1. getraun Fornleifs

 

Ríðum nú á vaðið með fyrstu fornleifagetraun Fornleifs. Gripurinn á myndinni er getraunin. Svarið vinsamlegast eftirfarandi spurningum:

Hvað er þetta og úr hvaða efni?

Hvaðan er gripurinn?

Frá hvaða tíma er hann?

Hvenær kemur þessi gripur út?

Þið hafið viku til að svara. Skrifið svör ykkar í athugasemdir. Gripurinn er 16,2 sm að lengd.

Fornleifafræðingar og aðrir sérfræðingar, nema tannlæknar, eru útilokaðir frá þessum leik.

Næla frá Vaði

Allmargir gripir sem ættaðir eru frá austurhluta Skandinavíu og löndunum við botn Eystrasalts hafa fundist í jörðu á Íslandi. Sumir þessara gripa eru greinilega gerðir þar austur frá, en aðrir eru undir stíláhrifum þaðan. Í raun hafa fundist fleiri gripir frá Eystrasaltslöndunum norðanverðum en gripir sem óyggjandi er hægt að tengja Írlandi eða svokölluðum keltneskum stíláhrifum.

Ljósm. Ívar Brynjólfsson. Þjóðminjasafn Íslands.

Nælan frá Vaði í Skriðdal í Suður-Múlasýslu fannst í kumli árið 1894 en kom á Forngripasafnið tveimur árum síðar, Það er til góð lýsing á fundi hennar frá 1897 eftir Stefán Þórarinsson:

Þess skal þá fyrst getið að þessi staður er rétt fyrir utan og ofan túnið á Vaði  á snöggu grasbarði. Þannig var varið að utan af þessu barði hefi blásið, grasrótin og moldin, sem mun vera c. 3 kvartél á þykkt ofan á aur. Svona hefur haldið áfram að blása upp þar til komið var að beinunum, þá lomu þau í ljós. Auðvitað sást ekki nema höfuðkúpan sem upp var komin, en þegar grafið var svo sem 4-5 þuml., og sumstaðar ekki nema 2-3 þuml., þá komu öll beinin í ljós. Öll mannabeinin sáust bæði tábein og fingur, nema hvað ryfbein og hryggur var farin að fúna, þar sem innýflin höfðu legið

Eftir því sem eg þekki best til átta, þá lág maðurinn frá há norðri til há suðurs, þannig að höfuðið snöri suður, en fæturnir norður. Beinin lágu öll reglulega, og var auð séð, að við þau hefði aldrei verið átt. -  Sverð það sem sumir segja að hafi fundist hef ég ekki getað fengið áreiðanlegar sagnir um, enda hefði ég best getað trúað, að það væri ósatt? En Björn á Vaði segið það satt vera að þar hafi fundist hnappar nokkuð einkennilegir, en víst eru þeir tapaðir. Brjóstnálina fann eg af þeirri ástæðu að þegar ég sá höfuðkúpuna, þá fór eg að grafa þar niður og fann eg þá strax nálina hjá hálsinum.

Ég tók öll beinin saman og gróf þau í sama stað niður, þó nokkru dýpra. Þess skal getið að barðið er ekki blásið lengra upp inneftir en rétt yfir beinin, svo fleiri bein geta ef til vil verið þar. Sendi form. Forngripasafnsins mann hér austur þá er ég jafnan reiðubúinn að gefa þær upplýsingar er ég get af þessum fundi mínum.

Þessi hringlaga næla, sem er úr koparblöndu, er steypt og lokuð að aftan með plötu sem nál er fest á. Bronsplatan, sem hangir í keðjunum og sem á eru leifar af gyllingu, er með skrautverki í Borróstíl. Nælan, keðjurnar og axalaga plötu sem hanga á þeim benda til stíláhrifa frá baltnesku löndunum eða Rússlandi og að hún sé frá 10. öld. Svipaðar nælur finnast í Finnlandi, norður í Þrumu (Troms) í Norður-Noregi, en finnast hins vegar ekki í sunnan- og  vestanverðri Skandinavíu. Austrænir hlutir finnast afar sjaldan þar. Tvær mjög líkar nælur hafa fundist á Íslandi.

Baltneskir, rússneskir og finnskir gripir, sem finnast í Norður-Noregi, eru jafnan tengdir samískri búsetu eða verslun Sama á þessum slóðum. Samar, sem áður voru kallaðir Lappar, hlutu ekki verðskuldaða athygli í fornleifafræðinni fyrr en fyrir nokkrum áratugum, og ekki eru mörg ár síðan þessi frumbyggjar Skandínavíu voru var nefndir í bókum um víkingaöldina. Þjóðernisnærsýni norrænnar fornleifafræði og sagnfræði gerði það að verkum að hlutu Sama í menningu járnaldar gleymdist og að þeir voru jafnvel taldir óæðri Skandínövum. Þótt enn sé vinsælt að sjá Sama í hlutverki náttúrubarnsins eru fræðimenn nú sammála um mikilvægi þeirra fyrir menningar- og verslunartengsl í Norður-Skandinavíu á járnöld og miðöldum.

