Heitt á könnunni ...

Áhyggjulaus æska mín byggði að mestu leyti á verulegri vinnu föður míns sem m.a. ávannst af óhóflegri kaffidrykkju og nýjungargirni Íslendinga. Ég segi frá því með stolti, að ég var sonur heildsala, sem vinstri menn á Íslandi sögðu fólki eins og mér að skammast mín fyrir að vera. Faðir minn var reyndar krati.

Faðir minn flutti inn ýmsan nautnavarning, þar með talið Willem 3. vindlinga. Hann hafði sjálfur ekki gott af að reykja þá og var heldur aldrei mikill reykingamaður. Hann hætti þeim ósið alfarið um fertugt. En mikið þótti langömmu minni, Guðrúnu Ólafsdóttur, varið í að fá kassa með Vilhjálmsvindlum um jólin. Hún andaðist 96 ára og reykti frá því að hún var barn. Dánarmein hennar var ekki tengt keðjureykingum hennar.

Langafi minn einn var kaupmaður í Utrecht og um skeið í Zaandam. Hann sérhæfði sig í nautnavöru svo sem tei og kryddi. Faðir minn flutti inn mikið af kryddi og um tíma flutti hann inn hollenskt kaffi sem var í allt öðrum gæðaflokki og betra en Ríó, Braga eða sori sá sem kallaðist Rydens. Douwe Egberts kaffið var líklega of gott fyrir bragðlauka Íslendinga - en einstaka smekkmenn söknuðu þess sárt er faðir minn hætti innflutningi á því kaffi.

Það hótaði þó engin honum fyrir það uppátæki, líkt og dýralæknir einn á Suðurland gerði, er faðir minn hætti innflutningi á munaðarvöru sem kallast Weinkraut, sem er súrkál, en bara betra en venjulegt súrkál.

Hér skal hins vegar kynnt til sögunnar bylting sem varð í uppáhellingum Íslendinga á kaffi á 7. áratug 20. aldar, er faðir minn hóf innflutning á einnota Filtropa pappírsuppáhellingarpokum (holl. Koffiefilterzakjes) og kaffisíum til slíkra uppáhellinga. 

Íslendingar tóku þessa nýjung fjálglega til sín og voru það fyrst tvö fyrirtæki í Hollandi sem framleiddu kaffisíupoka, þ.e. Melitta og Filtropa. Filtropa seldist miklu betur á Íslandi en Melitta á þeim árum.

Enn er verið að framleiða Filtropa, eftir að systkini af hollenskum ættum down under keyptu fyrir nokkrum árum verksmiðjuna í Maastrticht, sem stofnsett var árið 1962, og eru enn að verma Melittu undir uggum. Ég fór eitt sinn ungur með föður mínum til Maastricht til að skoða þessa verksmiðju en heillaðist lítt.

Ég tók virkan þátt í þessu kaffisíuævintýri föður míns. Ég tók einatt á móti pöntunum frá verslunum um allt land og var sérfræðingur í mismunandi stærðum og gerðum. Sömuleiðis fór ég með föður mínum á tollaskjalavapp á milli embætta í Reykjavík, sótti svo vöruna í pakkhús Eimskips með Hallgrími sendibílstjóra (frænda Ólafs Ragnars Grímssonar) og merkti kassa mismunandi kaupfélögum áður en flutningabílar fóru með þá um land allt, nærri því beint ofan í bollann þinn.

Bústýrur landsins köstuðu brátt sokkasíum sínum og bláu kaffikönnurnar fóru upp í skáp eða á öskuhauginn. Nútíminn var loks riðinn í hlað alveg innst inn í dýpstu afdali og krummaskuð landsins. Þar vildu menn ekkert annað en Filtropa. En amma mín, hún Sigríður Bertha á Hringbrautinni í Reykjavík, hélt hins vegar áfram rígfast í gömlu kaffisíuna - jafnvel í 10 ár eftir að tengdasonur hennar kom þessari byltingu fyrir alvöru inn í eldhús landsmanna.

