins og fyrir stórfréttum um Grænlendingana.

Í fyrra hélt Steinunn því fram, að maður með einkenni "fílamannsins" hefði dáið á Skriðuklaustri. Hún blandaði þar illilega saman tveimur sjúkdómum. Sjá frekar hér.

Gula örin bendir á holrúm í oddi "oddsins". Slík holrúm er út í hött á örvaroddi fyrir lásboga. Kannski eru menn á Skriðuklaustri á því að áður óþekkt tegund af dum-dum oddum hafi verið fundnir upp á Íslandi.

 

Nú er kominn nýr sumarreifari frá Skriðuklaustri. Greint var frá honum í fréttum Sjónvarps nýlega. Oddur af ör úr lásboga hefur nú fundist þar, að sögn, og sveinar biskups hafa ekki meira né minna verið að skjóta með lásboga á Skriðuklaustri. Þessi vangavelta kemur af því að ungur kandídat frá Svíþjóð segir að amboð sem fannst í rústunum í sumar hafi verið örvaroddur fyrir lásboga frá 16. öld.

Aldrei hef ég séð þessa gerð að lásbogaörvaroddum áður, en tel mig sem sérfræðing í fornleifum miðalda þó nokkuð vel inni í þeim gerðum sem þekkjast á Norðuröndum og Evrópu frá 12. fram á 16. öld til að geta sagt að gripurinn sé ekki örvaroddur. Gripurinn, sem fannst á Skriðuklaustri, er úr bronsi og er það nær óþekkt að lásbogaörvaroddar hafi verið gerðir úr því efni á þeim tíma sem hann hefur verið notaður, því það er einfaldlega of létt fyrir þann kraft sem boginn býður upp á. Svo er „oddurinn" ekki steyptur. Hann er holur að innan (sjá mynd) og ójafn, og virðist vera úr rúllaðri samanhamraðri málmþynnu (sjá mynd hér neðar). Ef þetta væri lásbogaoddur væri vart líklegt að hann hæfði marks og heldur ekki með ör úr viði sem var með ferhyrnt  þversnið og hvöss horn, eins og viðarbúturinn í kopargripnum bendir til.  Slík ör leikur alls ekki að stjórn.

Hér sést hin hlið "oddsins" og er greinilega ekki um steyptan grip að ræða. Oddurinn er holur. Ljósmyndin efst er af heimasíðu Skriðuklausturs, og sýnir hún gjörla að oddurinn er holur að innan (dum dum oddur?) og að "örin" er ferstrend.

 

Á Austurglugganum, agl.is, er greint svo frá:

"Steinunn telur nær öruggt að vopnið sé ættað frá sveinum Skálholtsbiskups frekar en bræðrunum á Klaustri.

„ Veraldlegir höfðingjar og biskupar áttu vopnabúr og voru með verði, sem kölluðust sveinar. Það eru til heimildis um bardaga á þessum tíma sem þeir lentu í. Það er ekki vitað til þess að klaustrin hafi sérstaklega átt vopnabúr og það er ekkert sem bendir til þess að slíkt búr hafi verið hér eða bræðurnir átt vopn. Líklega hafa biskupssveinarnir komið hingað og tapað vopnum sínum með einhverjum hætti en það eru heimildir um að Skálholtsbiskups hafi oft verið hér á ferð.""

Svei mér er ég hræddur um að sveinum biskups sé kennt um of mikið á Skriðuklaustri og séu allir saklausir af þessum skörungi. Sveinn var reyndar orð sem notað var í þessu samhengi fyrir þjóna biskups og var bein þýðing orðinu puer, (ft.-i  á latínu, sem eiginlega þýðir drengur eða sveinn, og hefur það orð alltaf verið notað um þjóna heldri manna), sem ég tel líklega hafi verið amboð til að ota í eitthvað annað en andstæðinga sína. Kannski hefur þetta verið bakklóra ábóta? En þessi gripur getur ekki með neinu góðu móti talist vera vopn.

 

Hettir þú einhvern á Skriðu, Oddur?

Jhaaaaá, Svein.