Dýr er Drottinn

Nú er frekar ólögulegur, skagfirskur Jesús til fals fyrir 4,6 milljónir króna og hefur Þjóðminjasafnið forkaupsrétt. Mér finnst þessi Kristur nokkuð dýr miðað við gæði. En hvað veit ég?

Safnaramiðstöðin heitir fyrirtækið sem er með róðuna til sölu fyrir einhverja afkomendur bændakirkjueigenda sem geymt hafa þennan kross og þurfa nú líklega að kaupa sér betri bíl eða búa til sólstofu, frekar en að horfa á óvinsælan mann hanga á veggnum hjá sér.

Rómverkur stíll?

Safnamiðstöðin upplýsir þetta á smettiskruddu sinni:

"Einstakur róðukross úr Reykjakirkju í Rómverskum stíl.

Hann heldur sér vel þrátt fyrir að vera orðinn nokkurhundruð ára, róðukrossinn úr Reykjakirkju í Tungusveit. Gripurinn er frá 13.-15. öld, er 80 cm á hæð og 55 á breidd. Þessi einstaki gripur er nú til sölu hjá okkur og bíður nýs eiganda sem tekur að sér það verkefni að varðveita hann fyrir næstu kynslóðir."

Aðstandendur Safnaramiðstöðvarinnar vita greinilega ekkert hvað þeir eru að selja og eru búnir að búa til nýjan stíl. Listasagan mun vart þakka þeim fyrir það klámhögg. Vitanlega er átt við rómanskan stíl, en krossinn er reyndar alls ekki í rómönskum stíl, frekar en "rómantískum". En svona fágætur stíll gæti hins vegar verið ástæðan til þess að menn vilja fá heilar 4,6 milljónir króna fyrir Krist sinn. 

Það er gaman að skoða. hvernig þessi róða hefur þróast, því að Jesús úr Tungusveit er frá mismunandi tímum og er mismunandi vel byggður, sem og í misgóðum holdum.

Samsettur Kristur

Greinilegt er, að frá hálsi niður á tær er Kristur í gotneskum stíl þegar sá stíll var ungur. Þessi hluti Kristmyndarinnar er frá 13. öld og er listilega útskorin. Enn eru báðir fætur negldir hver fyrir sig líkt og var venjan í rómönskum stíl en þetta hélst stundum þegar gotnesk list var að ryðja sér til rúms. Engin sveigja er þó komin í hina mjóu fótleggi Krists, en lendarklæðið er farið að falla samkvæmt hinum nýja stíl. Brjóstkassi Guðssonarins er ber og magur,  og það sést sérhvert rifbein og þjáningin þar á milli. Þarna er kominn hin gotneska líkamsbygging hins líðandi Krists.

Svo gerist eitthvað furðulegt. Handleggirnir á hinum mjóleggjaða og mergsogna Kristi fyrir neðan háls eru eins og handleggir líkamsræktarmanns og nærri því eins langir og fótleggirnir. Ljóst er að þessu armar eru ekki frá 13. öld, en öllu heldur frá 16. eða jafnvel 17. öld. Lúkurnar eru lokaðar en það sést sjaldan á Kristi á miðaldakrossum. Á 17. öld hefur einhver snikkari líklegast splæst saman handleggjalausum Miðaldakristi og þessum stæltu, heimasmíðuðu handleggjum sem hann hefur tálgað til, og ugglaust haft vel vaxinn Skagfirðing sem fyrirmynd og líklegast sjálfan sig.

Miðað við stærð höfuðsins á þessum Skagfirska Kristi þykir mér líklegt að það það sé einnig frá 16. eða 17. öld.  Sjálfur Krossinn er hugsanlega frá sama tíma og Jesúslíkneskið fyrir neðan háls, en krossinn er hins vegar of stuttur.

Ég hef litað krossinn, svo menn geri sér grein fyrir hinum mismunandi hlutum hans.

Fyrst þegar ég sá þennan samsetta Krist hugsaði ég, að kannski væru einhver brögð í tafli. Það er hins vegar erfitt fyrir mig að segja til um það án þess að sjá krossinn með eigin augum.  Ég vil ekki gefa 4,6. milljónir til þess, og ekki fyrir nokkurn kross. Ég set ekki verð á slík verkfæri, enda bannar siðfræði fornleifafræðingsins mér slíkt.

Gripurinn er að mínu mati gott dæmi um nýtni manna fyrr á öldum og fátækt. Miðaldalíkneski sem hefur verið í lamasessi hefur verið að mínu mati verið lagfært og notað áfram í lúterskum sið. Þess vegna hefur þessi róða menningarsögulegt gildi og ætti að vera á safni.

En dýr þykir mér þessi samsetti Jesús. Kannski getur seljandi fengið meira í Evrópu, þar sem menn gefa góðar evrur fyrir allt og selja jafnvel ömmu sína.

Michelangelo á 500 milljónir, íslenskur Sveitakristur á 4,6 millur

Árið 2008 keypti ítalska ríkið útskorna Kristsmynd eftir Michelangelo fyrir hálfan milljarð króna. Miðað við að listamennirnir á bak við Krist frá Reykjum í Tungusveit voru þrír óþekktir menn, er verðlagið á Hverfisgötunni kannski heldur dýrara en í stórborgum Evrópu. 

Verðlag á krossum á Íslandi hefur verið sett mjög hátt. Lesendur mínir muna kannski eftir "krossinum", eða réttara sagt ólögulegum sandsteinshnullung sem sendur var á Kristnisýningu í Þýskalandi, þótt alls endis væri óvisst hvort um kross væri að ræða.

Hjón og ljón

 

Oft er erfitt að segja til um aldur gripa. Nýtni eða endurnotkun verður til þess að gripir frá ýmsum tímum eru settir saman og valda þá oft vísindamönnum miklum heilabrotum. Þessi virðulegu útskornu hjón, sem vafalaust hafa farið á flakk, hafa lent á spýtu sem líklega er miklu eldri en þau. Á spýtuna, sem er undir þeim, eru skorin tvö ljón. Bæði ljónaspýtan og hjónin eru úr birki og hafa einhvern tíma verið máluð. Nú er ljónaspýtan orði mjög máð en litirnir á karli og kerlingu eru ennþá greinilegir.

Sé hugsað að uppruna verksins er fátt til stuðnings. Jón Jónsson hreppstjóri á Munkaþverá í Eyjafirði gaf safninu gripinn árið 1873 en honum fylgdi engin saga. Því verður að leita upprunans í hlutnum sjálfum.

Mannslíkönin ná rétt niður fyrir brjóst og eru 27 cm og 35 cm að hæð. Bæði líkönin eru samsett. Framhlutinn af hempu konunnar er sérstakt stykki Það er fellt undir háls henni og að bakhluta hempunnar. Þessi framhluti er festur með trénöglum sem ganga í genum líkanið. Líkan karlsins er sett saman á svipaðan hátt, þar er treyjubakið fellt i að aftan en nær sá hluti upp á hnakka. Í gegnum karlinn eru líka tveir naglar til að halda honum saman.

