Grímur Thomsen var "villt og undarleg vera" - Eins konar ritdómur

Árið 2022 kom út hjá Hinu íslenska Bókmenntafélagi afar merkilegt greinasafn um Grím Thomsen (1820-1896). Bókin ber titilinn Feiknstafir; Ráðgátan Grímur Thomsen, sem mér finnst reyndar lélegt heiti. Það þykir ritsjórunum Sveini Yngva Egilssyni og Þóri Óskarssyni líklegast ekki.

Guðni Th. Jóhannesson fyrrv. forseti ritaði prýðis formála og svo eru 14 mislangar, en mest heldur snubbóttar ritgjörðir um "ráðgátuna" miklu.

Skemmtilegust þeirra greina sem ég hef þegar lesið, er grein Más Jónssonar um eyðsluklóna Grím Thomsen, sem sýnir að Thomsen var hinn versti spreðibassi, líkt og Íslendingar eru víst oft með fé annarra, og í tilfelli Gríms með fé foreldra sinna.

Hugsa menn til þess, hvernig magistersritgerð Gríms um Byron við Hafnarháskóla (útg. 1845) varð allt í einu gerð að doktorsritgerð, mörgum árum eftir að hann ritaði ritgerðina, þá gæti bruðl gullsmiðssonarins frá Bessastöðum, sem gerði móður sína enn veikari en hún var að upplagi, skýrt þann furðulega akademíska bitling. Doktorsnafnbót Gríms er hugsanlega hægt að skýra með undirborðsgreiðslum til fátækra prófessora. Hugsast getur að þeim gæti hafa þótt það bót fyrir orðspor deildar sinnar við háskólann að þar hefði setið maður og doktor, sem nú var mikilvirtur embættismaður í utanríkisþjónustunni.

Þar sem ég hafði áhuga á Grími og ævistarfi hans er ég var yngri, langaði mig mjög í ritið Feiknstafi um ráðgátuna Grím Thomsen. Hún varð varð mér fátækum kvistakademíker harla dýr eftir háan sendingakostnað og tollafár sænsks okurfyrirtækis, Postnord, sem tekist hefur að knésetja hið danska sendibréf, svo ekki sé talað um hin safaríku dönsku ástarbréf, og það að fullu. Finnst mér þess konar póstdráp (Postmord) nokkuð keimlíkt tollahefnd Trumpsins í Kananslandi, og endar slík græðgi gagnvart streymi þekkingar í algjörri menningarlegri fátækt, þar sem menn þurfa að hugsa sig þrisvar um áður en þeir kaupa sér bókstaf á pappír.

Aftast í þessu annars ágæta riti um Thomsen, er ritaskrá Gríms Thomsens (ritað Ritaskrá Gríms Thomsen án eignarfalls-essins í bókinni). Því miður er ósamræmi í tilvitnunum höfunda við ritalistann aftast. En nóg um það. Þetta er mjög áhugaverð bók, sem ég ætla að taka mér góðan tíma til að lesa spjaldanna á milli.

Áður en ég keypti bókina Feiknstafi, hafði eg farið á svokallaða hollenska útsölu hjá Fornbókaversluninni Vangsgaard í Kaupannahöfn og fundið ritdóma tvo eftir Grím, sem ekki eru þekktir á Íslandi eða á meðal höfunda Feiknstafa. Hollensk útsala er alv3g örugglega heldur ekki þekkt fyrirbæri á Íslandi, þar sem allt hækkar og jafnvel margra missera afgangar á margra ára gömlum lager. Hollensk útsala fer þannig fram, að á meðan hún stendur lækkar verðið um ákveðin % á eins vikna fresti. Í landi græðginnar er slík hagfræði væntanlega mjög mikil fjarstæða.

Fyrr í ár (2025) var var ég svo heppinn að koma við á hollenskri útsölu hins æruverðuga Vangsgaards Antikvariat, sem í ár hafði leigt sér búðarpláss í öngstrætinu Rosengården. Þegar ég kom inn í bráðabirgðabúðina, utan úr kuldanum, voru þar fyrir nokkrir sóðalegir gamlir menn að róta í gömlum hljómplötum og einn í siðlegu klámi. Ég hélt rakleitt að því sem gamalt var og án safaríkra líffæramynda.

Þar fann ég m.a. möppu eina sem seld var á skitnar 30 nútímakrónur (DKK). Mappan hafði tilheyrt einhverjum menningarvita sem safnaði því sem frú Frú Thomasine Gyllembourg (1773-1856), sonur hennar Johan Ludvig Heiberg (1791-1863) og kona hans Johanne Luise Heiberg (1812-1893) höfðu skrifað í tímarit og bæklinga. 

Upphaflega hét frú Gyllembourg, Thomsine  Christine Buntzen, en tók nafnið Heiberg er hún giftist hinum geðstirða P.A. Heiberg (1758-1841), sem að hluta til var af norskum ættum. Sökum móðgunar við hið úrkynjaða majestet Dana dagaði hann uppi í Frakklandi í útlegð sem hann var dæmdur í fyrir að segja of mikið af sannleika um kónginn og hans vitstola ætt.

