Til hamingju með afmælið pabbi minn

Í gær átti Anna Frank afmæli, en faðir minn hefði orðið 99 ára í dag. Hann dó árið 1994, að mínu mati um aldur fram. 

Þrátt fyrir styttra líf en hann hafði dreymt um, leið honum vel á Íslandi, að eigin sögn. Það sem hann hafði lifað af í Hollandi gaf honum mikinn lífsvilja, en góðærið og stríðterturnar á Íslandi, sem ekki tíðkuðust í Hollandi gerðu að lokum út af við föður minn. Holland áranna eftir stríð fékk enga Marshall-hjálp, gagnstætt því sem Íslendingar og frændur þeirra Þjóðverjar gerðu. Ísland var því Gósenland í samanburði við Holland, en nammið og matar-æðið á Íslandi gerði að lokum út af við föður minn. Viljastyrkurinn veikist við íslenskt bakkelsi. Það er margsannað.

Margt hefði þó getað stytt líf hans enn fyrr. Hrein heppni varð til þess að svo varð ekki. Árið 1942 flýði pabbi með föður sínum um miðja nótt í útgöngubanni á Batavus-reiðhjólum. Förinni var heitið frá den Haag til Amsterdam, þar sem stúdentasamtök og hjálparsamtök anabaptista (Mennoníta)) komu honum til Fríslands. Á Fríslandi var hann falinn/í vist hjá þremur fjölskyldum, m.a. fjölskyldu sem bar nafnið Bethlehem.

Það var nærri því búið að handtaka þá feðga á Damrak í Amsterdam þegar afi minn, sem nýbúin var að missa vinnuna í innandríkisráðuneytinu, sem hafði skrifstofur í Buitenhof í den Haag, setti pabba á bát sem sigldi til einhvers bæjar á nyrðri hluta Zaanlands. Þaðan ferjaði svo annar bátur börn og unglinga yfir til Fríslands, þar sem þeim var loks dreift á ný heimili sín. 

Hurð skall einnig nærri hælum, þegar hollenska nasistalöggan, svarta löggan svo kallaða, kom og ætlaði að sækja pabba og ömmu, en nágrannakona, frú Kroon, bjargaði þeim (sjá frásögn hér). 

En áfram var vegið að föður mínum eftir dauða hans. Sendiherrafrú íslensk í Kaupmannahöfn tókst að að gera föður minn að Vestfirðingi í veislu hjá gyðingum í Kaupmannahöfn. Að vera Vestfirðingur er vitaskuld ekki það versta sem hugsast getur.

Sendiherrafrúin keypti óhemjumikið glingur af frú Hartogssohn í verslun þeirrar síðarnefndu í miðborg Kaupmannahafnar. Ég þekki konuna, gyðing, og sér í lagi mann hennar vel og ritaði merkar greinar með honum, þangað til að honum þótti ég of rauður - síðar varð hann helsti stuðningsmaður Trumps í Danmörku. Hann ber reyndar annað nafn en spúsa hans. Eitt sinn, þegar þessi vinur minn var orðið í nöp við mig, þá var mér tilkynnt af þessum meðhöfundi mínum, að faðir minn væri alíslenskur og að íslenska sendiherrafrú þekkti fólkið mitt sem væri frá Norðvesturíslandi. Þar með var faðir minn í einu kvöldboði orðinn faðir Vilhjálms Hraðskreiða lögmanns. Gyðingafjölskyldan stendur víst enn í þeirri trú að ég sé að Vestan. Þar tókst Helförin og baktalið svo sannarlega vel.

Í hjarta Amsterdam, þar sem faðir minn bjó tæp tvö fyrstu ár lífs síns á nýjum hluta Waterlooplein, þar sem löngu fyrr hét Leprozengracht (Holdsveikrasíki), handan við hornið á gamla Waterlotorginu þar sem alla tíð hafði verið markaðstorg gyðinga. Þegar faðir minn fæddist var Holdsveikrasíkið einnig orðið að Waterlooplein. Langafi minn (sjá hér) átti hús og verkstæði í Rozenstraat og bauð þeim að búa, en amma mín þoldi ekki tengdaföður sinn allt of vel, svo það var afþakkað. Miklu fyrr höfðu forfeður afa míns búið í Vlooienburg skammt frá húsi sem meitari Rembrandt var með á lágri leigu.