Verslunarhæfileika Sama könnuðust fyrstu landnemar á Íslandi vel við, enda margir þeirra ættaðir úr nyrstu héruðum Noregs og voru  jafnvel af samískum ættum. Rannsóknir danska mannfræðingsins Hans Christian Petersens  í Þjóðminjasafni sumarið 1993 á beinum fyrstu Íslendinganna virðast eindregið benda til þess að þau tengsl kynni að vera meiri en t.d. Landnámabók getur um. Austrænir gripir á Íslandi gæti því sýnt tvennt. Annars vegar verslunartengsl við Norður-Skandínavíu, og hins vegar skyldleika Íslendinga við þá sem þar bjuggu.

Grein þessi birtist fyrst í bókinni Gersemar og Þarfaþing  (1994), bók sem Þjóðminjasafn Íslands gaf út á 130 ára afmæli safnsins og sem Árni Björnsson ritstýrði. Örlitlar viðbætur hafa verið gerðar við grein mína hér.

Ítarefni:  

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson, "Archaeological Retrospect on Physical Anthropology in Iceland". Populations of the Nordic countries Human population biology from the present to the Mesolithic." [Proceedings of the Second Seminar of Nordic Physical Anthropology, Lund 1990. Editors Elisabeth Iregren and Rune Liljekvist ]. Report Series from the Archaeological Institute, University of Lund No. 46 (1990), 198-214. Hægt er að lesa greinin hér í pdf sniði, en dálítinn tíma tekur að hlaða hana niður.

Ivar Samuelsen, Sami frá Finnmörku

Fyrir neðan allar hellur

 

Fyrirhuguð bygging Þorláksbúðar í Skálholti er einkennilegt mál, sem sýnir að menn lifa kannski á öðrum tíma en umheimurinn. Framkvæmdin hefur verið kynnt eins og verið væri reisa eftirgerð af miðaldarkirkju frá tímum Þorláks helga. Svo fer fjarri. Þorláksbúð var upphaflega byggð árið 1527 og hefur ekkert með 12. öldina að gera. Hún var byggð eftir bruna Árnakirkju árið 1527, og þá sem bráðabirgðaskýli yfir messuhald, búð eða kapella eins og húsið kallaðist í heimildum og fékk hún síðar nafnið Þorláksbúð.

Árni Kanelás Johnsen þingmaður, sem hefur verið stórtækur í endurgerðunum, segir að Gunnari Bjarnasyni smíðameistara Þorláksbúðar hinnar nýju hafi verið brugðið þegar skyndilega á lokastigi verksins hafið komið gagnrýni á verkefnið:

Honum varð ekki svefnsamt um nóttina eftir smíðar daglangt, en síðla nætur dró hann miða úr Mannakornum sínum, tilvitnunum í Biblíuna, og eftir það sofnaði hann vært.

Hann fékk tilvitnun úr 9. kafla Fyrra Konungabréfs þar sem segir að þegar Salómon hafði lokið við að byggja musteri Drottins vitraðist Drottinn honum í annað sinn og sagði (3. vers): „Ég hef heyrt bæn þína og grátbeiðni, sem þú barst fram fyrir mig. Ég hefi helgað þetta hús, sem þú hefur reist, með því læt ég nafn mitt búa þar að eilífu og augu mín og hjarta skulu dvelja þar alla daga."

Jeremíah minn, hallelúja og ammen, svo Gunnar Bjarnason, sem reyndar er afar fær smiður og hagur, smíðar á vegum Drottins. Gerði hann það líka þegar hann smíðaði ævintýrakirkjuna í Þjórsárdal? Það var endurgerð kirkju á Stöng, sem ég rannsakaði sem fornleifafræðingur, sjá hér, hér, hér og sér í lagi hér, en sem arkitektinn Hjörleifur Stefánsson, með smiðinn Gunnar Björnsson í hirð sinni, ákvað að skrumskæla. Ég var útilokaður frá endurgerðinni og kirkja sú sem reist var er ein stór vitleysa frá upphafi til enda. Ég hef aldrei lagt blessun mína yfir hana, þó ég viti mest um þessa kirkju, og er árangurinn í raun draumórar eins manns, Hjörleifs Stefánssonar, sem oft hefur verið frekar stórtækur í endurgerðunum sínum, stórum sem smáum, sjá dæmi um það hér. Ekki var mér heldur boðið til vígslu Þjóðveldiskirkjunnar í Búrfelli og sárnaði mér það auðvitað mjög.

Ég get gefið yfirsmiðnum og þess vegna fyrrverandi forsætisráðherra og þeim sem borguðu fyrir kirkjuskömmina í Búrfelli tilvitnun í sálma og orðskviði við hæfi, um svik og pretti. En ég leggst ekki svo lágt að leggja nafn Drottins míns við hégóma - og Þorláksbúð er heldur ekkert annað en hégómi.

Sannast sagna, þá finnast mér komnar of margar endurgerðir og "tilgátubyggingar" á Íslandi. Ísland verður með þessu áframhaldi eitt stórt "fornminja-Disneyland". Betur hefði ef til vill tekist til, ef fornleifafræðingar hefðu getað liðsinnt áhugamönnum um þessar byggingar í stað arkitekta. 

Ef menn vilja endilega reisa "Þorláksbúð", væri við hæfi að gera það fjarri steinsteypukirkjunni, og búa með tíð og tíma til „Skálholt Theme-Park", (Fornleifasafnið í Skálholti), reisa þar t.d. hina stóru miðaldakirkju, sem Hörður heitinn Ágústsson teiknaði, reyndar allt of háa, enda var hann þjóðernisrómantíker af gamla skólanum. En það væri hægt að lækka bygginguna og spara efnivið. En öll svona verkefni eru auðvitað draumórar, þótt stundum geti verið gaman af þeim.