Karlinn og kerlingin eru vafalaust skorin út á seinni hluta 18. aldar eða fyrri hluta þeirrar 19. Konan hefur kraga um hálsinn og er í hempu með leggingum í kringum hálsmálið og niður með börmum. Hempan er krækt niður á mitt brjóstið, en þar fyrir neðan sér í rautt. Þessi búnaður kemur vel heim og saman við búninga um aldamótin 1800. Þá höfðu pípukragarnir vikið en undirlag þeirra hélst sem kragi. Höfuðklútar voru algengir og hempan var notuð fram yfir aldamótin 1800. Klæðnaður karlsins er líka dæmigerður fyrir þennan tíma. Hugsanalegt er að karlinn og kerlingin hafi upphaflega verið fest á
rúmstólpa eða stól. Í Þjóðminjasafni er til rúmstokkur með stólpa frá Laufási í Eyjafirði, frá miðri 18. öld, sem á er skorið mannslíkneski og svipar til hjónanna frá Munkaþverá.

Spýtan sem líkönin standa á er 39 cm að lengd. Ljónin sem á hana eru skorin liggja og snúa hölum saman og leggja þá upp á bökin. Afar ólíklegt er að hjónin hafi upphaflega staðið á ljónaspýtunni. Þau passa illa á hana, standa út af og falla ekki vel að yfirborði spýtunnar. Auk þess er stíll útskurðarins allur annar. Ljónin sem hafa stór og sakleysisleg kringlótt augu með bogadregnum augabrúnum eru greinilega í rómönskun stíl og svipar mjög til ljóna sem algeng eru í alls kyns kirkjulist á 12 og 13. öld. Líkjast þau ljónum á útskurði í norskum stafkirkjum, á dönskum granítkirkjum og skírnarfontum frá
Gotlandi.

Athyglisvert er laufskrúðið á milli ljónanna. Nærri alveg ein ljón með laufskrúð á milli sín eru á broti úr steini sem fannst við fornleifarannsókn í dómkirkjunni í Niðarósi. Hann var undir turni elstu miðaldasteinkirkjunnar. Tvö ljón með tré, blóm eða pálmasúlu á milli sín eru oft á steinbogum fyrir dyrum kirkna frá fyrri hluta miðalda, sérstaklega þó í Danmörku. Algengt er í miðaldalist að tvö ljón beri súlu eða tré, sem táknaði súlu sannleikans, þ.e.a.s. krossinn, Tvö ljón með laufskrúð á milli sín eru í miðaldalist oft undirstaða róðu, lífstrésins sem á latínu heitri arbor vitae, öðru nafni crux florida, eða blómakrossinn

Mjög líklegt er að ljónaspýtan hafi upphaflega verið undirstaða róðukross á altari eða ofan á kórþili. Róða þýðir upphaflega staur eða eða súla. Ferkantað gat er í gegnum miðja spýtuna og gæti kross hæglega hafa verið skorðaður þar. Hugsanlegt er einnig að götin, sem líkönin hafa verið skorðuð í, hafi upphaflega verið fyrir Maríu mey og Jóhannes, sem oft eru sýnd standa við krossinn.

Það er ekki hægt að útiloka að ljónaspýtan sér frá því um 1200, en hugsanlega er hún eitthvað yngri. Á Munkaþverá var kirkja og klaustur frá árinu 1155 til siðaskipta. Þess má geta að um leið og líkneskin komu á safnið komu fleiri hlutir frá Munkaþverá, m.a. fjöl frá miðöldum sem hugsanlega er komin úr kirkju (Þjms. 964). 

Grein þessi er eftir Vilhjálm Örn Vilhjálmsson og Berglaugu Skúladóttur og birtist árið 1994 í hinni stórmerkilegu bók Gersemar og þarfaþing; Úr 130 ára sögu Þjóðminjasafns Íslands. Ritstjóri Árni Björnsson, bls. 32-33. Heimildaskrá á bls. 282.

Hjónin og ljónin hafa safnnúmerið Þjms. 960.

Ljósmynd Ívar Brynjólfsson, Þjóðminjasafn Íslands.

 

Viðbót: Höfundur er í dag ekki lengur sammála aldurgreiningu á hjónunum, sem byggðu á fræðum Elsu E. Guðjónssons. 1750-1775 finnst mér líklegri aldur út frá tísku karlsins, jafnvel þótt tekið sé tillit til að tískan hafi ekki komið eins fljótt til Íslands og úti í hinum stóra heimi.

Alveg met

Eins og ég hef áður útlistað er sjónminnið góður eiginleiki og kemur sér vel þegar maður rekst á eitthvað merkilegt á stærsta ruslahaugi sögunnar. Hann er að finna í þeim hluta hins mikla syndadals sem kallast veraldarvefur, þó vel fjarri Klámholti, þar sem meginþorri fólks í dalnum ku ala manninn í göngum, götum, holum og alls kyns ranghölum.

Um daginn rakst ég á met (sjá einnig hér) sem fundist hefur í Wales, nánar tiltekið sem lausafundur nærri rannsökuðum kumlateig norrænna "víkinga" á stað sem heitir Llanbedrgoch (borið fram Hlanbedrchock, en þýðir það skrýtna nafn Patrekstún eða Patreksland). Llanbedrgoch er á eyjunni Angelsey. 

Met frá Llanbedrgoch í Wales. Metið er 2,4 sm að breidd og 1,5 cm að hæð.

 

 

Met sem fundist hafa í grafreitnum Llanbedrgoch. Ljósm. Amgueddfa Cymru - National Museum Wales

Metið, sem er úr blýi, á sér hliðstæðu á Íslandi. Metið íslenska fannst árið 1931 á fornbýlinu Bólstað í Álftafirði vestri (í Helgafellssveit) (sjá hér). Ekki kannast ég við að sams konar met hafi fundist annars staðar en á Íslandi og í Wales, en á heimasíðu þjóðminjasafni Wales er talað um líkt met hafi einnig fundist á norður-Englandi. Reyndar er metið á Englandi minna en það íslenska, aðeins 57,2 gr. meðan það íslenska er 86,5 gr. Metin eru hins vegar með sams konar skreyti.

Sennilega verður að breyta aldursgreiningu á íslenska metinu sem á Sarpi er tímasett frá 900-1100 e. Kr. Grafreiturinn í Llanbedrgoch á Angelsey í Wales, sem Dr. Mark Redknap við þjóðminjasafn Wales hefur stýrt rannsóknum á, er frá 9. - 10. öld, en skreytið á metinu og á mörgum gripum frá kumlateignum í Llanbedrogoch sver sig í ætt við 8.-9. aldar skreyti á Bretlandseyjum.

Lengi hefur verið talið að blýmet eins og þessi, sem á var sett skreytt þynna úr málmi, eins og á þessum tveimur metum, væri írskt fyrirbæri í flokki með gripum sem túlkaðir eru sem "Hyberno-Norse". Mörg slík met eru afar vel gerð og er gylling einatt varðveitt á málmþynnunni. Nýlega birtist ágæt grein eftir Mariu Panum Baastrup í SKALK (4:2013), sem lýsir þannig metum sem fundist hafa í Danmörku. 

Nú hallast fornleifafræðingar frekar að því að þessi met hafi verið framleidd víðar á Bretlandseyjum en bara á Írlandi. Þessi met höfðuðu mjög til norrænna manna á 9. öld sem þá voru mikið á ferðinni á Bretlandseyjum og voru þeir miklir kaupahéðnar og voru met á reislur þeirra örugglega vinsæl vara. Útbreiðsla einnar gerða meta á Íslandi, í Wales og á norður-Englandi sýnir líflega verslun.

Margir telja að málmplöturnar sem sett voru á blýmetin hafi verið plötur af helgum skrínum, írskum eða skoskum sem norrænir menn rændu úr klaustrum og kirkju og bútuðu niður til annarra nota.  

