Burrr

Hér kemur loks grein fyrir ykkur sem hafið gaman af bílaleik.

Bílafornleifafræði er samt ekki mín sérgrein. Ég veit sannast sagna mjög lítið um drossíur. Það er þó ekki svo að skilja að ég hafi ekki áhuga á fögrum bílum. Til dæmis keypti ég hér um árið einstakan bækling (haandbog) frá 1922 sem fylgdi Ford bílum í Danmörku og eru menn sífellt að suða í mér um að selja sér hann. Ég er bara einn af þessum körlum sem á bíl til að þurfa ekki að keyra með strætó og sem veit að kaggi eykur ekki kvenhyllina og tryllitæki lokka aðeins að léttkeyptar konur og vafasama drengi. Ást Íslendinga á bílum er óhemjuleg svo ég segi ekki of mikið.

Nú er ég líka í vanda staddur og þarf á hjálp að halda hvað varða braggabifreiðina til hægri á myndinni hér að ofan. Myndin var tekin sumarið 1934. Mér sýnist að bíllinn, sem bar skráningarnúmerið RE543, hafi verið lagt við veginn, sem huganlega er Kleppsvegur, og að þetta sé yfirbyggður Ford T. Þessi alíslenska hönnun hefur nú vart verið gjaldgeng á rúntinum, en hún var langt á undan sínum tíma.

En hvaða furðubíll var þetta á leið austur (eða jafnvel með vélarbilun þar sem enginn bílstjóri er í bílnum), og veit einhver hver smíðaði yfirbygginguna á bílinn?

Opelinn, sem mér sýnist að aki vestur Kleppsveg, var hins vegar eðalkaggi sem fluttur var sérstaklega til Íslands af nasistanum Paul Burkert, svo hann gæti ferðast um landið með stíl. Burkert sem leit út eins og nefbrotinn SS-maður, ferðaðist jafnan í síðum, svörtum leðurfrakka og naut greinilega ákveðinnar kvenhylli á Íslandi eins og um hefur verið rætt hér og hér. En kannski var það kerran hans sem gerði útslagið. Hvernig leit bílstjórinn á Opelnum út, þá er hann átti (giftur maðurinn) í ástarsambani við rauðhærða ungpíu frá Íslandi sem húkkaði helst karla sem heilsuðu um hæl. Eins og þið lesendur mínir getir séð var hann ekki beint glæsilegur og hefur einhver kommúnisti líklega nefbrotið hann. Blæjubíllinn hefur því vafalaust verið honum ágæt framlenging.

Ökumaður bifreiðarinn RE543 átti sýnilega ekki hinn minnsta sjens í Njósna Paul. Íslenskir lúðar í heimameikuðum braggabíl dóu líklega endanlega út eftir stríð og þá var Nasistaópelinn líka á lágu gengi meðal vergjarnra, íslenskra kvenna. Þá komu einu gjaldgengu kaggarnir frá Vesturheimi.

Fornleifur veit þegar heilmikið um Hr. Flick á ferðalagi hans á Íslandi; Til að mynda að Opel Aktiengesellschaft i Rüsselsheim lánaði þýska njósnaranum bifreiðina.

En mikið væri Leifur forni nú glaður, ef einhver gæti frætt hann aðeins betur um braggabílinn RE543. Ekki væri dónalegt að fá að vita í leiðinni hve mikillar kvenhylli eigandinn naut. Kannski lá hann á keleríi á þægilegu aftursætinu, og ekki er ólíklegt að Hr. Flick (Burkert) hafi gefið honum far í bæinn.

Viðbót 4. febrúar 2020.

Bifreiðin með flugvélaklæðningunni er til á ljósmynd sem Ljósmyndadeild Þjóðminjasafnsins varðveitir og sem kemur hún æí safnið frá Safnaramiðstöðinni heitinni. Við bílinn á þeirri ljósmynd stendur Björn Eiríksson (1901-1981); Sjá hér á Sarpi má lesa um þá mynd.