Af myndinni að ofan má ætla, að landnámsskjólukerlingin af mjólkurfernunum hér forðum sé enn í tísku.

Ítarefni: les hér.

Herminjar

Herminjar hafa því miður ekki fengið verðskuldaða athygli á Íslandi. Á fundi þjóðminjavarða Norðurlandanna sem haldinn var í Borgarnesi árið 1995 lýsti Þór Magnússon því blákaldur yfir, að á Íslandi væru engar áhugaverðar herminjar, þegar þjóðminjaverðir hinna Norðurlandanna voru að ræða það sem dagsskrárlið. Íslenskir fornleifafræðingar hafa þó á síðari árum samviskulega skráð herminjar og rústir frá veru Breta og Bandaríkjamanna. Svo er líka alltaf verið að tala um Herminjasafn. 

Hér skal hins vegar sögð saga af "forngrip", sem enn er ekki 100 ára, en sem segir samt mikla og merkilega sögu. 

Löngu áður en ég fæddist bjó karl faðir minn um tíma í Keflavík eða réttara sagt í Innri Njarðvík. Ekki var hann þó Suðurnesjamaður, en hann fékk ekki lán í banka nema að hann lofaði að reka nýstofnaða heildverslun sína í Keflavík en ekki í Reykjavík. Bankastjórinn, sem setti þær einkennilegu reglur, hafði eitt sinn verið í íslenska nasistaflokknum og honum leist víst ekkert á föður minn, sem ættaður var úr Niðurlöndum. 

Pabba líkaði dvölin í Innri Njarðvík og Keflavík vel. Tók hann herbergi og bílskúr á leigu en eyddi líka miklum tíma á Vellinum, enda átti hann þar marga vini með svipaðan bakgrunn og hann. Hann fór þó öðru hvoru í rútu til Reykjavíkur, því þar þurfti hann að skipa upp innflutninginum og koma honum í verslanir í Reykjavík.

Pabbi var svo tíður gestur á Keflavíkurflugvelli, eins konar Sloppy Joe, að hann fékk Fast Gestavegabréf Nr. 10. Vænti ég þess að Bjarni Ben og aðrir gestir á Vellinum hafi einnig átt Föst Gestavegabréf með enn lægri númerum en pabbi. Kannski á Björn Bjarnason enn skjöld föður síns og eins ánægjulegar minningar og ég frá Vellinum. Kannski á Björn Bjarna sjálfur svona skjöld? Oft hef ég velt fyrir mér, hvort konur þær sem kallaðar voru "Kanamellur" í "Ástandinu", hafi þurft að bera svona merki, þegar þær fóru á völlinn.

Síðar, þegar ég var ungur drengur, 1968-1974, kom ég mikið með pabba upp á Völl, stundum hálfsmánaðarlega. Það voru menningarlegar ferðir.

Mér er sérstaklega minnisstæð ein heimsókn. Við fórum þá með eldri manni, sem hét Schuster, sem vann á launaskrifstofu Vallarins, til að skoða rússneskar flutningavélar, sem leyft hafði verið að millilenda á Íslandi á leið til og frá Kúbu. Við komumst mjög nærri vélunum og viti menn, Rússarnir komu til okkar og voru hinir vinalegustu. Einn þeirra hafði greinilega gaman af börnum og gaf mér og öðrum dreng nokkur merki. Ég fékk t.d. litla brjóstnál með mynd af Lenín sem dreng. Ungliðaprjón þennan hélt ég mikið upp á og kenni honum oft um að ég gerðist sósíalisti um tíma. Ég notaði hann einnig sem vopn!: Í MH kenndi ungur stuðningsmaður Sjálfstæðisflokksins mér um að ég hefði rænt honum og fært hann suður í Straum með valdi ásamt öðrum. Hann ásakaði ýmsa um það sama, áður en hinir einu sönnu glæponar fundust. Ég tók þetta vitanlega stinnt upp og stakk Lenínprjóni mínum í rass fórnarlambs mannránsins. Síðar var þessi góði maður, sem ég stakk með Lenín, m.a. lögreglumaður á Seltjarnarnesi, frægur fyrir að sekta menn fyrir hraðaakstur, lögfræðingur og eigandi súludansstaðar, áður en hann var allur. Blessuð sé minning hans.

Ég finn ekki lengur Lenínnálina, en tel víst að ég hafi náð henni úr rassi fórnarlambs mannræningjanna. Var hún lítið notuð eftir það. Vegabréf pabba á Keflavíkurflugvöll geymi ég hins vegar eins og hvert annað erfðagóss, og mun það ganga í arf mann fram af manni, því aldrei veit maður hvenær maður hefur not fyrir slíkan skjöld.

Lenínnál, sem mun hafa verið svokallaður Oktyabryonok pinni fyrir ungliða, með blóði súludansstaðareiganda, er kannski ekki hinn kræsilegast minjagripur að halda í. Ef ég finn hann, gef ég hann frekar Þjóðminjasafninu, því hann tengist á óbeinan hátt einu furðulegasta glæpamáli sem upp kom á 8. áratug síðustu aldar, mannráni í Menntaskólanum við Hamrahlíð, en það er ekki fornleifamál.