"Skrín Rannveigar" á danska Þjóðminjasafninu. Skrínið er afar lítið og fíngert, aðeins 13,5 sm langt og 5,3 sm að breitt og 10 sm að hæð. Gripurinn hefur safnnúmerið NM 9084. Kom á safnið árið 1845 er það bar nafnið Museet for Nordiske Oldsager árið frá Kunstmuseet þaðan sem þar komið frá Kongens Kunstkammer, þar sem það er þegar nefnt í aðfangaskrá árið 1690. Þar er upplýst að skrínið hafi fundist í Noregi. (Ljósm. Þjóðminjasafn Dana Kaupmannahöfn). Skrínið er talið írskt eða skoskt verk. Á botni skrínsins eru ristar myndir af stöfnun víkingaskipa en einnig er þar að finna rúnir RANVAIK A KISTU ÞASA. Hér fyrir neðan sést botninn á skríninu. Rúnaáletrunin er frá 11. öld.

Mjög líklega hefur verið smelt (emaljering) í reitum skrautsins á blýmetinu frá Bólstað, þó það komi ekki fram í doktorsritgerð Kristjáns Eldjárn, Kuml og Haugfé, eða öðrum heimildum. En leifar smelts er að finna á metinu frá Llanbedrgoch.

Mest minnir mynstrið á lóðunum frá Llanbedrgoch og Bólstað á myntrið á einni hlið helgidómaskrínsins sem kennt er við Rannveigu, sem líklega var norsk kona sem uppi var á 10. öld. Á botnplötu skrínsins er rist RANVAIK A KISTU ÞASA. Samkvæmt rúnasérfræðingum hafa rúnirnar verið ristar á 10. öld. Skrín Rannveigar er mjög lítið, ekki nema 13,5 sm að lengd. Mynstrið á skríninu svipar mjög til skreytisins á annarri langhlið skrínsins. Talið er að skrínið hafi verið gert á Írlandi eða Skotlandi á 8. eða 9. öld.

 

 

Fornbýlið Bólstaður í Álftafirði (merkt A)

Fiat Lux - 4. hluti

Gotneskir ljósahjálmar, eða öllu heldur ljósahjálmar í gotneskum stíl, eru ekki einvörðungu áhugaverðir gripir fyrir listfræðinga eða David Hockney sem getur ekki teiknað þá eins vel og van Eyck. Fyrir fornleifafræðinga eru þessir gripir mjög mikilvæg heimild. Brot úr hjálmum og ljósahöldum frá 15. öld hafa meira að segja fundist í jörðu á Íslandi.

Selárdalshjálmurinn, sem hangir í geymslu á Þjóðminjasafninu, og var,  þegar ég vissi síðast til, ekki enn búinn að fá safnnúmer, er fegurstur þeirra hjálma sem eru upprunnir úr Niðurlöndum og eru enn til. Hann er "listfræðilegt viðundur", einstakur forngripur sem fyrir heppni varðveittist á hjara veraldar meðan allir aðrir af sömu gerð hurfu fyrir duttlunga tískustrauma og hirðuleysis. 

Aðrir heilir ljósahjálmar með sex eða 9 liljum (örmum) hafa varðveist á Ísland. Reyndar hefur tveimur þeirra verið „rænt" af Dönum og eru nú á Þjóðminjasafninu (Nationalmuseet) í Kaupmannahöfn. Síðast en ekki síst eru á Íslandi til margar ritaðar heimildir til um hjálmana og ljósastikur og í bronsi og messing í kirkjum. Máldagar kirkna eru allgóð heimild um fjölda slíkra hjálma á Íslandi.

Aðrir hjálmar í gotneskum stíl á Íslandi

Hjálmurinn á efstu mynd liggur í geymslu Þjóðminjasafns Dana.  Hann ber safnnúmerið NM D 8073. Hann er frá fyrri hluta 15. aldar og er skráður úr Hvammur kirke á Íslandi, sem er líklega Hvammskirkja í Dölum (Hvammssveit). Danski sjóliðsforinginn Daniel Bruun sem skrifaði mikilvægar lýsingar um Ísland keypti hjálminn og gaf á danska Þjóðminjasafnið.

Þennan hjálm er einnig að finna á Þjóðminjasafni Dana, hann hefur fengið safnnúmerið NM D 1025 a og var skráður inn í safnið árið 1876. Ég man ekki eftir því að hafa séð hann í nýlegri miðaldasýningu safnsins. Hann mun hafa komið úr kirkju á suðurhluta Íslands. Þessi glæsilegi hjálmur er frá miðri 15. öld og gæti verið þýskur frekar en niðurlenskur. María stendur efst með Jesúsbarnið og geislar af þeim. Ljónið á öðrum ljósahjálmum er reyndar annað tákn fyrir konunginn Krist sem notað var á síðmiðöldum og ljónið gat líka táknað kristna trú.

 

Þennan Ljónahjálm er að finna í Þjóðminjasafni og er frá Hvammi í Hvammssveit og hefur fengið safnnúmerið Þjms. 4528. Ljósahöldin, pípurnar og skálarnar eru um 100 árum yngri en stofninn. Greinilegt er því að gert hefur verið við hjálminn á 16. öld.

Þessi glæsilegi litli ljónahjálmur er einnig vel geymdur á Þjóðminjasafni Íslands og er verkið i honum náskylt verkinu í hjálminum í Selárdal. (Þjms. Vídalínssafn, V 138). Ekki er vitað úr hvaða kirkju hann hefur komið.

Hjálmar sem illa fór fyrir

Árið 1913 var lítill ljónahjálmur í kirkjunni í Skálmarnesmúla í Barðastrandarprófastdæmi samkvæmt kirkjugripaskrá Matthíasar Þórðarsonar:

Hjálmur lítill úr kopar með 6 ljósaliljum litlum og ljónsmynd efst; hann er forn eins og staki stjakinn og kertakragarnir mjög líkir, en ljósapípurnar eru gegnskornar. 

Þetta sýnir okkur, að gotnesku hjálmarnir voru víðar til á Vestfjörðum en í Selárdal. Hjálmurinn, sem lýst var í Skálmarnesmúlakirkju af Matthíasi er nú, 100 árum síðar, ekki lengur í kirkjunni. Árið 1979 sá Þór Magnússon fyrrv. þjóðminjavörður ljósapípur með krönsum í gotneskum stíl af "ljósahjálmi eða ljósastjaka" í eigu Hrafnhildar Bergsteinsdóttur (Skúladóttur frá Skáleyjum). Það gætu eins hafa verið ljósapípur af stjaka sem einnig voru i kirkjunni árið 1913. Hrafnhildur á enn þessa ljósaskálar og notar þá sem kertastjaka. Hrafnhildur greindi mér frá því (26.3.2012), að um 1930, þegar foreldrar hennar, Bergsveinn Skúlason og Ingveldur Jóhannesdóttir, hófu búskap í Múla, hafi móðir hennar fundið þessa hluti liggjandi á öskuhaugnum í Múla. Víst má telja, að menn hafi kastað brotnum ljósahjálmi á hauginn, eftir að hann hefur eyðilagst í stormi sem braut kirkjuna á 3. tug 20. aldar. [Von er á mynd af gripunum]

Ljósahjálmur í Saurbæ á Rauðasandi, lagfærður eftir hremmingar. Ljósmynd Ari Ívarsson. 

