Hvít jól

 

Flestir kannast við fyrirbærið Delft-keramík (Delft ware), sem er nafn sem hinn enskumælandi heimur hefur gefið öllu leirtaui (fajansa) sem er blátt og hvítt, sama hvort það kemur frá bænum Delft eður ei. Delft var þó langt frá því að vera eini bærinn í Hollandi þar sem hin blámálaða og hvíta keramík var framleidd.

Bláhvítur fajansi var þegar á fyrri hluta 17. aldar framleiddur í Hollandi. Hin mikla fjöldaframleiðsla á bláum og hvítum fajansa sem hófst í Hollandi upp úr 1625, átti að hluta til uppruna sinn að rekja til innflutnings og áhrifa frá Norður Ítalíu, Spáni og Portúgal í lok 16. aldar. Umfangsminni fajansaframleiðsla hófst þó miklu fyrr í Hollandi. Í Hollandi hófu menn einnig á fyrri hluta 17. aldar að líkja eftir blámáluðu skreyti á kínversku postulíni, sem barst í æ vaxandi mæli til Niðurlanda með austurförum hollenska austurindíska kompaníinu (VOC). Blámálaði, hvíti fajansinn í Hollandi var oft undir áhrifum af skreyti á kínversku postulíni, og stundum gerðist það að hollenskar gerðir diska og skála bárust til Kína, þar sem Kínverjar gerðu strax vandaðri eftirmyndir af þeim úr postulíni sem betur stæðir Hollendingar 17. aldarinnar sóttust mikið í.

Nú er í gangi sýning sem nýlega opnaði á Borgarsafninu í Haag (Gemeentemuseum den Haag). Það er ekki blámálaðri Delft vöru, heldur hvítri og rjómahvítri Delft-framleiðslu, sem er gert hátt undir höfði á þeirri sýningu. Sýningin ber heitið Delfts Wit, Het is niet alles blauw dat in Delft blinkt, á ensku White Delft, Not just blue sem á íslensku gæti útlagst Ekki er allt blátt sem í Delft blikar.

Í tengslum við sýninguna hefur verið gefin út mikil bók/sýningarskrá á hollensku og ensku, og svo vill til að ég er höfundur að efni í þeirri bók sem er einstaklega vel hönnuð. Það er svo sem ekkert merkilegt sem ég hef til málanna að leggja en ég hef ritað tvo litla innskotskafla í mjög merka grein ungs og efnilegs fornleifafræðings Ninu Jaspers sem ritar um hvítan fajansa frá Frakklandi, Ítalíu, Spáni og Portúgal sem hefur fundist í jörðu í Hollandi. Bókina er hægt að kaupa hér. Hollendingar keyptu t.d. hvítan, franskan fajansa fram til 1659 er þeir seldu t.d. íslenskan fisk í Frakklandi og keyptu þar salt, sem m.a. var notað til að salta íslenskan fisk. Nina Jaspers, sem rekur fyrirtæki í Amsterdam, leiddi mig í allan sannleika um uppruna sumra þeirra brota sem fundust í flakinu á hollenska skipinu de Melckmeyt (Mjaltastúlkunni), sem sökk í Höfninni við Flatey árið 1659, og sem byrjað var að rannsaka árið 1993.

Skál frá Spáni eða Portúgal sem fannst í flaki de Melckmeyt árið 1993. Ljósmynd Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson.

Þegar ég fór með nokkur brot úr de Melckmeyt til Hollands árið 1995 hélt einn af fremstu sérfræðingum Hollands í keramík á þeim tíma, Jan Baart, því fram að hvítu diskarnir úr de Melckmeyt væri Ítölsk vara. Mjög áhugaverðar rannsóknir Ninu Jaspers hafa aftur á móti leitt í ljós, að brotin hvítu sem fundust á meðal bláhvítra brota í Flateyjarhöfn sé frönsk, og eitt brotanna, sem er úr fínni grautarskál er líklega frá Spáni eða Portúgal. Verslun með fisk frá Íslandi í höndum Hollendinga náðið allt suður til Kanaríeyja um miðja 17. öldina. Saltið var fengið á Spáni, í Portúgal og Frakklandi og fiskurinn sem allir vildu var m.a. sóttur til Íslands.