Byltingarbifreiðin Moskvitch

Nei, Fornleifur er ekki hrokkinn upp af enn, Gleðilegt ár!

Fyrstu minningar yfirritstjóra Fornleifs af bifreiðum eru annars vegar af bílum afa míns, en hins vegar úr leigubílum Bifreiðastöðvar Steindórs, sem ilmuðu af Wunderbaum-kortum með myndum af léttklæddum blondínum í strápilsum með kókoshnetubrjóstahöld. Ég ók af og til í leigubíl með föður mínum og móður áður en þau festu kaup á eigin bíl, þó strætisvagnar SVR væru nú lengst af þarfasti þjónn fjölskyldunnar.

Faðir minn og móðir tóku ekki ökupróf fyrr en 1968, þegar foreldrar mínir keypti sér Cortínu. Faðir minn kom frá landi þar sem bílar þóttu ekki nauðsynlegir og hjól voru aðalfararskjótinn. Í hollenska hernum hafði honum ekki tekist betur til í bílprófi sem hann átti að taka, að hann bakkaði á og braut grindverk og lenti ofan í skurði, en þá var hann reyndar að taka próf á hertrukk. Því tel ég útilokað að hann hafi fengið ökuskírteini þá, og var hann settur í skrifstofustörf með hann gegndi herskyldu.

Moskvitch

Fyrsti fjölskyldubíllinn sem mér var ekið í svo ég viti til, var Moskvitch móðurafa míns, Vilhelms Kristinssonar. Hann átti tvo, Moskvitch M-402, þriggja gíra, sem hann keypti árið 1956 og Moskvitch M-407 (fjögurra gíra) sem hann keypti ca. 1962, þegar sú gerð kom fram.

Þetta voru frekar ódýrir bílar, en óþéttir og harðir, en þeir voru ágætir í vetrarhörkum, þegar annað á hjólum fraus. Þá komst þessi Síberíuchevy leiðar sinnar, hvert sem var. Veit ég lítið um viðhaldskostnað við þessa bíla, en afi hrósaði þeim miðað við enskar druslur sem hann átti síðar.

Moskvitchinn var eitthvað seldur á Bretlandseyjum og man ég eftir því að ég rakst á einn gamlan þegar ég bjó og stundaði nám í Durham 1988-89. Þess má geta að einnig var framleidd gerð sem kölluð var M-410 sem var með drif á öllum hjólum. Var hægt að nota hana sem dráttarvél.

Moskvitchinn var framleiddur af MZMA verksmiðjunni í Moskvu. MZMA er skammstöfun fyrir Moskovsky Zavod Malolitrazhnykh Avtomobiley, sem á íslensku útleggst Smábílaverksmiðja Moskvuborgar. Moskvitch þýðir einfaldlega Moskvubúi.

Afi var enginn efnamaður, og alla tíð flokksbundinn Krati, sem jafnvel keypti Alþýðublaðið eftir að þá hvarf. Þó hann hefði haft ráð á dýrari bíl, mátti maður sem krati ekki berast á og mér er sagt að hann hafi átt þennan bíl með öðrum um tíma, en það tel ég nú frekar hafa verið Austin-bifreið sem afi átti fyrr með fjarskyldum frænda ömmu minnar. Sá maður varð frægur fyrir að koma of seint í 100 metra hlaup í keppni í tugþraut á Ólympíuleikunum árið 1936. Hann fékk að hlaupa einn, þrátt fyrir að hafa móðgað foringjann.

Ný gerð af Moskvitch var til sýnis í KR-heimilinu árið 1956

Afi sagði mér á sínum tíma, að hann hefði farið að skoða M-420 módelið af Moskvitch í KR heimilinu og séð þar áróðurskvikmynd um ágæti hans. Nokkrum dögum síðar festi hann kaup á eintaki og ekki sakaði að frændi hans (líklegast of fjarskyldur til þess að ég geti kallað hann frænda) átti Bifreiðar og Landbúnaðarvélar, sem fluttu inn þessa eðalkagga, en þá var B&L á Ægisgötu 10, þar sem kollega minn Bjarni F. Einarsson hefur lengi verið með Fornleifastofuna sína.