Þess ber að geta, að faðir minn drakk sjálfur helst ekki kaffi. Hann var tekarl.

Ég fór sjálfur, þegar ég komst á kaffialdurinn, fljótlega yfir í pressukönnuna og jafnvel Neskaffið, meðan að aðrir fóru yfir í ítalskar vítisvélar sem pumpa og gutla öllum andskotanum upp úr sér þegar maður ýtir á takka.

Nú er svo komið að pappírspokarnir hollensku eru nær algjörlega að víkja fyrir ítölsku vítisvélunum og pressukönnunum, svo ekki sé minnst á Nespresso-leikföng ástarlífsins sem leikarinn George Clooney lokkaði konur til að óska sér í jólagjöf með sexappíli sínu einu að vopni, svo filters eða bindiyndis var þörf á öðru stöðum en á heitri konunni ... if you know what I mean:.

Filtropa posi frá velmektarárum Heildverslunarinnar Amsterdam.

Þegar Íslendingar drukku tóbak

Til viðbótar ritgerðum mínum um tóbaksnotkun og pípureykingar Íslendinga á 17. öld (sjá hér og hér) langar mig að bæta við nokkrum upplýsingum sem einhverjum þykja vonandi bitastæð tíðindi.

Seiluannáll segir svo frá við anno 1650:

Það bar til vestur í Selárdal, að maður þar nokkur vanrækti kirkjuna á helgum dögum, þá prédikað var, en lagðist í tóbaksdrykkju um embættistímann; var hann þar um áminntur af prestinum, en gegndi því ekki, og hélt fram sama hætti; en svo bar til einn sunnudag, að hann var enn að drekka tóbak, og gekk svo út og upp á kirkjuvegginn; var þá lítið eptir af prédikun, sofnaði svo strax og vaknaði aldrei þaðan af; lá svo dauður, þá út var gengið.

Ljót var sú saga, sem einnig var sögð í Vallholtsannál. Tóbaksdrykkja er einnig iðja sem þekktist á Englandi á 17 öld, og greinilega varð einhver bið á því hvenær menn fóru að nota sögnina að reykja eða to smoke fyrir þessa iðju. Hollendingar töluðu einnig um að drekka tóbak, tabak drinken, og furðuðu sig á því að Þjóðverjar notuðust enn við það orðtak árið 1859 (sjá hér), þegar Hollendingar voru fyrir löngu farnir að reykja (roken).

Sögur af skjótum dauða manna sem reyktur voru nokkuð algengar á 16. öldinni, en komu líklega til vegna þess að yfirvöld litu með áhyggjum á þessa frekar dýru nautnavöru sem gróf undan efnahag sumra landa. Hugsanlega hefur verið einhverja óværa í tóbaki mannsins í Selárdal, eða hann hálfdauður af einhverju öðru en tóbaki.

Jakob (James) I Englandskonungur gaf árið 1603 út tilkynningu um siðferðislegar hættur reykinga og hækkaði tolla af tóbaki sem Elísabet fyrst hafði lækkað mjög. Beta reykti víst eins og strompur. Áhugi á tóbaki í byrjun 17. aldarinnar tengdist að einhverju leyti þeirri trú að tóbakið kæmi í veg fyrir sýkingar og pestir. Jakob I fyrirskipaði árið 1619 konunglega einokun á ræktun og innflutningi á tóbaki og nokkrum árum síður bannaði Ferdínand III keisari alla "tóbaksdrykkju".

Maður drekkur tóbak og öl. Málverk eftir Gerrit Dou, frá ca. 1650. Rijksmuseum Amsterdam. Pennateikningin efst hangir á sama safni og er frá því fyrir 1647 og eftir Adriæn van Ostade

En allt bann kom fyrir ekkert, og er Urban VIII páfi auglýsti þetta nautnaefni með því að lýsa því yfir árið 1624 að tóbaksdrykkja færði notendur nærri "kynferðislegri alsælu", jók það frekar reykingar frekar en hitt.  Múslímar voru einnig hræddir við tóbak. Murad IV súltan bannaði reykingar og hótaði mönnum aftöku (lífláti) ef þeir færu ekki að skipunum hans. Mikael Rússakeisari bannfæri árið 1640 reykingar sem dauðasynd, og reykingamenn í Rússlandi voru hýddir og varir þeirra skornar í tætlur. Ferðalangur sem kom til Moskvuborgar árið 1643 lýsir því í dagbók, hvernig reykingamenn og -konur megi eiga vona á því að nef þeirra séu skorin af ef þau eru tekin í þeirri hættulegu iðju að drekka tóbak.