 Veður eru sannarlega oft váleg fyrir vestan. Í aftakaveðri þann 31. janúar 1966 fauk kirkjan á Saurbæ á Barðaströnd. Margt merkra gripa var þar í kirkjunni og bjargaðist flest úr brakinu nema koparhjálmur frá 19. öld sem eyðilagðist. Einnig var í kirkjunni fallegur hjálmur frá fyrri hluta 16. aldar, sem Matthías Þórðarson lýsti í kirkjugripaskrá sinni er hann skrifaði í hana við heimsókn sína á Saurbæ þann 28. júlí 1913. Þegar átti að fara að endurreisa Reykhólakirkju þá eldri á Saurbæ tók smiður nokkur sem annaðist það verk eldri hjálminn sem var í kirkjunni og fór með hann til Reykjavíkur. Þetta var hjálmur með tvíhöfða erni efst á stofninum og ljónstrýni neðst (sjá mynd). Hjálmurinn var um tíma talinn glataður og smiðurinn, sem ekki hafði sinnt starfi sínu sem skyldi hafði verið sagt upp. Síðar fannst stofn hjálmsins í íbúð í Reykjavík, þar sem kirkjusmiðurinn hafði búið um tíma, en á vantaði nú lljur, skálar og pípur og vissi enginn hvar þær voru niður komnar. Fyrir tilstuðlan Harðar Ágústssonar listmálara sem sá um kirkjuflutninginn var gert við hjálminn og nýir hlutar steypti í hjálminn sem Ari Ívarsson gekk síðar frá og setti saman.  

Ari Ívarsson fræðaþulur á Patreksfirði segir mér (26.3.2012), að hann myndi vel eftir hjálmunum þegar hann var að alast upp. Hann telur að hjálmurinn hafi fengið ranga gerð að liljum þegar hann var "endurreistur". Verður sá sérfræðingur sem þetta skrifar að lýsa sig samþykkan þeirri skoðun, enda hefur Ari liíklega oft starað á hjálminn þegar hann sótti þarna kirkju sem ungur drengur.

Jarðfundin brot og lausafundir af hjálmum eða ljósastikum frá 15. öld á Íslandi

Fáein brot úr ljósahjálmum og ljósastikum úr messing, lausafundir og jarðfundnir, eru varðveittir í söfnum. Fyrir utan tvo hluta úr stofni úr hjálmi, sem hugsanlega hefur hangið í bænahúsi í Núpakoti undir Eyjafjöllum, og sem nú er varðveittur af Þórði Tómassyni í Skógum, eru nokkrir fundir varðveittir í Þjóðminjasafni Íslands. Miðað við fjölda nefndra ljósahjálma sem nefndir eru í Íslenzku Fornbréfasafni kemur þetta ekki á óvart og ekki myndi það furða mig ef fleiri brot og leifar af messingljósfærum hafi fundist á Íslandi á síðari árum án þess að ég hafi heyrt af því. Mega þeir sem fundið hafa slíkt, fornleifafræðingar sem og aðrir, gjarna hafa samband við Fornleif og gefa honum allar nauðsynlegar upplýsingar.

1) Kertapípa frá Stóruborg undir Eyjafjöllum. Ljósm. Gísli Gestsson 1981. Safnnúmer ekki þekkt.

2) Jarðfundinn armur úr ljósahjálmi með gotnesku lagi, mjög litlum. Þjms. 385

3) Þjms. 2465. Kertispípa með tilheyrandi skál af ljósahjálmi frá Breiðabólsstaðar kirkju í Fljótshlíð. Kom á safnið árið 1883.

4) Þjms. 5420. Ljónsmynd, steypt úr kopar, situr og hefur róuna[sic] upp á bakið; holt innan og hefur teinn gengið upp í genum það; Það er vafalaust af ljósahjálmi.

5) Þjms. 6074. Kertiskragi úr koparhjálmi með gotnesku lagi. ... Fundinn s.á. (1910) í moldarbarði skamt frá Lágafelli, um 3 faðma í jörðu.

6) Þjms. 5311. Kringlóttur hlutur úr kopar, steyptur.... Óvíst er af eða úr hverju þessi hlutur er, mætti ætla að hann væri af kertastjaka eða kertahjálmi. Páll Jóhannesson í Fornhaga afhenti safninu

7) Fundur 1. (9.7.1981) við fornleifarannsókn Þjóðminjasafns undir stjórn Guðmunds Ólafssonar í Skarðskirkju á Skarðsströnd árið 1981. Á Skarði var rannsökuð gröf sem hafði komið fram við framkvæmdir undir yngstu timburkirkjunni á staðnum. Meðal funda var ljósaskál úr gotneskum hjálmi eða tvíarma ljósastiku. Guðmundi Ólafssyni fornleifafræðingi á Þjóðminjasafni Íslands þakka ég fyrir upplýsingar um fundinn og teikningu.

Þessa teikningu gerði Þorvaldur Friðriksson fornleifafræðingur og fréttamaður í fundaskrá árið 1981, og slær hann nærri Leonardo gamla við í drátthagleik.

 

Heimildir: Mikið af þeirri rannsóknarvinnu sem fór í þessar blogggreinar um ljósahjálminn frá Selárdal og aðra gotneska ljóshjálma á Íslandi, var unnir fyrir langalöngu. Mikið af því sem hér stendur birtist upphafleg í heimildarritgerð í miðaldafornleifafræði við háskólann í Árósum vorið 1983. Bar ritgerðin heitið Metallysekroner i senmiddelalderen (prøve e). Notast var við um 40 greinar og bækur um efnið.

Fimmti og síðasti hluti næst

Fiat Lux - 3. hluti

Málverk meistarans Jan van Eycks af hinum helköldu hjónum í Bryggjuborg, sýnir okkur harla vel aldur ljósahjálmsins úr Selárdal og annarra skyldra hjálma sem varðveittust á Íslandi, meðan allt svipað góss var brætt í deiglu tímans í Evrópu. Þessi hjálmar voru nýjasta tíska þegar þeir héngu í Brugge árið 1434 og fljótlega upp úr því í kirkjum uppi á Íslandi, þar sem menn hafa alltaf elt tískuna eins og rollur.

Við vitum einnig, að uppruna flestra þessara kjörgripa er að finna í Belgíu. Fyrr á miðöldum höfðu ljósahjálmar í stærri kirkjum oft verið úr járni, gjarnan járngjörð sem hékk í sverum keðjum og á gjörðina voru hnoðuð ljósahöld eða ljósapípur. Eru slíkir hjóllaga hjálmar varðveittir víða um Evrópu.

Hinn gotneski, niðurlenski ljósahjálmur frá Selárdal er úr messing, sem er blanda af ca 68% kopar og 32% sinki (inki). Því minna sem sinkið er, því rauðleitari verður málmblandan. Þegar þessum grunnefnum er blandað saman í fyrrgreindum hlutföllum fáum við hið gyllta messing. Á miðöldum þekktu menn ekki sink sem málm (grunnefni), eða kunnu að vinna hann. Þeir bræddu svokallaðan „Galmei", málmstein úr Eifel fjöllum, sem inniheldur mikið sink, saman við kopar sem fyrst og fremst kom frá Harz- og Erzfjöllum. Ef koparmálmblandan samanstendur hins vegar af kopar og tini gefur það rauðleitan eða appelsínugulan lit á málmblönduna, og er sú blanda það sem flestir kalla brons.