Færsla þessi birtist áður hér og er nú örlítið betrumbætt.

Stiklur úr sögu fornleifafræðinnar á Íslandi - 1. hluti

Saga fornleifafræðinnar á Íslandi hefur óneitanlega stundum verið mjög átakasöm á síðustu áratugum og mun víst vera það enn. Margir fornleifafræðingar "börðust" um þau fáu störf sem í boði voru á Íslandi. Í eina tíð var víst nóg að það væri einn fornleifafræðingur (sjá mynd), þó svo að hann væri ekki einu sinni fullmenntaður í greininni. Hann bauð fyrirmönnum með sér ofan í kuml og það var talin vera ágætis fornleifafræði.

Enn fleiri fornleifafræðingar eru nú á markaðinum, en lítið er að gera hjá flestum eftir hið íslenska efnahagshrun, nema kannski hjá prófessornum í fornleifafræði við Háskóla Íslands. Hann er ekki einu sinni fornleifafræðingur, heldur sagnfræðingur. Kannski var kennsla í greininni við Háskóla á Íslandi tákn um aðvífandi vanda eins og í þjóðfélaginu öllu. 

Hér fylgir fyrsta umfjöllun mín með sönnum sögum úr fornleifafræðinni á Íslandi, og fjallar hún mest um ráðningar manna, en einnig um klíkuskap, ættartengsl og kannski öfund og illgirni.

Sumir erlendir fornleifafræðingar hafa haldið því fram, að íslenskir starfsbræður þeirra leiki Sturlungaöld í frístundum sínum, og jafnvel öllum stundum. Ekki hafa menn þó farið varkosta af því, að erlendir aðilar, sem hafa komið með hendur fullar fjár til landsins og settu í fornleifarannsóknir sem nýst gátu þeim sjálfum, hafi leikið lykilhlutverk í skálmöldinni. Saklausir af deilum í stétt fornleifafræðinga eru heldur ekki kindugir karlar í öðrum greinum á Íslandi, sem sáu uppgang fornleifafræðinnar sem samkeppni og hótun. Síðar mun ég greina frá Bandaríkjamanni nokkrum, sem hafði í hótunum við íslenska fornleifafræðinga. Það er heldur ódæll fursti, sem sumir kollega minna eru enn í vasanum á.

Vegna hefðar á Íslandi, þótti lengi vel ekkert því til fyrirstöðu að ráða menn fyrir ættartengsl, klíku, flokkatengsl og jafnvel vegna útlits, frekar en af verðleikum og verkum. Lengi vel var hægt að fá vinnu við Þjóðminjasafn Íslands án þess að hafa lokið prófum, og jafnvel með því að kalla sig eitthvað sem maður gat ekki staðfest með vísun til prófgráða eða rannsókna við háskóla.

Er ég hóf störf á Þjóðminjasafni Íslands árið 1993 fékk ég stöðu mína vegna tilskilinnar menntunar og reynslu. Afhenti ég prófskírteini og var dæmdur hæfastur umsækjenda. Ég var glaður og hinir umsækjendurnir leiðir eins og gengur. Enginn klíkuskapur eða pólitík var með í spilunum og fríðleiki minn er svo takmarkaður, að hann hefur örugglega ekki haft áhrif á stöðuveitinguna.

En eftir nokkra mánuði í starfi var ég búinn að fá rækilega nasaþefinn af þeim hörmungum sem riðið höfðu yfir vegna þess að ég var ráðinn, en ekki einhver annar gæðingur einhverrar klíku út í bæ, og var það ekki síst vegna þess að ég var ráðinn í tíð Guðmundar Magnússonar, sem á tímabili var settur Þjóðminjavörður vegna vandamála við rekstur og stjórnun Þjóðminjasafns undir fyrri þjóðminjaverði. Hann átti að endurreisa safnið, það vildu margir þeirra sem unnu þar ekki, og hann fékk heldur aldrei að ljúka starfi sínu vegna pólitísks baktjaldamakks og einhvers innra óeðlis í Sjálfstæðisflokknum.

Háskóli Íslands átti sæti í Þjóðminjaráði, þegar ég var beðinn um að setjast í fornleifanefnd. Maður nokkur í úr háskólanum, sem kominn var út af hreinskyldleikaræktuðu slekti Hriflu Jónasar, þótti auðvitað mesta óhæfa að vera að setja vel menntaðan fornleifafræðing í Fornleifanefnd og vildi fá annan umsækjanda, sem ekki hafði lokið sérlega löngu námi frá Svíþjóð, þó það væri ekki í réttri grein. Samt varð nú ofan á, að ég varð nefndarmaður, en fannst ég ekki sérlega velkominn, því formaðurinn, prófessor í lögfræði við HÍ, var ekki vanur því að menn spyrðu erfiðara spurninga í opinberum nefndum. Það átti ég nefnilega til.

16. janúar árið 1995 rennur í gegnum faxvél Þjóðminjasafnsins póstfax frá Póst og Símastöð 1 í miðbæ Reykjavíkur. Faxið var frá NN og innihaldið sést hér. Þarna voru komnar tregafullar vísur og hálfkveðnar, þar sem ýmislegt var gefið í skyn, og töldu fróðir menn þessu vera beint að minni persónu. Mér var mikið skemmt.

