Mikilvæg fyrirspurn um lýðveldið

Í byrjun árs 1944, nánar tiltekið 14. janúar, skrifaði ungur íslenskur námsmaður við Columbia háskólann í New York bréf með fyrirspurn til danska sendiráðsins í Washington, sem þá gegndi hlutverki ríkisstjórnar Dana þar vestra. Námsmaðurinn íslenski, sem var í framhaldsnámi í þjóðréttarfræði, bjó á besta stað á Manhattan, nánar tiltekið í Stuyvesandt Building, 258 Riverside Drive og notaði hann bréfsefni Columbia University þegar hann sendi danska sendiráðinu bréf sitt.

Námsmaðurinn var enginn annar en Hans Georg Andersen (1919-1994) og erindi hans var að leitast eftir upplýsingum um afstöðu Dana til Íslands og Sambandsslitanna. Hann skrifaði:

I would appreciate it very much if you could inform me as to whether the Danish Government has made any statement regarding the Icelandic plans for the termination of said treaty [samninginn frá 1918] as well as the plans for the establishment of a republic in Iceland.

Þessari fyrirspurn svaraði C.A.C. Brun, sem hafði verið sendiráðsritari í Reykjavík 1936 til 1941 , þegar hann ákvað að ganga til liðs við Henrik von Kauffmanns sendiherra í Washington. Brun var "ljósmóðir" eða öllu heldur fæðingalæknir íslenska lýðveldisins, og vita það ef til vill fæstir, því íslenskir sagnfræðingar sem hafa ritað um sambandsslitin hafa alls ekki verið í réttum skjalasöfnum.

Hans G. Andersen á miðjum aldri

C.A.C. Brun á heimili sínu í Tjarnargötu árið 1939

Allar þær skoðanir og fyrirgreiðsla Bandaríkjanna, sem þeim hefur verið þökkuð fyrir, voru að öllu leyti komnar frá C.A.C. Brun. State Department, utanríkismálaráðuneyti BNA, sótti ráðin varðandi Ísland til hans. Brun skrifaði öðrum sendiráðum í hinum frjálsa heimi og setti reglurnar varðandi Ísland. Hann skildi fyllilega óskir meirihluta Íslendinga og hafði góða þekkingu á Íslendingum. Jón Krabbe, sem í ævisögu sinn tók heiðurinn af því að afstaða Kristjáns tíunda varð ekki neikvæðari en hún hljómaði árið 1944, átti engan heiður skilinn. Hann gerði ekki neitt til að tala máli Íslands. C.A.C. Brun ætti allan heiðurinn af því að blíðka konung. Brun hafði skrifað ritgerð og tilmæli um sambandsslitin sem konungi hafði borist eftir krókaleiðum.

Ég er að hefja ritun bókar um C.A.C. Brun með Kristjáni Sveinssyni sagnfræðingi og ætla að leyfa mönnum í tilefni hátíðarinnar að lesa það sem Brun ritaði Hans G. Andersen, sem síðar varð sjálfur mikilvægur diplómat fyrir Ísland og okkar fremsti sérfræðingur í þjóðrétti og landhelgis- og fisveiðiréttarmálum.

Svarið, sem Hans fékk, var lekið beint til íslenska sendiherrans í Washington, Thors Thors, góðvinar Bruns, og hann sendi skilaboðin til bróður síns á Íslandi, Ólafs Thors. Þar með vissu frelsisþenkjandi Íslendingar "óformlega" um afstöðu dönsku stjórnarinnar undir stjórn Kauffmanns sendiherra í Washington, sem sá um löglega stjórn Danska konungsveldisins meðan landið var undir hæl nasista. Afstaða manna í sendiráðinu í Washington var alls ekki eins tvístígandi og tvöföld roðinu eins og í danska sendiráðinu í Lundúnum, þar sem stjórnendur voru andvígir öllu því sem C.A.C. Brun lagði til um Íslandsmál.

Ekki líkaði öllum í Danmörku það sem fór fram, en þeir vissu lítið meira en íslenskir sagnfræðingar, hvað var að gerjast í Vesturheimi milli stjórnar BNA og C.A.C. Bruns hvað varðar sambandslitin.