Ljósahjálmurinn frá Selárdalskirkju er svokallað Dinanterí (Dinanderie), þ.e.a.s. fjöldaframleidd messingvara frá Niðurlöndum, sem fékk nafn sitt af bænum Dinant í Namur í Belgíu, sem var þekktust niðurlenskra borga í Maas-dalnum fyrir framleiðslu á ílátum og amboðum úr messing. Erfiðara er þó að segja til um hvort hún er ættuð frá öðrum borgum í núverandi Belgíu, eða hvort hún sé frá vesturhluta Þýskalands, þar sem einnig var farið að fjöldaframleiða messingvöru til útflutnings á 15. öld. En bæði í Þýskalandi og Belgíu stóð þessi eirsteypa á gamalli hefð, sem gerði fjöldaframleiðslu auðvelt mál á 15. öld.

Þetta var eftirsótt vara, eins og margt annað frá Niðurlöndum, og höfðu Mercatores de Dinant(kaupmenn frá Dinant) heildsölur og markaði í mörgum stærri borgum Evrópu og var sá þekktasti Dinanter Halle í Lundúnum. Þess vegna var líkast til auðvelt fyrir Íslendinga að sækja þessa vöru til Birstofu (Bristol) og annarra borga sem þeir versluðu við, eða að Hansakaupmenn hafi borið þessa gripi með sér til Íslands. Ýmsir framleiðundur gerðust þekktari en aðrir og má nefna Jacques Jongfinger í Antvörpum, Jóses fjölskyldan í Dinant og Guillaume Lefevre í Tournay. Kannski hefur einhver þeirra búið til hjálminn í Selárdal? Salmer fjölskyldan frá Dinant seldi í fleiri mannsaldra messingvöru og aðrar eftirsóttar listavöru á Englandi, svo sem altaristöflur, líkneski og listavefnað (refla og góbelín).

Margt annað en ljósahjálmar var framleitt úr messing í Niðurlöndum, og má nefna kertastjaka, af öllum stærðum t.d. vegleg stykki eins og það sem hér sést á stóru myndinni neðar á síðunni, en það er að finna í dómkirkjunni í Lundi. Frá Niðurlöndum bárust mundlaugar, könnur (sjá hér), skírnarföt, vatnsdýr, rúmpönnur (til að hita rúm), bókahöld fyrir predikunarstóla, og svo meira lystileg stykki eins og gripirnir tveir hér ofan við og neðan, sem sýna glögglega að hinn öfgafulli materíalístíski femínismi er gamalt fyrirbæri.

Fat í safni í New York eins og myndin styttan fyrir ofan.

 

Kristján Sveinsson sagnfræðingur er ekki lágvaxinn maður eins og margir hafa séð, og sýnir hann hér hve gífurlegur gripur þessi sjö arma ljósastika í Lundi er. Hún er 3,5 m. að hæð, frá 15. öld og er vafalaust gerð í Niðurlöndum. Ljósmynd Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 2012.

Messingiðnaðurinn í Niðurlöndum byggði á miklum hluta á vilja manna í koparríkum hlutum Evrópu að eiga samstarf yfir landamæri við lönd þar sem hægt var að fá tin. Iðnaðurinn var því oft í hættu þegar konungar og hertogar ákváðu að heyja stríð. Árið 1466 réðst Karl hertogi af Búrgundalandi á borgina Dinant og var bar iðnaðurinn þar ekki barr sitt eftir það. Iðnaðarmenn fluttu til annarra bæja eins Brussel, Bryggju, Mecheln, Antwerpen og Tournay.

Því er haldið fram, og réttilega, að framleiðsla gripa úr messing og sala þeirra hafa verið vagga kapítalismans í evrópskum viðskiptum. Framleiðsluferlið var nýjung. Messinghlutir voru framleiddir í því sem mest líktist verksmiðjum og skipulögð sala og útflutningur fór fram og vörulistum var dreift til söluaðila. Samkeppnin var hörð og vöruverð gerðist hagstæðara því blómlegri sem salan var.

Eftir Niels-Knud Liebgott 1973. Lys. Nationalmuseet

Stofnhjálmar

Hjálmurinn úr Selárdalskirkju er af þeirri gerð gotneskra ljósahjálma sem á fagmálinu kallast stofnhjálmar (stamkroner á dönsku). Steyptum hólkum úr messing er raðað upp á járntein sem ber alla hluta ljósahjálmsins. Á miðhólkinn, sem oftast er breiðastur, eru settir armar í þar til gerð slíður. Flatir armar eins og eru á hjálmunum frá Selárdal og á málverki van Eycks voru steyptir í sandi. Mót eða skabelón voru pressuð í mjög fínan steypusand og í var hellt bræddum málinum. Síðan var allt pússað. Aðrir hlutar voru mótaðir í vax, sem leirkápa var sett utan um. Málminum var hellt í mótin, og þegar málmurinn var kólnaður var leirkápan slegin af. Hólkarnir eða kjarni ljósahjálmanna, sem gátu verið margir, voru steyptur úr tveimur hlutum sem settir voru saman og síðan renndir á rennibekk. Ljósaskálar, kertapípur, og skreyti t.d. trjónan neðst eða myndin efst, sem gat verið ljón eða madonnumynd, voru steypt sér og raðað á járnteininn.

Selárdalshjálmurinn er til að mynda gerður úr 32 sjálfstæðum einingum fyrir utan járnteininn. Allt þurfti að smellpassa og þeir sem bjuggu til hjálmana merktu t.d. slíðrin á einum hólkhringnum með 1-6 skorum og 1-6 merki voru síðan höggvin á armana, þar sem þeir voru festir á slíðrin. Þetta sést vel hér að neðan á hólkunum tveimur sem eru frá Núpakoti undir Eyjafjöllum, sem er að finna á Byggðasafninu í Skógum.   

Tveir hlutar úr stofni ljósahjálms frá Núpakoti undir Eyjafjöllum sem nú er að finna í Byggðasafninu í Skógum. Samanlagt eru þessir hlutar nær 17,1 sm að hæð og gæti hjálmurinn því með frá toppmynd niður að dýrstrjónu hafa verið um 40-50 sm langur. Teikning Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1982.

Ljósmynd Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1982

 

Við höldum áfram

eftir nokkra

daga

*

Fiat Lux - 4. hluti

Fiat Lux - 2. hluti

 

Sjáið hve hjónakornin hér á myndinni eru grá og veikluleg, þótt konan undirleita geti litið út fyrir að vera þunguð og að þau séu augljóslega vel í álnum (stækkið myndina með því að klikka á hana nokkrum sinnum).

Þessi hjón voru vafalaust á meðal ríkasta fólksins á Bryggju (Brugge á Flandri í flæmskumælandi hluta Belgíu) árið 1434, þegar meistari Jan van Eyck (ca. 1395-1441) málaði þau og sjálfan sig. Hann sést í speglinum undir ljósahjálminum.

Lengi var talið að þetta málverk sýndi hjónin Giovanni di Arrigo Arnolfini og konu hans Giovanna Cenami frá Lucca í Toscana á Ítalíu, sem bjuggu í Hansabænum Brugge mestan hluta ævi sinnar. Þessi heimsfræga mynd, sem nú hangir í National Gallery í London, var meira að segja talin vera brúðlaupsmynd þeirra hjóna. Allar lærðar ritgerðir urðu síðar úreltar eftir að bréf fannst sem sýndi að þau Jóhann og Jóhanna hefðu ekki gengið í hjónaband fyrr en 14 árum eftir að þetta litla málverk var málað. Verkið er ekki stærra en 60x82 sm. að stærð og málað á eikarborð.