Töldu enn fróðari menn, að NN væri maður, sem enn væri ekki búinn að ná sér eftir ráðningu mína við Þjóðminjasafn Íslands. Ég skildi ekkert í þessum æsingi manna. NN, sendi m.a. þetta

Gott er að toga titla

Sem telja menn kannski fulllitla

Ég veit fyrir satt

að þeir vaxa mjög hratt

ef farið er við þá að fitla

                  höfundur er óþekkur

Þarna var verið að gefa í skyn að einhver starfsmaður Þjóðminjasafnsins væri með falsaða pappíra upp á vasann, sem er auðvitað mjög alvarleg ásökun, enda þorði NN ekki að koma fram undir nafni.

Þó fornleifanefndin sé fyllt hef ég séð

Fjölmargan á henni galla

Einkum þann helstan að ekki er hún með

öllum Mjalla

                       höfundur er óþekkjanlegur

 

Þegar farið var að rannsaka, hver þessi tregafulli maður, NN , var, kom fljótlega í ljós, að rithönd mannsins væri sú sama og arkitekts nokkurs sem hafði starfað mikið fyrir Þjóðminjasafnið og þegið þaðan stóran hluta af lífsviðurværi sínu. Borin var saman skrift þess manns og NN, og kom í ljós að þetta var einn og sami maðurinn. Vísurnar töldu sumir, að mágur hans hefði samið, enda er hann þjóðfrægt skáld, sem meira að segja ólst upp í Þjóðminjasafninu. Fyrrum íbúar safnsins voru enn að skipta sér að ráðningum manna þar á bæ.

Þar sem fornleifafræðingar á Íslandi kalla ekki allt ömmu sína, gleymdi ég þessu fljótlega, enda starf mitt mikið og enga hafði ég fengið starfslýsingu, vegna deilna um það á efri hæðum samfélagsins. Ég vissi einnig, að í þessu máli gilti það fornkveðna: Margur heldur mig sig, og skal það skýrt hér:

Amman var að sögn fjölmiðla alíslensk, í sauðskinnskóm og með skúf úr hrosshári

 

NN, og kona hans, unnu nefnilega árið 1994 til verðlauna fyrir handverk sem þau afhentu reynsluverkefni sem bar einmitt nafnið Handverk. Þau hjónin fegnu verðlaunin fyrir þjóðlegasta hlutinn, og Vigdís Finnbogadóttir forseti afhenti þeim þau með mikilli viðhöfn. Handverksstykki þeirra hjóna bar heitið Amma æsku minnar, og var það peysufatakerling með spangargleraugu og prjónaða vettlinga. Sú gamla hékk í gormi. Þegar var togað í pilsfaldfaldinn á henni, sveiflaðu hún englavængjum sínum. Samkvæmt verðlaunatilkynningu var hún úr íslensku birki, roðskinni, ull, endurnýttum pappír og o.fl.

Einn galli var bara á gjöf Njarðar, en hann var sá, að amma æsku þeirra var ekki eins frumleg og þjóðleg hugmynd og dómnefndin áleit, því þetta var stolin hugmynd. Frekar þjófleg en þjóðleg. 

Á verkstæði fyrir fatlaða í Wuppertal í Þýskalandi hafði í nokkur ár verið framleiddur Dragenflieger, sem kunni sams konar kúnstir og amma herra og frú NN. Fyrirtækið Wupper Exquisit Betrieb í Wuppertal var að vonum ekki ánægt með þennan hugmyndastuld, og aldrei varð neitt úr framleiðslu ömmunnar, þó svo það hafi staðið til. Pappírarnir voru nefnilega ekki í lagi, skírteinin ekki rétt útfyllt, fjölmargir voru á málinu gallar og virtist sem einhver hefði verið að fitla. Lögfræðingur taldi öruggt að Íslendingar væru að ræna hugmynd verndaðs verkstæðis í Þýskalandi.

Onkel Wupper von Wuppertal

Skáldmæltur maður í stétt fornleifafræðinga, sem er hið mesta hrákaskáld að mínu mati, sendi mér eftirfarandi ambögu, þegar hann frétti af umbreytingu Herr Dragenfliegers í norðlenskt kerlingarhró af Svarfdælakyni:

Af hverju þetta pískur

þótt afi hann sé þýskur.

Hann fer oft í schkúf og peysu,

vekur með því mikla hneisu.

Um daginn fékk hann prísa

fyrir að vera schkvísa,

hann var algjört Favorít

enda ein bischen Transvestit  

Barbara í Kapelluhrauni

Árin 1950 og 1954 rannsakaði Kristján Eldjárn litla kapellurúst í svokölluðu Kapelluhrauni sunnan við Hafnarfjörð. Hann skrifaði um það grein í Árbók Hins íslenzka Fornleifafélags 1955-56, "Kapelluhraun og Kapellulág" og síðar í bók sína Hundrað ár í Þjóðminjasafni.