Flokkurinn Venstre í Danmörku dreifði síðar (apríl 1944) í innbyrðis og leynilegri greinargerð eftir þingmanninn Vangsgaard til sinna flokksfélaga í Rigsdagen, þar sem þessa skoðun á blendingsfjölskyldunni Thors (Apríl 1944) er að finna:

Naar Island har travlt nu, er det altsaa ikke Forbundsloven, der er i Vejen, men Ønsket om at indføre en Republik og afskedige Kongen, hvilket Islændinge selv erkender er en Revolution, og hvis Foregangsmand er den tidligere Udenrigsminister Olafur Thors, Søn af den brave Dansker Thor Jensen, der paa Island har gjort en eventyrlig økonomisk Karriere, og dennes islandsk fødte Hustru. Som den islandske Socialdemokrats Redaktør [ritstjóri Alþýðublaðsins] sagde til mig i 1930 ved Tusindaarsfesten, Børnene af dansk-islandske Ægteskaber er de mest danskfjendtlige. Det er ligesom vort paa disse Områder noget svage Blod ved denne Omplantning faar en ukendt Styrke, men en Styrke der desværre vender sig imod os. De islandske Socialdemokrater har forøvrigt som Landets mindst nationalistiske Parti staaet os Danske nærmest. 

Manni  finnst eins og sagan endurtaki sig stundum. Hverjir eru það sem einmitt nú vilja ólmir selja landið undir ESB og gefa upp sjálfstæði sitt?

January 19, 1944

Mr. H. G. Andersen

258 Riverside Drive

New York 25, New York                                                                                                  Confidential

 

Dear Sir:

                             In reply to your letter of January fourteenth concerning the attitude of Denmark towards the Icelandic plans for unilateral abrogation towards the treaty between Denmark and Iceland, I beg to inform you that the Danish Prime Minister on May 31, 1941, addressed a note to the Icelandic Charge d'Affaires in Copenhagen in regard to the resolutions of the Althing of May 17, 1941, in which he expressed his regret that Iceland had found it necessary at the present moment, (i.e. when Denmark was under German military occupation) to notify its views on this question of legal status involving both countries, but declared that Denmark would be prepared, as soon as conditions render it possible, to negotiate with Iceland on the basis of the provisions of the Union Act and with full consideration of the wishes of the Icelandic People.

                             When the Government of Iceland in September, 1942, notified the government in Copenhagen of a contemplated amendment to the constitution making it possible to establish a republic on short notice,  The Danish Prime Minister replied in a note of September 30, 1942, that when the agreement of 1918 was made it was anticipated that a desire for revision of the Union or even for its complete abrogation might arise in either of the two people. Provision for such a contingencies were made in the Union Act in full accord between Denmark and Iceland. The Danish Government was now as before of the opinion that it would be desireable and most dignified in every respect if the two brother nations in accordance with the good traditions of the Scandinavian countries, as in 1918 entered into negotiations in regard to the future arrangement in order to reach a result in complete mutual understanding. The Danish Government had taken it for granted after the exchange of views in 1941 that Iceland would refrain from taking any unilateral steps which would be prejudicial to the present basis for negotiations in respect to the future arrangement and considered the information now received regarding the proposed amendment to the constitution as a confirmation that it was not going to be disappointed in the its expectations of an understanding procedure on the part of Iceland.

                             Since August 29, 1943, there has been no Danish Government in existence. The Danish Legations are taking care of Danish interests abroad and on their own authority as the duly authorized representatives of Denmark, but it is not likely in case the contemplated unilateral abolition of the Union is actually carried out that they will take steps which would prejudice the position of the future Danish Government established after the liberation of Denmark.

                             It will be up to the future Danish Government to decide the attitude of Denmark. Personally I feel convinced that the government, although people in Denmark might have preferred that the liquidation of the  Union had taken place through negotiation, will not be inclined to enter into a discussion of the legal aspects of the matter but that it will take a benevolent and understanding attitude in accordance with Denmark's traditional policy: the questions of this kind should be in accordance with the wish of the majority of the population. Especially in regard to Iceland no Danish Government notwithstanding the provisions of Art. 18 of the Union Act would be interested in a continuation of the Dano-Icelandic Union after 1943 unless this wish is shared by the majority of the people of Iceland.

                             What the Danish people will consider important, as far as I can judge, is that the separation between Denmark and Iceland take place without ill feeling and that old ties of friendship and culture which exist in spite of all mutual misunderstandings in the past are not broken

Yours very truly,  

C.A.C. Brun 

Counselor [sic] of Legation

Forseti íslenska Lýðveldisins hylltur 18. júní 1944