Þar sem afi minn og amma bjuggu, á nýjum hluta Waterlooplein, var miklu síðar byggð konsert- og óperuhöll Amsterdam, kölluð Stopera (Staatsopera) og nú er víst búin að fá nafnabreytingu í Nationale Opera & Ballet - líklegast svo að Hollendingar gleymi sem fyrst vandalismanum sem unninn var á svæði gamla gyðingahverfisins í Amsterdam eftir að Þjóðverjar höfðu rústað flestum byggingum þar. Samkvæmt nákvæmum mælingum hefði íbúð afa míns og ömmu verið nærri miðju aðalsviðinu í hinni forljótu óperubyggingu. 

Síðan fluttu hjónin Willem og Elisheeva (Elísabet) með sinn einkason út í hálfgera sveitasælu til Norður Amsterdam, sem var eyja sem menn tóku litla ferju til að komast út í, en nú fer maður þar yfir með neðanjarðarlest á svipstundu. Síðar, á 4. áratug aldarinnar, fékk afi minn vinnu í innanríkisráðuneytinu í den Haag, í deild sem sá um landvinninga Hollendinga í Ijsselmeer.

Þegar faðir minn kom til Íslands var hann á leiðinni til Kansas með Grínkort (Green Card) upp á vasann, en hann ákvað fljótt að vera um kyrrt á Íslandi. Honum leist betur á unga konu, sem hafði verið pennavinur hans, en sléttur Kansas. 

Það þurfti því mikið til að koma pabba fyrir kattarnef, en góða lífið á Íslandi er eins og vitað er hættulegt fyrir menn með veikt erfðamengi, og hefur drepið margan góðan dreng.    

Á 100 ára árstíð pabba að ári ætla ég að fara á óperu, Simon Boccanegra eftir Verdi, á sviðinu þar sem faðir minn fæddist svona cirka. Síðan skal haldið að húsinu þeirra í Norður-Amsterdam og minnst æfingavallar Ajax sem þá var þar og sígaunanna sem faðir minn lék sér í óþökk ömmu minnar. Síðan skal haldið á góðan indónesískan veitingastað, þótt Jakarta í Amsterdam sé ekki lengur til, en á 8. áratug síðustu aldar þekktu þjónarnir ömmu mína, sem þeir höfðu þjónað þar fyrir stríð. Síðan skal haldið til den Haag og heimsótt þau þrjú hús sem fjölskyldan bjó í, og að lokum farið til Fríslands og heimsótt það býli við ströndina, þar sem faðir minn bjó hjá Doopbsgezinde-fjölskyldunni Bethlehem. Ég lofa að haga mér ekki á Fríslandi eins og Egill Skallagrímsson gerði forðum.

Þess má geta að pabbi var líklega fyrsti kaupmaðurinn með framandi innflytjendavöru á Íslandi. Áður en hann hóf að flytja inn krydd sem engin þekkti, var mest framandi vara sem maður gat fundið gamlar og skrælþurrar kúrenur. Hann flutti inn krydd og seldi hinar rómuðu kryddhyllur grimmt (sjá hér) og sekkjavöru fyrir NLFÍ. Meðal þess sem honum þótti skemmtilegast að flytja inn voru indónesísk krydd og matvara frá fyrirtækinu Conimex í Baarn skammt frá Hilversum. Verksmiðju Conimex heimsótti ég eitt sinn með karlinum og þar var tekið vel á móti manni.

 

Mestmegnis voru það Hollendingar búsettir á Íslandi, eða Íslendingar sem höfðu verið í námi í Hollandi sem keyptu Indónesíukryddin. Þegar faðir minn gerðist of veikur til að reka heildverslun sína, Amsterdam, óskaði Skúli Þorvaldsson í Síld og Fisk eftir leyfi til að taka við umboðinu, sem faðir minn veitti honum góðfúslega. Nú er Conimex orðið að þrælakistu Unilever risasamsteypunnar. Ég næ í mín indónesísku krydd, þegar ég kem stundum við í Hollandi.