Löngu síðar fóru menn að ryðja allt svæðið sunnan Reykjanesbrautar gegnt álverinu í Straumsvík, þar sem kapellan liggur. Þá voru brjáluð áform um að stækka áverið sunnar Reykjanesbrautar. Allt var reyndar sléttað áður en tilkynnt var um hinn mikla framkvæmdavilja. Með jarðýtum og dýnamíti hefur landslaginu þarna verið breytt í auðn, eins og eftir tvær sæmilegar kjarnorkusprengjur. Á síðustu mínútu í æðinu mundu menn eftir blessaðri kapellunni, sem þarna stóð, og björguðu henni frá iðnvæðingunni. Hún stendur nú eftir á hraunstalli í miðri auðn íslenskrar ónáttúru, eins og ljót minning um mannsins skammsýni. 

Fátt er reyndar fornt við þá kapellu, sem nú má finna við Reykjanesbrautina, nema staðsetningin. Um er að ræða uppgert nútímamannvirki (frá því á sjöunda áratug 20. aldar), hlaðið með öðru lagi en upphaflega og á í raun lítið skylt við þá rúst sem Kristján Eldjárn rannsakaði og teiknaði. Kaþólskir menn á Íslandi hafa svo komið fyrir líkneski af heilagri Barböru úr bronsi í rústinni.

Hraunið, þar sem kapellan er, hefur verið nefnt Kapelluhraun, en áður var það kallað Bruninn, og enn fyrr Nýjahraun, eftir að þar rann hraun á 12. öld (á tímabilinu 1151-1188). Við nýhlaðna kapelluna hefur verið hamrað niður staur með merki sem upplýsir að þarna sé að finna riðlýstar fornminjar.

Merkasti forngripurinn sem Eldjárn fann í kapellunni var brot af líkneski af heilagri Barböru frá miðöldum, 3.3 sm að lengd (sjá mynd að ofan, ljósm. VÖV). Löngu síðar setti ég þetta líkneski í samhengi við heimssöguna og sýndi fram á uppruna þess í Hollandi, sem og aldur þess. Líkneskið er ættað frá borginni Utrecht, þaðan sem föðurmóðir mín var að hluta til ættuð, og er gert í pípuleir (bláleir). Mjög lík líkneski hafa fundist í Utrecht. Skrifaði ég grein um uppgötvun mína að beiðni Kristjáns Eldjárns í Árbók. Ég uppgötvaði reyndar uppruna líkneskisins eftir að faðir minn heitinn keypti handa mér yfirlitsrit um fornleifafræði í Hollandi, þar sem var að finna ljósmynd af hliðstæðu Barböru í Kapelluhrauni.

Barbara frá Utrecht í Hollandi

 

Barbara var píslarvottur, sem samkvæmt helgisögum var uppi í lok 3. aldar e. Kr.. Hún var heiðingi sem gerst hafði kristin á laun. Faðir hennar gætti meydóms hennar vel og læsti hana inni í turni eins og gerðist á þessum tímum. Það skipti ekki miklu máli, því hún hafði heitið því ekki að giftast eftir að hún gerðist kristin. Eitt sinn er faðir hennar fór í reisu lét hann byggja fyrir dóttur sína baðhús. Meðan hann var í burtu, lét Barbara setja þrjá glugga í baðhúsið, í stað þeirra tveggja glugga sem faðir hennar, heiðinginn, hafði fyrirskipað. Hinir þrír gluggar Barböru áttu að tákna hina heilögu þrenningu. Þegar faðir Barböru kom úr ferðalaginu sleppti hann sér og ætlaði að höggva dóttur sína með sverði. Bænir Barböru urðu til þess að gat kom á veggin á turni hennar og hún flýði út um það upp í gil eitt nálægt. Seinna náðu vondir menn henni og hún var pínd og loks hálshöggvin af föður sínum, þegar heiðingjarnir voru búnir að fá sig sadda af alls kyns kraftaverkum sem áttu sér stað í dýflissunni.

Hér má lesa ágæta samantekt um kapelluna í Kapelluhrauni, sem er skrifuð af rannsóknarlögreglumanni sem dreif sig í fornleifafræðinám við HÍ. Ég leyfi mér að sekta "fornleifalögguna" fyrir að gleyma einni grein við yfirferðina um kapelluna. En hann lærði í HÍ, svo við sláum aðeins af sektinni, svo hann fari ekki á Hraunið, því í HÍ má ekki nefna suma íslenska fornleifafræðinga á nafn eins og hér greinir. 

Líkþrái biskupinn í Skálholti

Jón

nokkur var biskup í Skálholti frá 1406 til 1413. Afar lítið er vitað um þennan Jón, nema að hann var hinn fjórði meðal Jóna (Jóhannesa) á biskupsstóli í Skálholti. Í síðari heimildum var hann oft nefndur Jón danski. Hann var einn af fyrstu dönsku embættismönnunum á Íslandi. Áður en þessi Jón hneppti Skálholtsstól hafði hann verið ábóti í Munkalífi í Björgvin, sem var eitt ríkasta klaustur Noregs. Þegar Jón var kominn til Íslands reið hann vísitasíu norður um land, þar sem honum var vel  tekið. Mikið meira en þetta er nú ekki vitað um blessaðan Jón.