Mér þótti alltaf gott að aka með afa í Moskvitchinum, eða Mosaskítnum, eins og ég kallaði M-407 módelið, því ég man nú mest lítið eftir M-402 gerðinni. Eitt situr enn eftir í minningunni. En það var sérstök lyktin (en sumir kölluðu þetta fýlu) í Moskvitch, sem ég hef líka fundið í Volgum sem ekki var reykt í og Lödunni minni hér um árið, sem afi fjármagnaði að einhverju leyti. Hvernig þessi ilmur var búinn til veit ég ekki, en ég hef síðar kallað þetta byltingarilm.

Ég man eftir mörgum ferðum með afa og samstarfsmanni hans, Þórði, er ég fór með þeim á 7. áratugnum í skíðagöngur til heilsubótar uppi í Hveradal. Moskvitchinn komst allt (ef logið skal eins og Rússi), og man ég eftir því að afi var að draga frjálshyggjubíla í gang á Heiðinni, sem ekkert þoldu og dóu í vetrarhörkum.

Móðir mín þykist hér aka í Moskvitch M-402, sem bar númeraplötuna R 385, en það númer fékk hann þegar á 4. áratugnum er hann keypti sinn fyrsta bíl. Hægt er að stækka myndina með því að klikka á hana með músinni.

Myndin hér fyrir ofan er tekin stuttu eftir að afi keypti fyrsta Moskvitchinn sinn. Fjölskyldan fór í bíltúr upp að Rauðhólum og móðir mín fékk allranáðugast að prófa bílinn. Hefur líklega þótt öruggast að gera slíkt í Rauðhólum, þar sem yfirvöld sáu ekki til. Móðir mín situr við stýrið, en amma mín sýnist mér að sé hálfsmeyk í farþegasætinu. Faðir minnt tók myndina í vetrarhörkunni í Rauðhólum: Myndin er að mínu mati hálfgert meistarastykki og hefði sæmt sér vel sem auglýsing fyrir Moskvitch bíla og hefði vafalítið kætt fólk austan járntjaldsins, nú þegar það var farið að venjast því að vera laust við Stalín og framtíðin öll virtist ljósari en fyrr.

Stjarna allra bílanna í fjölskyldunni, og þar á meðal má nefna Austin, Skoda, Mercury Maverick, Wartburg, Honda, Skoda Fabia, Rolls Roys (?), Cortínur, Hyundai og líklega eitthvað japanskt rusl, er óneitanlega Moskvitcharnir hans afa. Það er einfaldlega ekki hægt að kaupa slíka bíla í dag... Þeir eru löngu komnir á söfn og því alls ekki úr vegi að nefna þá á Fornleifi.

Sjáið línurnar. En allt var þetta "design" stolið. Ljósmynd: Sergey Korovkin
 

Handbók fyrir Gamla Ford

Nýlega kom ég fyrir tilviljun í forgamla verslun á Friðriksbergi i Kaupmannahöfn. Ég sá í glugga að þeir voru með olíutrektar í öllum stærðum á 5 krónur stykkið. Mig hefur einmitt vantað slíkar trektar sem kosta auðveldlega 10 sinnum meira í öðrum verslunum. Á jarðhæð á Allégade í virðulegu hornhúsi var gamall maður að selja leifar lagersins í fyrirtæki sem fjölskylda hans hefur rekið í fjórar kynslóðir. Hann selur mest bílahluti, en hann er einnig með skransölu í einu herbergi. Þar fann ég sjaldgæfan lúterskan katekismus frá 1864 á aðeins 10 krónur danskar, sem ekki er til á Konunglega bókasafninu.