Áður var einnig talið að málverkið væri táknum hlaðið, sem gáfu verkinu dýpri meiningu, en það verður líklegast að endurskoða eftir að myndin hefur verið rannsökuð með innrauðu ljósi. Nú halda sumir að þetta séu ekki þau hjón, en National Gallery heldur greinilega enn í þá skoðun, en upplýsir að þetta sé þó ekki giftingamynd. En varla telgja sérfræðingar National Gallery, að pör á 15. öld hafi lifað í synd í 14 ár fyrir brúðkaup þeirra. Brúðkaup Jóhönnu og Jóhanns var ekki haldið fyrr en 1447, en þá hafði Jan van Eyck reyndar verið dauður í 6 ár. Hver veit, kannski giftist Giovanni di Arrigo Arnolfini í annað sinn árið 1447, og þá er þetta kannski mynd frá fyrra hjónabandi? Engar ritaðar heimildir eru þó til um það.

Ég hef alltaf verið á þeirri skoðun, að konan á myndinni hafi verið svona leið og karlin svo veiklulegur vegna þess að þau misstu af fallegast ljósahjálminum í Brugge árið 1434, þessum með tveimur röðum og ljóni efst. Sá síðasti í búðinni fór með skipi til Íslands og urðu hjónin að láta sér nægja ódýrara módel með einni röð arma og turni í stað öskrandi ljóns. Eymdin í ásjónum þeirra var því fyrst og fremst vegna materíalístiskrar vanlíðan. Þessi tilgáta mín er engu vitlausari en margt annað sem frægir listfræðingar hafa talið sig fundið eða séð í mynd van Eycks.

Selárdalshjálmur. Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson (1996)

 

Hjálmur van Eycks (1434)

Þess má geta, að maestro David Hockney setti fyrir nokkrum árum fram þá tilgátu, að ýmsir meistarar endurreisnartímans í Niðurlöndum og á Ítalíu hafi notast við myndvarpa þess tíma, camera obscura, og hafi varpað öfugri mynd með hjálp safnglers á eitthvert hvítt undirlag sem listamennirnir teiknuðu svo á eftir myndinni sem varpað var. Hann taldi van Eyck einn af þessum meisturum sem notast höfðu við camera obscura tæknina. I sjónvarpsþætti sem BBC gerði með honum og  Charles M. Falco eðlisfræðingi, stilltu þeir meðal annars upp líkani af herbergi "Arnolfini" hjónanna með ljósahjálmi.  Rök Hockneys og Falcos voru að það væri einfaldlega ekki hægt að teikna eins flókinn hlut og gotneska ljósakrónu en mótrök annarra listamanna og eðlisfræðinga sýndu m.a. að safngler myndi ekki gefa þá mynd af ljósahjálminum sem van Eyck teiknaði. Ég tel persónulega að góðir teiknarar getir náð ljósahjálminum með smáæfingu.

Hvort sem Jan van Eyck málaði ljósahjálminn í Brugge fríhendis, eða með hjálp safnglers í myrkraherbergi, þá er hún mikil og góð heimild um margt og tímasetur mjög vel þá gerð af messingljóshjálmum í gotneskum stíl, sem varðveittist gegnum aldirnar í kirkjum í Selárdal í Arnarfirði, á hjara veraldar, þar sem menn kunnu ekkert að teikna og vissu ekki hvað camera obscura var fyrr en seint og síðar meir. Þeir Selárdalsmenn áttu hins vegar hinn ekta hlut og vissu ekkert um angist Arnolfini-hjóna og deilur David Hockneys við listgæðinga og eðlisfræðinga.

Eitt sinn héngu svona hjálmar víða í evrópskum kirkjum og húsum ríkra manna. En í dag eru þeir flestir horfnir því þeir voru teknir ofan og bræddir í aðra hjálma á á 16 og 17. öld. Síðari gerðir þekkjum við vel, Þeir hafa kúlu neðst og oftast nær klofinn örn efst á stofninum og langa og mjóa s-laga arma úr rörum.  Slíkir endurreisnarhjálmar voru ekki síst framleiddir lengi vel í Svíþjóð og bárust víða. Einnig hvarf margt ljósahjálma á 19. öld þegar kirkjur voru rændar öllum málmi þegar stríð voru háð.

Hjálmurinn í Selárdalskirkju er glæsilegasti hjálmurinn af sinni gerð í heiminum, glæsilegri en hjálmur hjónanna á mynd van Eycks, en þeir voru framleiddir í Niðurlöndum (Belgíu) á fyrri hluta 15. aldar. Enn glæsilegri gerðir voru framleiddir síðar í Þýskalandi og eru nokkur eintök til af slíkum prakthjálmum í þýskum listasöfnum  

Íslendingar fylgdust svo sannarlega með tískunni fyrir tæplega 600 árum síðan, og keyptu aðeins það besta fyrir kirkjur sínar sálum sínum til hjálpar.

Við höldum ljósahjálmasögunni áfram í næstu færslu,

þar sem frætt verður um framleiðslusögu þessara

gotnesku hjálma og síðar um aðra

ljósahjálma á

Íslandi

Fiat Lux - 3. hluti

Fiat lux

 

Þann 15. ágúst árið 1960 var hr. Sigurbjörn Einarsson biskup Íslands staddur í Arnarfirði að vísitera Selárdalskirkju. Vísitasían hófst með guðsþjónustu kl. 2 eftir hádegi og þjónaði sóknarpresturinn Jón Kr. Ísfeld fyrir altari. Biskup stóð einnig við altari eftir predikun, en frú Magnea Þorkelsdóttir biskupsfrú lék listilega á orgelið. Mikil helgi var yfir staðnum þennan dag.

Í vísitasíugjörðinni frá 1960 er nefnt að kirkjan sé 99 ára gömul og í ríkiseign. Þar stendur m.a., og skal lesið með framburði Sigurbjörns biskups:

"hefur kirkjueigandi algjörlega vanrækt allt viðhald á henni, enda er hún stórlega skemmd af fúa, og í yfirvofandi hættu af veðrum. Væri það mikið og lítt bætanlegt tjón, ef kirkjan félli, eða fyki, því að hún verður að teljast merkilegt hús og auk þess geymir hún marga og merka muni."

Viti menn, heimsókn biskups hefur líklega haft sitt að segja, því gert var við kirkjuna árið 1961, og mætti ef til vill kalla þá viðgerð ærlega endurbyggingu. Selárdalsprestakall hafði reyndar þegar verið lagt niður árið 1907 og Selárdalssókn lögð til Bíldudalsprestakalls. En nú er svo komið að kirkjan hefur verið afhelguð og um tíma var rætt um að rífa hana, sem auðvitað kemur ekki til greina þar sem hún er friðuð.

Selárdalskirkja er enn ekki fokin og hefur Átthafafélagið Skjöldur áform um að færa þar hluti til betri vegar, enda var þetta að fornu ein ríkasti kirkjustaður á Íslandi.

Myndin efst er tekin í Selárdalskirkju árið 1913 og þá voru enn í kirkjunni ýmsir góðir gripir frá fyrri öldum sem sýndu að þessi kirkja hafði verið rík. Í loftinu hékk "ljósahjálmur góður" samkvæmt vísitasíu biskups.

Vart er til betri kirkjugripur frá miðöldum Íslands en þessi ljóshjálmur.