Við vitum einnig, að Jón hefur líklega ekki gengið heill til skógar, og væntanlega hefur hann því verið sendur til Íslands til að deyja drottni sínum með Íslendingum. Hann var holdsveikur og dó á biskupsstóli árið 1413. Í páfabréfi frá 24. júlí 1413, sem Jóhannes XXIII páfi ritaði biskupinum í Lýbíku (Lübeck), er meginefnið veikindi Jóns biskups á Íslandi. Páfi bað biskupinn í Lübeck um að grennslast fyrir um hvort presturinn Árni Ólafsson, sem síðar varð biskup í Skálholti, væri nothæfur til að hafa andlega og veraldlega forsjá með  „þeim söfnuði á úthafseyju , sem mælt sé að fyrirfinnist á enda veraldar" Samkvæmt bréfi páfa var Jón yfirkominn af sjúkdómnum, og hold hans og bein hrundu af fótum og höndum.

Förum nú hratt yfir sögu. Árið 1879 fundu menn innsiglisstimpil í jörðu í Árósi í Danmörku. Innsiglisstimpillin hafði tilheyrt Jóni biskupi í Skálholti. Á innsiglinu mátti lesa þetta:  

 + SIGILLU: IohIS: [DEI:GRA:EPIS] COPI:SCALOT

Enginn Íslendingur frétti af þessu innsigli áður en ég gerði það skömmu eftir að ég hóf nám í fornleifarfræði við háskólann í Árósi árið 1980. Ég hafði samband við Kristján Eldjárn forseta Íslands og ritstjóra Árbókar Hins íslenzka Fornleifafélags, (þegar enn var stíll var yfir því riti), og hann hvatti mig umsvifalaust til að skrifa grein um innsiglið, sem má lesa hér.

Eftir langa og lærða skýringu á því hvaða Jón hefði getað átt innsiglið, komst ég að þeirri niðurstöðu að innsiglisstimpill þessi  hefði tilheyrt Jóni hinum fjórða í Skálholti og að hann hefði líklega verið að ættinni Finkenow.  Ættmaður Jóns, Nikulás (Niels), hafði verið erkibiskup í Niðarósi. Niels var illa þokkaður af Norðmönnum. Rændi hann dýrgripum kirkjunnar þegar hann hvarf frá Niðarósi. Upphaflega var þessi Finkenow fjölskylda komin sunnan úr Þýskalandi til Danmerkur.

Síðar hef ég hallast meira að þeirri skoðun, sem ég viðra aðeins í greininni, að líklegast hafi þessi stimpill verið gerður af óprúttnum náungum sem ætluðu sér að misnota nafn Jóns Skálholtsbiskups í Danmörku. Líkþráir menn eru oft misnotaðir.

Nýlega fann ég, í gömlum pappírum, möppu með gögnum sem ég vinsaði að mér þegar ég skrifaði  mína fyrstu grein í fornleifafræðinni. Þar var líka að finna þetta bréf frá dr. Kristjáni Eldjárn, sem ég varð þeirrar ánægju aðnjótandi að kynnast. Hann bauð mér þrisvar sinnum heim til sín í morgunkaffi snemma á sunnudagsmorgnum þegar ég var á Íslandi yfir sumarmánuðina. Hann útvegaði mér einnig vinnu við fornleifauppgröft með einu símtali. Hann hvatti mig til að rita tvær fyrstu greinar mína fyrir Árbók Fornleifafélagsins og til þess að sækja um fjármagn til að hefja fornleifarannsóknir í Þjórsárdal.

Áður birt hér 30.7.2009, birt hér stytt með betrumbætum.

Spegilmynd innsiglisstimpilsins

SKALK

 

Kristján Eldjárn, fornfræðinemi, síðar forseti Íslenska Lýðveldisins

Allir áhugamenn um fornleifafræði og sögu þekkja danska ritið SKALK, sem kemur út í Danmörku og hefur komið þar út síðan 1957. Þó ritið, sem aðallega segir frá fornleifarannsóknum og sagnfræðilegu efni, sé lítið í sniðum, þá inniheldur það heilmikinn fróðleik fyrir lærða sem leika, og er gott yfirlit yfir það sem er að gerast í danskri fornleifafræði sem og í öðrum löndum. SKALK kemur út sex sinnum á ári.

Ritið er líka óhemjuvinsælt og hefur nú 17.000 áskrifendur og marga þeirra í útlandinu. Aðeins 11 áskrifendur voru á Íslandi þegar síðast var talið.

Ég er eini Íslendingurinn, fyrir utan Kristján Eldjárn, sem hefur ritað um íslenska fornleifafræði í þetta rit. (1) Kristján skrifaði um rannsóknir á Bergþórshvoli. (2) Kristján Eldjárn hefur einnig verið myndefni í ritinu, sem bronsaldarmaðurinn frá Muldbjerg. (3) Kristján þótti hafa vaxtarlagið í að smeygja sér í eftirlíkingar búnings bronsaldarmanns, þegar hann var við nám í Danmörku á 4. tug síðustu aldar.

Tilvitnanir 

(1) Skalk 1994:4 

(2) Skalk 1959:4, 19-26.

(3) Skalk 1971:5, 13.

Merki Þjóðminjasafns Íslands

 

Krossinn frá Fossi

Árið 1993 kom út í Árbók Hins íslenzka Fornleifafélags grein um dýrastíla á Norðurlöndum og Íslandi eftir danska konu,Lise Gjedssø Bertelsen, þar sem reynt var að lýsa þeim með frekar lélegu dæmum af forngripum Íslandi. Sá galli var á gjöf Njarðar, að það vantaði ljósmyndir eða góðar teikningar af meirihluta þeirra gripa sem eru nefndir í greininni, sem er náttúrulega mjög slæm latína þegar menn eru að setja fram stílfræðilegar rannsóknir.