Gírshjólin í Ford T

Ég rakst á þessa merku handbók á dönsku fyrir Ford T frá ágúst 1922 á dönsku, sem sá gamli vildi selja fyrir mjög sanngjarnt verð og ég sló til. Ég er þegar búin að fá gylliboð í bæklinginn. Mikið er til af sams konar handbókum á ensku, en það er venjulega í endurprentuðum útgáfum.

Þessi handbók er upphaflega útgáfan frá 1922 á dönsku. Langafi seljandans mun hafa keypt Ford T í hárri elli og þetta er bæklingurinn sem fylgdi þeim bíl nýjum. Vel hefur verið passað upp á hann.

Ef einhver er með Ford T sem þeir eiga í vandræðum með, er þetta örugglegasti hinn besti pési, en hann kostar.

Menn voru greinilega mjög snemma farnir að hafa áhyggjur að eftirgerðum að varahlutum. Undir upphafsorðum bókarinnar er varað við eftirlíkingum.

Oh Lord won't you buy me a Mercedes Benz

Þótt margir eigi erfitt með að trúa því, þá hef ég átt og ekið Mercedes Benz. Já þið lesið rétt.

Ég fékk reyndar bílinn í 2. ára afmælisgjöf frá afa mínum og ömmu, en afi hafði látið einhvern kunningja sinn á Fossunum kaupa bílinn fyrir sig í Þýskalandi. Ég var alls ekki barn sem benti á allt og fékk það. Ég fékk bara allt án þess að benda.

Eins og sjá má á myndinni var ég ekki lítið ánægður með kaggann. Þetta var smækkuð mynd af Benz 190 SL, en fótstiginn útgáfa. Á þessum eðalvagni, sem var póstkassarauður, voru ljós og stefnuljós og flauta. Þetta var rammþýsk framleiðsla frá FERBEDO (Ferdinand Bethäuser GmbH & Co.) verksmiðjunum i Fürth, sem enn eru í leikfangaframleiðslu.

Ekki man ég beint eftir því er ég fékk tryllitækið, en ég man samt vel eftir þessu farartæki sem flutti með mér úr Vesturbænum í austurhluta borgarinnar, þegar foreldrar mínir keyptu hús þar þegar ég var á 4. ári. Í götunni vakti tryllitækið strax mikla athygli hjá yngri sem eldri drengjum. Þá voru reyndar ljós og flauta og ýmislegt annað úr lagi gengi, því það leyndist dálítill bifvélvirki í mér á fyrstu æviárum mínum. Ég var algjör ökufantur. Mér var ýtt um götur af stærri drengjum, sem fengu svo í staðinn að ærslast að vild í bílnum úti í götu, sem þá hafði ekki einu sinni verið malbikuð. Bíllinn missti því fljótt fyrri fegurð sína og varð algjör drusla.

Einhverju sinni tók afi bílinn aftur og hann var gefinn fátækum dreng í Höfðahverfi. Ég sá stundum eftir Benzanum, en ég var fyrir löngu vaxinn upp úr bílnum og bíladellunni, sem ég hef aldrei síðan fengið. Ég vona að einhver hafi haft af honum eins mikla ánægju og ég.

Það er nú alveg á hvínandi bremsunni að þessi gripur geti verið til umtals hér á Fornleifi. En sams konar vagnar, sem tilheyrðu þægum drengjum sem líklega bjuggu allir við malbikaðar götur, hafa farið fyrir þó nokkuð fé á stórum uppboðum uppboðshúsa á síðari árum. En alltaf hefur mér þótt undarleg börn sem ekki léku sér eða leyfðu öðrum að leika sér af fallegum leikföngum sínum og bíða þangað til þau verða 50 ára og fara með gullin sín á uppboð.

Vel getur hugsast, að þegar ég vinn í Lottó, muni ég kaupa mér svona bíl til að aka inn í barndóminn á.

Ég lýk þessari nostalgíu með þessari bæn Janis Joplins og ykkar sem aldrei hafið átt Benz eins og ég og Jón Ásgeir.