Ljósm. VÖV (1996)

 

Ljósahjálmurinn í Selárdalskirkju

Fyrsti maðurinn sem gerði sér grein fyrir hina mikla menningarlegu verðmæti ljósahjálmsins í Selárdal var Matthías Þórðarson þjóðminjavörður. Hann kom í Selárdalskirkju árið 1913 og sá hvað þar hékk neðan úr neðan úr loftþiljum og tók ljósmyndir. Hann ritaði 28. júlí 1913:

"... Ljósahjálmur stór og veglegur og forn, í gotn. stýl, allur úr kopar; 6 armar í neðra kransi en 3 í efra; nokkuð brotnir og gallaðir. Ljón situr á legg efst og vargstrjóna stendur niður úr neðst. .."

Matthías lýsti hjálminum í kirknaskrá sinni (sem varðveitt er á Þjóðminjasafni Íslands) og teiknaði m.a. útlínur arma hjálmsins (sjá mynd neðar). Matthías kunni sína kirkjulist betur en flestir og vissi hvað hann vildi fá á Þjóðminjasafnið. Hann skrifaði enn fremur:

"Hjálmur þessi er mjög gamall og merkilegur og ætti að sjálfsögðu að ganga til Þjms. sem fyrst.  Árið 1915 skrifar hann á spássíu: "Boðnar 100 kr. (eða annar hjálmur ) í bréfi 10.III.'15. Boðinn nýl. Myrkárhjálmurinn og 50 kr. að auki 17.IX.1915."

 

Úr kirkjugripaskrá Matthíasar Þórðarsonar (1913) sem varðveitt er á Þjóðminjasafni Íslands. Útlínur eins af stóru örmum ljósahjálmsins frá 15. öld er teiknaður inn.

 

Allt kom fyrir ekki. Heimamenn vildu ekki selja Þjóðminjasafninu hjálminn, enda var hann tæknilega séð ekki í eigu þeirra, og þar við sat, eða þangað til að Hjörleifur Stefánsson arkitekt gerði það gustukaverk að taka hjálminn traustataki og fara með hann suður í Þjóðminjasafn. Það var á síðasta tug 20. aldar og er hjálmurinn þar enn í geymslu engum til ánægju, því hann er ekki hafður til sýnis, þótt hann sé merkilegasti og veglegasti ljósgjafi úr kirkju á Íslandi frá miðöldum, og þótt víðar væri leitað.

Áframhald um Selárdalshjálminn á næstu dögum

Fiat Lux - 2. hluti

Upp á stól stendur mín kanna ...

Ljósmynd Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson

Margt dýrgripa er að finna á Þjóðminjasafni, sem enn hefur ekki verið skrifað um ellegar af vanþekkingu. Einn þeirra er þessi forláta kanna sem myndin er af. Henni var lýst svo í aðfangabók safnsins í lok 19. aldar:

Þjms. 7169
Vatnskanna úr messing, sívöl, 11,2 að þverm. um bumbuna, 4,2 um hálsinn, 8,5 um opið, sem er með kúptu loki yfir á hjörum við handarhald, sem er á einn veginn, en langur og mjór stútur er gegnt því á hinn veginn: 4 cm. hátt, sívalt og útrent kopartyppi er á lokinu miðju.  Uppaf löminni á lokinu gengur typpi til að opna með lokið, ef vill, um leið og haldið er í handarhaldið: það typpi er sem dýrshöfuð með stórum, uppstandandi eyrum. Stúturinn er einnig sem dýrshaus og er pípa fram úr gininu á honum.  Undir bumbunni er um 6,5 cm. hár fótur, 3,5 að þverm. en stjettin á honum 12,5 cm. Öll er kannan með laglegu útrensli og vel smíðuð, há og grönn og fallega löguð: h. er alls 33,3 cm. Útlend er hún vafalaust og líklega frá síðari hluta 16. aldar, eða varla yngri. Hún er frá Bólstaðarhlíðarkirkju og mun hafa verið höfð þar undir skírnarvatn.

Ekki er hægt að fetta fingur út í svo greinagóða lýsingu, en aldurgreiningin er hins vegar alvitlaus. Uppruninn hefur einnig verið greindur rangt í skrám Þjóðminjasafnsins og þar er nú vitnað í Kirkjur Íslands 8. Bindi (bls. 125), þar sem kannan er sögð vera "þýzk" og frá síðari helmingi 16. aldar, þar sem „slíkar könnur sjást oft á málverkum frá þeim tíma". Er sú tímasetning fjarri lagi og verður það að skrifast á höfund þess verks.

Ímikilli fræðigrein frá 1975 lýsti A.-E. Theuerkauff-Liederwald: Die Formen der Messingkannen im 15. Und 16. Jahrhundert, grein til heiðurs Frau Prof. Dr. Lottlisa Behling. Í þessari lærðu grein kemur fram að málmkönnur þeirri gerðar sem varðveittist í Bólstaðarhlíðarkirkju séu flestar frá síðari hlut 15. aldar. Reyndar er ein nánasta hliðstæða könnunnar frá Bólstaðarhlíðarkirkju að finna á mynd á altaristöflu frá 1437 eftir Hans Multscher, sem sýnir Pílatus þvo hendur sínar. Altaristaflan er varðveitt í Berlín, á Stiftung Preußischer Kulturbesitz.

Ekki voru þessar messingkönnur alltaf notaðar fyrir vígt vatn eða sem skírnarkönnur. Á heldri manna heimilum í Evrópu voru þær notaðar sem vatnskönnur eða til handþvotta. Þær voru iðulega seldar með fati úr sama efni, messing eða bronsi, svokallaðri mundlaug, en á Íslandi og öðrum Norðurlöndum voru slík föt gjarnan notuð sem skírnarföt. Könnur með svipuðu lagi voru einnig steyptar í tin.

Kannan úr Bólstaðarhlíðarkirkju í Austur-Húnavatnssýslu er úr messing, sem er blanda af  ca. 68% kopar og 32% zinki. Því minna sem zinkið er, því rauðleitari verður málmblandan. Þegar þessum grunnefnum er blandað saman í fyrrgreindum hlutföllum fáum við hið gyllta messing. Á miðöldum þekktu menn ekki zink sem málm (grunnefni) eða kunnu að vinna hann. Þeir bræddu „Galmei", málmstein úr Eifel fjöllum, inniheldur mikið zink, saman við kopar sem helst kom frá Harz- og Erzfjöllum. Ef koparmálmblandan samanstendur hins vegar af kopar og tini gefur það rauðleitan eða appelsínugulan lit á málmblönduna, og er sú blanda það sem flestir kalla brons.

Kannan frá Bólstaðarhlíðarkirkju er svokallað Dinanterí, þ.e.a.s. fjöldaframleidd messingvara frá Niðurlöndum, sem fékk nafn sitt af bænum Dinant í Namur í Belgíu, sem var þekktust niðurlenskra borga í Maas-dalnum fyrir framleiðslu á ílátum úr messing. Erfiðara er þó að segja til un hvort hún er ættuð frá öðrum borgum í núverandi Belgíu, eða hvort hún sé frá Vesturhluta Þýskalands, þar sem einnig var farið að fjöldaframleiða messingvöru til útflutnings á 15. öld. Þetta var eftirsótt vara og höfðu Mercatores de Dinant heildsölur og markaði í mörgum stærri borgum Evrópu og var sá þekktasti Dinanter Halle í Lundúnum.

Því er haldið fram, og réttilega, að framleiðsla messingíláta og sala þeirra hafa verið vagga kapítalismans í evrópskum viðskiptum. Meira um það síðar.

