Óska þeim Svartadauða sem fyrst

Nú er fornleifagúrkan 2018 búin að taka gríðarkipp í gróðurhúsum vitleysunnar. Gerður  A. Gúrkan garðyrkjubóndi á Grund (sjá mynd) hefur ekki séð annan eins vöxt í gúrkum sínum í mörg ár.

Steinunn abbadís á Þingeyrum sér líka mikinn ofvöxt í gúrkunni og er nú þegar farin að nálgast "jarðlög sem geyma Svartadauða". Svo segir að minnsta kosti Mogginn og hann lýgur aldrei. Vonandi finnur hún klausturkirkjuna á Þingeyrum og nokkra munka með svartadauðabakteríuna í glerungi tanna sína líkt og sumir vísindamenn halda að þeir hafi fundið.

Fréttastofa Fornleifs vonar það besta og helst að pestin sé þarna af hreinni og ómengaðri, íslenskri gerð undir næstu hellu - og að það finnist til vara eins og einn eskimói eða fjallamaður einn kveifarlegur í fullum drag fyrir 17. júní. Fílamenn voru aldrei til í Húnaþingi, svo þeir finnast ekki á Þingeyrum. DNA sauða og hrossaþjófa er heldur til gruggugt, svo þótt þeir finnist í garðinum á Þingeyrum er ekkert á því að græða. Það voru örugglega kynóðir Skagfirðingar sem myrtir voru í Húnaþingi.

Hafa verður þó í huga, að Svartidauði á Íslandi var ekki nauðsynlega það sama og sá Svartidauði sem geisaði á 14 öld í Evrópu eða síðari pestin í Evrópu (t.d. Great Plague í London) um miðbik 17. aldar. Þó einhverjir hallist að því að cokkobacillan sem veldur Yersinia pestis, hafi verið völd að Svartadauða miðalda í Evrópu, þá eru enn vert að gæta að því sem breski DNA-sérfræðingurinn Thomas Gilbert við háskólann í Kaupmannahöfn hefur sagt og skrifað um aðferðir til að leita uppi DNA úr bakteríu Svartadauða og annarra útbrota af Yersinia pestis. Hægt er að lesa sér til.

Eins ber fornleifafræðingi, sem er að grafa niður á "jarðlög sem geyma Svartadauða", að vera kunnugt um að yfirlýsingar um að pestir hafi geisað á Englandi árið 1401 sem borist hafi til Íslands og orði að Svartadauða Íslands, eigi ekki við rök að styðjast. Yfirlýsingin er vitaskuld alveg út í hött og má skrifa á reikning lélegs norsk sagnfræðings. Annar norskur sagnfræðingur, Ole Jørgen Benedictow, hefur sýnt fram á að það var ekki pest á Englandi árið 1401, né heldur á Norðurlöndum, sem valdið gat Svartadauða á Íslandi árið 1402. Vandast því málin. Hvaða sjúkdómur geisaði á Íslandi og á Þingeyrum? Bendi ég mönnum á að lesa bók hans The Black Death and Later Plague Epidemics in the Scandinavian Countries sem út kom árið 2016.

Fyrst Svartidauði náði til Englands og Noregs, því kom hann ekki til Íslands? Vildi hann ekki með? Var farið allt fútt úr honum eða allir dauðir sem ætluðu til Íslands með hann? Gæti hugsast að heimildir hafi ekki varðveist um viðkomu hans á Íslandi?

Pestin á Íslandi gæti hafa verið allt annars eðlis. Íslendingar voru heldur einangraðir á þessum tíma og sömuleiðis var oft langt á milli komu erlendra manna og Íslendingar byggðu því ekki upp mótefni við tilfallandi sjúkdómum sem bárust að utan, flensu og öðru sem gat hæglega orðið mönnum að bana á Íslandi, þótt slíkar farsóttir væru vægari við fólk annars staðar.

Ef Ole Jørgen Benedictow hefur á réttu að standa er lítil ástæða til að halda að merki um Svartadauða finnist í glerungi tanna munkanna á Þingeyrum og að Steinunn Kristjánsdóttir sé að alveg að komast niður á jarðlög með Svartadauða.