Þess má geta að í 92. spurningarlista Þjóðháttadeildar Þjóðminjasafns Íslands var fyrir einhverjum árum síðan spurt á þennan hátt:

Kannast menn við orðtakið "að drekka tóbak" ? Hvað merkti það?

Vonandi skráir þessi virðulega deild hjá sér hvar hér upplýsist um tóbaksdrykkju. Annars getur hún troðið þeim upplýsingum í vörina eða sogið þær í nösina.

Aðrar tóbakshættur

Íslenskri annálar greina frá annarri hættu við reykingar sem menn þekktu þá. Greint er frá líkamsmeiðingum og drápum í tengslum við uppgjör varðandi innflutning á tóbaki. Minnir ein lýsing á sitthvað úr undirheimum eiturlyfjagengja á Íslandi í dag. 

Í Sjávarborgarannál er við árið 1639 greint frá húsbrunum sem rekja mátti til reykinga:

Um haustið brunnu 2 hús á hlaðinu á Járngerðarstöðum í Grindavík með öllu fémætu þar inni, item skemma á Ási í Holtum, hvorutveggja af tóbakseldi.

 

 

 

Elsta heimild um tóbaksútflutning til Íslands

Nýverið rakst Fornleifur á elstu heimild um tóbaksútflutning til Íslands sem þekkt er úr heimildum  og sem ekki hefur áður verið birt í íslenskum ritum.  

Árið 1636 kemur fram í sjölum frá borginni Yarmouth, sem kölluð var Járnmóða á íslensku og var Íslendingum af góðu kunn enda var þangað flutt mikið magn af vaðmáli og fiski, að kaupmaður í borginni af hollenskum ættum, de Mun að nafni, hafi hafi flutt inn 15 pund af tóbaki frá Rotterdam sem hann sendi áfram til Íslands og seldi fyrir fisk.

Eins og áður greinir (sjá hér) kom maður, Rúben að nafni, Jóni Ólafssyni Indíafara upp á að reykja á skipinu sem Jón sigldi á til Englands árið 1615 og hóf þar með hið ævintýralegt lífsferðalag sitt. Annar maður var um borð á skipinu og var sá frá Járnmóðu og vildi fá Jón með sér þangað. Maðurinn frá Yarmouth, sem var skipherramæti (þ.e. fyrsti stýrimaður) tefldi og glímdi oft við Jón, en skipherrann Isaach Brommet, sem var af hollenskum ættum, varaði Jón við félaganum frá Yarmouth.

Rulla

Medalía (Escudos, coins)

Tóbak sem flutt var til Íslands á 17. öld voru að öllum líkindum tóbaksblöð snúin í reipi sem undin voru upp á 1-1,5 langar rúllur - ellegar minni rullur af tóbaki eins og greint er frá í annálum á 17. öldinni, sem voru tóbaksblöð sem pressuð voru í sívalninga og reyrð með bandi, á breidd við sveran karlmannsframhandlegg. Á okkar dögum er slíkar rullu kallaðar "roll cake". Menn skáru síðan það sem þeir þurftu að reykja þvert á rúlluna líkt og þeir skæru bita af vænni pylsu, og eru slíkur tóbaksskurður það sem síðar kallast "Navy cut" og skífurnar nefndar medalíur (coins á ensku eða escudo á spænsku).

Þið getið hér fengið sýnishorn af 17. aldar tóbaksreyk. Setið bendilinn á nefið á reykingamanninum og klikkið. Reykurinn verður sendur í tölvupósti.