Orkneyjar 2024

Brátt halda þrír íslenskir vitringar, gamlir skólafélagar úr MH, til Orkneyja til að fylla fróðleiksbrunna sína og lithíumbatterí. Eiginkonur þeirra tveggja, sem auðvitað eru miklu fróðari en karlarnir, og einn Skoti frá engri meðalborg (No mean city, eins og þeir kalla það í Biblíunni og í Glasgow) slást með í för.

Farið verður til að skoða fornmenjar, fræðast um sögu eyjanna, færast í sannleikann um örnefni með meiru. Fyrir hópnum fer doktorsnemi á sjötugsaldri sem rannsakar nú örnefni í Orkneyjum. Þær rannsóknir stundar hann við háskólann í Glasgow í hjáverkum. Hér er þó ekki um að ræða hóp gamalmenna sem hafa lesið Orkneyinga sögu og þátt, Hákonar sögu og annað gott, og það sér til óbóta á rándýru námskeiði sl. vetur. Sá hópur Íslendinga verður einnig í eyjunum í maí, og munum við ungmennin væntanlega heyra og sjá gamlingjana skjögrast um síðustu dagana okkar í Orkneyjum, en þá byrjar víst fræðfylliríð hjá gamla fólkinu.

Merkar fornleifarannsóknir hafa farið fram á Orkneyjum á síðustu 30 árum. Þar bera hæst, að mínu mati, rannsóknir Chris. D. Morris prófessors míns í Durham og samnemanda míns, David Griffiths.

 

Skotamynstrið (tartanið) tilheyra ekki klaninu McWilliam, heldur sýna brot af óbreyttum fatnaði tískuflónsins Fornleifs.

Á síðasta ári keypti ég og las að mestu doðrant (676 bls.) Morris um rannsóknir hans og annarra á yngstu leifunum i Birsay (Birgisey). Það er vafalaust merkasta bók sem komið hefur út með fornleifafræði Skosku eyjanna.

Um daginn bætti ég síðan við annarri frábærri bók David Griffiths og annarra um rannsóknirnar á Skaill (Skála) (sjá mynd efst). Ég hef sett inn myndir af þessum meginverkum, sem íslenskir fornleifafræðingar og íslensk bókasöfn með virðingu fyrir bókum, fróðleik og sjálfum sér verða að eiga.

Að Skála rannsakaði Dave Griffiths og hans teymi fornan skála, sem að grunnplani svipar mjög til sumra fornra rústa á Íslandi. Það er svo sem ekkert furðulegt, þegar þess skal gætt að einhverjir norrænna manna sem settust að í í Orkneyjum (og Hjaltlandeyjum) komu frá Norður-Noregi og margir þeirra héldu síðan áleiðis til Íslands eftir dvöl á Bretlandseyjum.

Það er því engin furða að mannabeinarannsóknir Hans Christian Petersens, sem ég var með í án þess að vera mældur, hafi sýnt að meðal landnámsmanna hafi verið um ca 15 % Samar og ca.15% ("Keltar", Péttar og írar) frá Skosku eyjunum og Írlandi. Skýrslu Petersens er m.a. hægt að nálgast hér. Rannsóknir Íslenskrar Erfðagreiningar á DNA í fornum mannabeinum sem fundist hafa á Íslandi gaf afar lélegar niðurstöður, enda erfðaefnið of illa varðveitt til að spá í allar eyður genamengisins eða veita vitsmunaleg svör við spurningum - ef þær voru yfirleitt einhverjar að viti hjá því fyrirtæki.

Margir Íslendingar, blanda af Sömum, Norðmönnum, "Keltum" og öðru flóttafólki, fara því til "gamla landsins" í sumar, og fæstir þeirra án þess að hafa fengið sér einhverja veskju í pela eða úr glasi. Bið ég því gamalmennin í rútunni, sem ferðast með úreldar leiðsögubækur frá 13. öld, að haga sér skikkanlega í eyjunum og krota ekkert dónalegt á veggi Orkahaugs. Ef einhver þeirra er með Gauks sögu Trandilssonar í bakpokanum, hefði ég áhuga á að fá afrit.