Í greininni er mynd af Eyrarlandslíkeskinu, sem flestir hallast að því að sýni guðinn Þór. Lise Gjedssø Bertelsen telur hins vegar að karlinn með hjálminn sem situr á stólnum haldi á stórum krossi, sem henni finnst líkur krossinum frá Fossi (Þjms. 6077, sjá mynd efst, ljósm. VÖV), sem einnig er meðal frægustu forngripa sem fundist hafa á Íslandi. Krossinn fannst nálægt Fossi í Hrunamannahreppi.

 

Eyrarlands Þór, (Þjms. 10880).

 

Höfundur greinarinnar í Árbók 1993 (útg. 1994) upplýsir, að krossinn frá Fossi eigi sér hliðstæðu. En aftur vantar myndir og tilfinnanlega einnig tilvitnun í þessa hliðstæðu og hver það er sem fyrst greindi frá hliðstæðunni.

Ég greindi fyrstur manna frá hliðstæðu krossins frá Fossi í sýningarskrá stóru Víkingasýninga Evrópuráðsins og Ráherranefndar Norðurlandanna, sem haldin var í Kaupmannahöfn, París og í Berlín 1992-1993. Gripur 334 í risavaxinni sýningaskrá sýningarinnar (1) var lýst af mér og þar segi ég frá hliðstæðunni sem var þegar lýst árið 1886 af Rygh (2).  Þaðan og hvergi annars staðar hefur höfundur greinarinnar um dýrastíla í Árbók Fornleifafélagsins, Gjedssø Bertelsen, fengið upplýsingar um hliðstæðuna krossins frá Eyrarlandi sem fundist hefur í Noregi. Því miður var hún eða ritstjóri Árbókar hins íslenska fornleifafélags, sem þá var Mjöll Snæsdóttir, ekki að hafa fyrir því að vitna rétt í menn. Slík vinnubrögð eru nefnilega dálítið séríslensk, stílfræðilega séð, en mestmegnis fólki til skammar fræðilega séð.

Að ofan má sjá krossinn frá Fossi (ljósm. Vilhjálms Arnar Vilhjálmssonar) og að neðan er krossinn frá Huse í Rommedal í Hedemark í Noregi. Á norska krossinn vantar reyndar dýrshausinn sem er á krossinum frá Fossi. Ljóst er hins vegar, að íslenski krossinn er ekki eins einstakur í sinni röð, líkt og lengi hefur verið talið. Þegar til eru tveir gripir frá sama tíma, sem eru nærri því eins og þeir finnast í mismunandi löndum, getur fornleifafræðingurinn talað um gerð eða tegund gripa. Við getum búist við því að finna fleiri slíka gripi í framtíðinni á hinu norræna svæði.

Kross frá Huse í Rommedal

Sorglegri er þó önnur saga af krossinum frá Fossi. Það er sú sú staðreynd að Þjóðminjasafn Íslands hefur misst af milljónum króna í tekjur sem safnið gæti hafa tekið í upphafsréttargjöld af fyrirtækjum sem framleiða eftirgerðir þessa grips í þúsundartali sem minjagripi. Eitt fyrirtæki, Museums Kopi Smykker í Danmörku hefur t.d. selt þennan kross lengi vel og var hann gerður af fyrirtækinu eftir afsteypu af krossi sem íslenskur gullsmiður fékk að framleiða með leyfi Þjóðminjasafninu. Danska fyrirtækið hafði einfaldlega keypt einn slíkan kross, gert afsteypu, og ekki einu sinni haft fyrir því að fjarlægja upphækkun á hálsinum á krossinum, þar sem silfurmerkið var á íslensku endurgerðinni. Peningarnir renna í kassa afsteypufyrirtækis í Danmörku og Þjóðminjasafnið á ekki bót fyrir rassinn á sér.

Ég reyndi á sínum tíma, ásamt öndvegiskonunni Elsu Guðjónsson heitinni, að fá fyrrverandi þjóðminjavörð, (Þór Magnússon), til að ganga í að leita réttar Þjóðminjasafnsins í upphafsréttarmálum, en hann nennti því ekki. Vitnast hefur að madamman funheita sem nú ræður ríkjum á Þjóðminjasafninu, sé einnig löt, nema þegar hún rekur fólk sem er betur að sér en hún.

Tilvitnanir 

(1) Wikinger Waränger Normannen. Die Skandinaver und Europa800-1200, [XXII Kunstaustellung Des Europarates, Grand Palais, Paris 1. April bils 20. Juli 1992, Altes Museum, Berlin 2. September bis 15. November 1992; Nationalmuseet, Kopenhagen 26. Dezember 1992 bis 14. Märtz 1993], bls. 314. Textinn um gripinn var skrifaður af Vilhjálmi Erni Vilhjálmssyni.

(2) Rygh, O. 1886, Fortegnelser over de til Universitetets Samling af Nordiske Oldsager i 1886 indkomne Sager fra tiden før Reformationen. Foreningen til Norske Fortidsmindesmerkers bevaring, Aarsberetning for 1886, bls. 109 f. Taf. IV Nr 18.

 

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson, í september 2011