Getur nú ekki einhver góðhjartaður maður í sveitinni, sem les þetta, gefið Steinunni og starfsliði hennar flösku af Svarta Dauða. Bokkuna ætti grafararnir á Þingeyrum að drekka sem meðal. Þegar það er farið að virka, hefst kvöldlestur upp úr bók Ole Jørgen Benedictows. Eitthvað sterkt þarf víst til svo að sumir kollegar mínir á Íslandi fari að verða læsir á ritheimildir og fái lágmarksþekkingu á þeim. Sá sem skrifað hefur á íslensku um Svartadauða á Wikipedia ætti líklega að fá sér eitthvað ögn sterkara, jafnvel unglingabóluefni, því í unggæðingshætti sínum er hann um það bil hálfri öld á eftir því sem er að gerast í fræðunum.

Gerður A. Gúrkan er fyrsti intersexbóndinn á Íslandi, ef einhver furðar sig á myndinni efst. Enga fordóma héér.

Nálgast jarðlög svartadauða

Netlusaga

Mikill áhugamaður um fræ, frjókorn, ofnæmi og alls kyns undarleg grös sendi mér upplýsingu um skemmtilega sögu af Dr. Ágústi H. Bjarnasyni grasafræðingi. Ágúst er mikill áhugamaður um netlur og leitaði fyrir fáeinum árum til Þjóðminjasafns og skráði símtal sitt eins og lærðum mönnum einum er lagið:

"Símtal við Þjóðminjasafn:

Fyrir nokkrum árum var eg að kynna mér brenninetlu (Urtica dioica L.), útbreiðslu hennar, notkun og náttúru. (Því miður hef eg ekki lokið enn við það verk; en það er önnur saga.) Meðal annars vissi eg um dúka og klæði, sem voru ofin úr netlu-þráðum, eins og algengt var annars staðar í Evrópu og er reyndar farið að tíðka víða að nýju.

Mér datt þá í hug að hringja í Þjóðminjasafnið og spyrja, hvort netludúkar hefðu fundizt við uppgröft á Íslandi. Kvenmaður svaraði, og eg bar upp erindið. „Andartak,“ anzaði hún. Þá heyrði eg hana kalla: „Margrét, hafa fundizt netludúkar við uppgröft?“ – „Hver er að spyrja um það,“ heyrði eg úr fjarska. „Það er einhver kall,“ svaraði símadaman. Síðan hljómaði hátt eftir örstutta bið: „Segðu nei.“

Konan sneri sér síðan aftur að símtólinu og sagði við mig mjög háttprúð í tali: „Nei, því miður, þeir hafa aldrei fundizt, því miður.“ – Og þar með þakkaði eg fyrir og kvaddi."

Já, Ég hef í mörg ár reynt að segja Þjóðminjasafninu að símarnir þar séu mjög næmir. Það er bókstaflega hægt að hlera það sem fólk segir.

Nú tel ég víst að "Magga" sú sem heyrðist í hafi strax litið niður í Sarp sinn, enn svo heitir skráningarkerfi safna á Íslandi - og fullvissað sig um að netludúkar væru þar ekki nefndir. En ég myndi nú ekki treysta þeirri skrá, meðan að gler er skráð sem postulín á Þjóðminjasafninu. Vona ég þó að fornleifafræðingar á Íslandi finni brátt netludúka handa Ágústi.

Reyndar hafa fundist netlufræ við rannsóknir á Bergþórshvoli, en hvar þau eru niður komin nú veit ég ekki. Ég reyndi eitt sinn á 9. áratug síðustu aldar að hafa upp á þeim en fann ekkert á Þjóðminjasafni. Þar er hins vegar varðveittar leifar af skyri frá Bergþórshvoli. Hér er góð framsóknargrein um netlur. Sigmundur Davíð er örugglega mikill áhugamaður um netluplástra.

Brenninetlur er hægt að verka eins og lín (hör) og ég hef séð netlubuxur. Í Hollandi og á Englandi hef ég fengið netluost og oft sötrað brenninetlusúpu með káli hér í Danmörku. Ég á þó ekki netludúk, en er annars mikið fyrir brenninetlur, og vona svo að Íslendingar fari ekki að kasta því leiða sulli roundup, eða öðru eiturkyns á þær, eins og þeir kasta á allt lífrænt sem stingur og særir hina rósbleiku, silkimjúku ofnæmishúð Íslendinga. Slíka húð verður að herða með netlum, mýbiti og húðstrýkingum, því ekki á að nota húðina í leðursófasett, er það nokkuð?