Eftir skilnað við hinn landflótta Heiberg, giftist Thomasine sárafátækum sænskum baróni, sem færði henni ekkert annað en fínt og forfranskað ættarnafn. Hinn sænski Carl Fredrik Gyllembourg-Ehrensvärd, sem hafði leikið "smáhlutverk" við morðið á sænska konunginum Gústafi þriðja, var dæmdur í Svea Hofret til að missa æru, eignir og vera hálshöggvinn; en hæstiréttur mildaði dóminn niður í brottvísun úr landi og afsali á aðalstign og á öllum borgararéttindum. Carl Fredrik fékk  aldrei almennilegt embætti eða lífsviðurværi í Danmörku og geispaði golunni árið 1815, þá orðinn barróni. Thomasine, sem Íslendingar sumir muna eftir á dönskum 1000 króna peningaseðlum, og það fyrir síðustu seðlaútgáfu (mynd t.v.), braust fram sem rithöfundur komin á sextugsaldurinn. Ekki má þó rugla seðlinum með henni við mynd af tengdadóttur hennar, þ.e.  konu sonar hennar, Johan Ludvigs Heibergs, en hún hét Johanne L(o)uise Heiberg, sem var fædd inn í hálfgyðinglega fjölskyldu og sárafátækt sem Louise Pätges. Móðir hennar hafði borið ættarnöfnin Hirschhorn og Hartwig, og var hún að sögn að hluta til ættuð frá Hollandi, sem reyndar er rangt. Vangamynd Johanne Luise er enn um sinn að finna á einum af þeim 200 króna seðlunum dönsku sem enn eru í gyldi.

Það voru einmitt bækur Tomasine Heiberg Gyllembourg, sem Grímur Thomsen gagnrýndi í tveimur árgöngum af Tidsskrift for Litteratur og Historie. Ritin voru Een i alle (útg. 1840, sem má lesa hér í heild sinni) og Nær og Fjærn (útg. 1841).

Skánir V.Ö. Vilhjálmsson 2025.

Ritdómarnir, sem ég fann á hollensku útsölunni hjá Vangsgaards fyrr í ár, voru gefin út hjá Reizels Forlag (sjá Een i Alle hér). Grímur var mjög dómharður í garð rithöfundarins og fór ekki eins blíðum orðum um ágæti verkanna og heimsspekingurinn Søren Kierkegaard gjörði árið 1846 í heilu bókarkorni: En literair Anmeldelse. To Tidsaldre, Novelle af forfatteren til "en Hverdagshistorie", udgiven af J.L Heiberg. Kbhv. Reitzel 1845, anmeldt af S. Kierkegaard. Kierkegaard var náttúrulega bölvað snobb.  Fyrrnefndir ritdómar Gríms er ekki finna í íslenskum bókaskrám.

Þótt ein af ráðgátunum í tengslum við Grím sé, hvort hann hafi yfirleitt haft líkamlegan áhuga á konum, þá viðgekkst hann son, sem mjög fjörug, og nærri því vergjörn norsk kona, Magdalene Thoresen (upphaflega Kragh; 1819-1893), undurfögur ásjóna hennar sem tryllti menn eins og Grím hér t.v.) kenndi honum í Kaupmannahöfn. En reyndar fyrst þegar drengurinn var kominn á fullorðinsár. Axel Peter Jensen hét meintur sonur Gríms, og dó ungur í Kína er hann var í danska flotanum.

Um samband sitt við Grím, skrifaði frú Thoresen (árið 1866) til Johanne Louise Heiberg tengdadóttur Thomasine (Heiberg) Gyllembourg, að hún hafi hitt Grím þegar hann var ungur í Kaupmannahöfn. Hann var árinu yngri en Magdalene. Hún skrifaði að hann væri en "vill, eiendommelig skikkelse, en naturkraft med en demonisk vilje, og at han gjorde henne gravid. Siden, kan hun fortelle, har hun grepet høyt og lavt for å mette den kjærlighetslengelsen som bare en som mann som han kan mette. Í ljósi fyrri skrifa frú Thoresen, þá hafði hún áður (1851) verið þeirrar skoðunar "at hun elsket ham mer enn han elsket henne." Svona safarík smáatriði vantar auðvitað tilfinnanlega í bók sem gerir Grím að ráðgátu.

 - Jamm og já. Kannski var Grímur karlinn bara bí eða fy, eða eitthvað annað sem menn merkja með bókstöfum í dag - og er mönnum, mannleysum og kynlegum kvistum því meiri ráðgáta en áður. Líklegast þykir mér þó, að Magdalenu inni norsku hugnaðist vel eyðslusemi íslenska stúdentsins frá Bessestadt. Örlæti og gjafir gera karla stundum meira "sexí" en þeir í raun og veru eru - en það er vitaskuld misjöfn kennd á meðal kvenna. En kynþokki hefur alltaf verið afar óþekkt stærð og misjafnlega greind af misjafnlega vel greindum konum. Hallast ég þó, sem algjör frístundagreinir með misantrópíska eiginleika, frekar að því að græðgin sér líbidóinu ávallt sterkari í mannverunni - hvers kyns sem hún er.

Fundur minn á greinum Gríms Thomsens á hollenskri útsölu hjá Vangsgaard, hefði komið sér vel, hefði útsalan farið fram fyrr. Fyrir bragðið er ritaskrá Thomsens í ritsafninu Feiknstafir snubbóttri en hún ætti að vera, en íslensk akademía lifir það örugglega af eins og margt annað sem hún er að afreka þessa dagana, þegar kynjafræði og kukl virðast hlaðin í alla skapaða hluti.

Grímur Thomsen, þessi merki maður, skildi hins vegar eftir sig meira en fróðustu og bestu menn héldu. Hvort hann var ráðgáta, er svo annað mál.