Heyrt hef ég einnig, að hópur aldurslitinna lækna, sem alls staðar hafa verið í golfi eða á lystiskipum, "been there og done that" fyrir skítalaunin sín, verði í eyjunum í júlí. Ef Rússar hefðu farið þarna í svo miklum mæli sem Mörlandinn ætlar að gera í sumar, hefði Orkneyinga farið að gruna að yfirstandandi innrás Íslendinga stæði fyrir dyrum.

Sjálfur kemst ég nú loks til Orkneyja. Christopher D. Morris hvatti mig mjög til ferðast til skosku eyjanna, er ég dvaldi við rannsóknir á fornleifafræðideild háskólans í Durham á Norðimbralandi (rétt sunnan við Newcastle). Það var á síðustu öld, nánar tiltekið 1988-89. Sú dvöl var hluti af doktorsnámi mínu í Árósum. En ekkert varð úr eyjahoppi mínu þá, því ég smitaðist illa af hermannaveiki í Noregi (á þingi í Haugasundi) og kom með tvíhliða lungnabólgu til Durham og fór beint á sjúkrahús í 10 daga. Nú verður bætt úr litlu víðförli á 20. öld. Allar pestir eru um garð gengnar, nema ef vera skyldi stríðæsingurinn sem nú veikir menn mest.

Síðar fara sérfræðingarnir í fyrsta holli Íslendinga í Orkneyjum vonandi saman til Hjaltlandseyja. Þá verð ég sjálfur, að minnsta kosti, búinn að fá mér kjöltu, reðurpyngju af sútuðum fressketti fyrir pundin smá og sekkjapípu. Vonast ég til þess að Eggert Pálsson frá Trymbilsstöðum í SHÍ, sem er Hobbískoti, vilji slást með í þá för og leika fyrir okkur á pípu sína og pákur, þegar við nemum þar á ný gamalt land okkar, rænum klaustur og nauð... Nei, nú stoppar þú Fornleifur. Við munum bara skoða smáhesta og sauðfé fornt og glæpina sem lögreglufulltrúinn Jemmy Perez reynir stundum að leysa í þáttaröð sem ber nafn eyjanna.

Svo, þegar ég er snúinn aftur heim frá Orkneyjum í lok maí, eftir tveggja daga endurnæringardvöl í Auðunarborg (Edinburgh), fer ég í sendiráð lýðsins á Íslandi til hans Sanktipétursborgar-Árna og kýs réttan forseta til að vakta yfir veldi lýðsins á Íslandi og smæla fram í stríðsmenn heimsins sem bráðum munu umturna öllu vegna græðgi í lithíum fyrir nýju leiktæki kapítalistanna (rafbílinn). Rússar búa svo vel að eiga stærstu námur af lithiummi sem þekktar eru, nú er námur í S-Ameríku eru að tæmast.

Fyrir utan landnámsmenn og örnefni þeirra mun fyrsti ísl. hópurinn á ferðamennavertíðinni í Orkneyjum vitaskuld líka skoða miðaldaminjar. Þar ber hæst Magnúsarkirkja í Kirkwall, sem einmitt er talin haf verið byggð undir áhrifum frá dómkirkjunni í Durham. Dómkirkjuna í Durham þekki ég vel og hef mikið skoðað þegar ég dvaldi i Duram fyrir löngu og það í gömlu kvennafangelsi sem hafði verið umbreytt í stúdentagarð. Durham heimsótti ég svo aftur fyrir tveimur árum síðan og var allur orðinn betur stæður en þegar ég var þar í tæpt ár. Allur almúginn og fátækir afkomendur námumanna sem vinkona Hannesar Hólmsteins banaði, hafa neyðst til að flytja frá bæ hinna nýríku. Krataháskólinn í Durham hefur orðið skóli fyrir ríkra manna börn meðan ESB-ævintýri Breta var upp á sitt besta.

Skip Sankti Magnúsar kirkju í Kirkwall. Ljósmyndin er Laterna Magica skyggnumynd frá 1905 sem Fornleifur keypti sér nýlega á Kornvöllum.