Hingað til lands hefur kannan án efa borist með Hansakaupmönnum, sem áttu mikil ítök í t.d. Dinant og sáu til þess að afurðir þessa iðnaðar bárust um alla Norðurevrópu og alla leið til Íslands. Saga messingiðnaðarins á miðöldum í Niðurlöndum og Norðvestur Þýskalandi er mjög merkileg, en allt of viðamikil til að lýsa henni frekar hér.

Því má bæta við að í Heynesbók AM 147 4to, sem er líklega frá 15. öld eða byrjun 16. aldar, er að finna mynd af konu sem færir liggjandi konu könnu, sem mjög líklega á að sýna messingkönnu, þar sem hún er gul á litinn. Sjá enn fremur hér.

Upp á stól, stól, stól

stendur mín kanna.

Níu nóttum fyrir jól

kemst ég til manna

og þá dansar hún Anna.

Eins og dr. phil.og úraauglýsingafyrirsætan Árni Björnsson hefur bent á, fjallar þessi vísa alls ekki um jólasveina. Þeir eru að vísu margir um þessar mundir á Þjóðminjasafni, og hefur greinilega einn bæst í hópinn og heitir sá Aldavillir. Menn verða að kunna deili á því sem þeir eru  með í söfnum sínum.

Ítarefni:

Hatcher, J. 1973. English Tin Productions and Trade before 1550. Oxford.

ter Kuile, Onno 1986. Koper & Brons. Rijksmusuem Amsterdam. Staatsuitgeverij. Gravenhage (den Haag).

Teuerkauff-Liederwald, Anna-Elisabeth 1975. Die Formen der Messingkannen im 15. Und 16. Jahrhundert. Rotterdam Papers II, A contribution to medieval archaeology, (Ritstj. J.G.N. Renaud), Rotterdam 1975.

Teuerkauff-Liederwald, Anna-Elisabeth 1988. Mittelalterliche Bronze- und Messinggefässe : Eimer, Kannen, Lavabokessel.Deutscher Verlag für Kunstwissenschaft, Berlin.

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1983. Metallysekroner i senmiddelalderen. Hovedfagseksamensopgave, prøve e. Afdeling for Middelalder-Aarkæologi, Aarhus Universitet, maj 1983.

Kirkjukambar

Bronskambur þessi kom á Þjóðminjasafnið árið 1941 og fékk safnnúmerið 12912. Hann er eins og eftirlíking eða smækkuð mynd af samsettum kömbum úr horni eða beini, sem algengir voru á Norðurlöndum á seinni hluta 12. aldar. Kamburinn er hin besta smíð og er steyptur í einu lagi. Jafnvel skreytið á honum minni mjög á skreyti á venjulegum beinkömbum.

Kamburinn (á myndinni hér fyrir ofan) fannst árið 1937 í fornri tóft austur á Barðsnesi í Norðfirði. Hann er 6.7 sm að lengd. Annar kambur úr bronsi (Þjms. 5021) hafði fundist um aldamótin 1900 á svokölluðum Norðlingahól hjá Melabergi á Miðnesi í Gullbringusýslu. Hann er einnig eftirlíking af einraða kambi, sem telst til einnar af undirgerðum svokallaðra háhryggjakamba. Við fornleifarannsóknir í Reykholti hefur einnig nýlega fundist kambur af sömu gerð. Allir kambarnir eru líklegast frá lokum 12. aldar eða byrjun þeirrar 13.

Kambur frá Norðlingahól

 

Kirkjukamburinn frá Reykholti *

Kambarnir frá Barðsnesi, Miðnesi og Reykholti eru ekki sérlega hentugir til að greiða hár með. Mjög sennilegt er að þetta hafi verið svokallaðir kirkjukambar, sem notaðir voru við undirbúning að messu. Líkar greiður, sem oftast eru úr beini, rostungstönn eða fílstönn, hafa fundist á Bretlandseyjum, í Danmörku og Svíþjóð og á meginlandi Evrópu og hafa verið túlkaðir sem kirkjukambar eða tonsúrukambar.

Talið er að kirkjukambar hafi orði algengir þegar tonsúran eða krúnan (sem einnig var kölluð kringluskurður eða kringlótt hár) varð algengt meðal klerka suður í löndum á 4. öld og síðar lögleidd á 7. öld. Þá hefur verið nauðsynlegt fyrir presta að halda hárinu í horfi.

Krúnan var mikilvægt atriði  og mismunandi tíska ríkti við krúnurakstur. Í Kristinna laga þættií Grágás eru ákvæði um að prestur verði að gera krúnu sína einu sinni í mánuði og í norskri statútu er prestum gert að greið eitt mark í bætur er krúna þeirra nái niður fyrir eyrnasnepla. Illa útlítandi kirkjunnar þjónar hafa líklegast alltaf þótt vera til lítillar prýði og léleg auglýsing fyrir boðunina.

Í messubók Lundabiskupsdæmis (Missale Lundense), sem er frá byrjun 12. aldar en varðveitt í prentaðri útgáfu frá 1514, er greint frá því að meðan prestur greiði hár sitt eigi hann að biðja sérstaka bæn. Í íslenskum handritum er að finna skýringar á notkun kirkjukamba, t.d. í handritinu Veraldar sögur (AM 625, 4to), sem er frá 14. öld, í kafla sem heitir Messuskýring ok allra tíða:

Er kennimaður býst til messu, þvær hann sér vandlega, og er það í því markað, að honum er nauðsyn að þvo sig í iðrun og góðum verkum, er hann skal Guði þjóna. Það, er hann kembir sér, jartegnir það, að hann skal greiða hugrenningar sínar til Guðs. Höfuð jartegnir hjarta, en hugrenningar hár. Það að hann leggur af sér kápu eða klæði og skrýðist, sýnir það, að hann skal leggja niður annmarka og skrýðast manndáðum.

Hugsun sú, að hárið tákni hugrenningar, finnst þegar í riti Gregoríusar mikla, Cura pastoralis, sem skýring á orðum spámannsins Esekíels um að hár Levítans, þ.e.a.s. prestsins, skuli hvorki vera rakað eða flakandi heldur stýft.

Ímáldögum íslenskra kirkna grein frá kirkjukömbum, ýmist úr tönn eða tré. Vegna þess að aðeins er greint frá kömbum í kirkjum í Hólastifti hefur þeirri kenningu verið varpað fram að notkun þeirra hafi tengst Benediktínaklaustrinu á Munkaþverá eða tengslum Hóla við erkibiskupssetið í Lundi, þar sem kirkjukambar virðast hafa verið notaðir. Miklu frekar mætti skýra fæð kirkjukamba í máldögum úr öðrum landshlutum með því að litlir gripir sem þessir hafi auðveldlega farið fram hjá mönnum þegar vísiterað var.

Á  Barðsnesi var bænhús á 17. öld og gæti kirkjukamburinn bent til kirkjuhalds löngu fyrir þann tíma.

Grein þessi birtist fyrst í bókinni Gersemar og Þarfaþing (1994), bók sem Þjóðminjasafn Íslands gaf út á 130 ára afmæli safnsins og sem Árni Björnsson ritstýrði. Örlitlar viðbætur hafa verið gerðar við grein mína hér.

Ljósmyndina efst hefur Ívar Brynjólfsson tekið.

* Kamburinn frá Reykholti var til sýnis á sýningunni Endurfundir í Þjóðminjasafni 2009-2010. Því miður láðist aðstandendum sýningarinnar að greina frá heimildum um aðra bronskamba á Íslandi.