Brot af ýmsum gerðum fajansa. Bylgjaða brotið lengst til vinstri í efri röðinni er af frönskum diski og kemur annað hvort frá Rouen (Rúðuborg) eða Nevers. Hinir diskarnir eru hollenskir og gætu sumir þeirra verið frá Delft eða nálægum bæjum. Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson.

Fyllilegri saga skipaskaðans í Flatey árið 1659 og stærra samhengi þeirrar sögu reifa ég í grein sem nýlega kom út í síðasta tölublaði danska fornfræðiritsins SKALK árið 2013, sem ber heitið Købmand, Kaptajn og Helligmand sem hér má lesa. Í þessari nýju grein er að finna upplýsingar sem ekki hafa áður komið fram um leigjanda skipsins de Melckmeyt, Jonas Trellund, svo nú þýðir ekkert annað en að dusta rykið af dönskunni og lesa sér til fróðleiks. Jonas Trellund var danskur maður sem snemma leitaði hamingjunnar í Hollandi, færði síðan tengdafólki sínum mikil auðæfi, varð síðar gjaldþrota í Kaupmannahöfn og endaða ævina sem heilagur maður í bænum Husum í Suður-Slésvík. Þetta er spennandi Flateyjarsaga sem fer um alla Evrópu.

Ég stefni nú að því með dr. Ragnari Edvardssyni, að halda áfram rannsóknum á de Melckmeyt i Flateyjarhöfn, og vonast til að sem flestir vilji styrkja þær rannsóknir, svo ekki sé talað um Sigmund Davíð og upprennandi fornleifadeild ráðuneytis hans. Sigmundur, fornir diskar og Gleðileg Jól... 

Sjá einnig Allen die willen naar Island gaan   og Frönsku tengslin

Alveg met

Eins og ég hef áður útlistað er sjónminnið góður eiginleiki og kemur sér vel þegar maður rekst á eitthvað merkilegt á stærsta ruslahaugi sögunnar. Hann er að finna í þeim hluta hins mikla syndadals sem kallast veraldarvefur, þó vel fjarri Klámholti, þar sem meginþorri fólks í dalnum ku ala manninn í göngum, götum, holum og alls kyns ranghölum.

Um daginn rakst ég á met (sjá einnig hér) sem fundist hefur í Wales, nánar tiltekið sem lausafundur nærri rannsökuðum kumlateig norrænna "víkinga" á stað sem heitir Llanbedrgoch (borið fram Hlanbedrchock, en þýðir það skrýtna nafn Patrekstún eða Patreksland). Llanbedrgoch er á eyjunni Angelsey. 

Met frá Llanbedrgoch í Wales. Metið er 2,4 sm að breidd og 1,5 cm að hæð.

 

 

Met sem fundist hafa í grafreitnum Llanbedrgoch. Ljósm. Amgueddfa Cymru - National Museum Wales

Metið, sem er úr blýi, á sér hliðstæðu á Íslandi. Metið íslenska fannst árið 1931 á fornbýlinu Bólstað í Álftafirði vestri (í Helgafellssveit) (sjá hér). Ekki kannast ég við að sams konar met hafi fundist annars staðar en á Íslandi og í Wales, en á heimasíðu þjóðminjasafni Wales er talað um líkt met hafi einnig fundist á norður-Englandi. Reyndar er metið á Englandi minna en það íslenska, aðeins 57,2 gr. meðan það íslenska er 86,5 gr. Metin eru hins vegar með sams konar skreyti.

Sennilega verður að breyta aldursgreiningu á íslenska metinu sem á Sarpi er tímasett frá 900-1100 e. Kr. Grafreiturinn í Llanbedrgoch á Angelsey í Wales, sem Dr. Mark Redknap við þjóðminjasafn Wales hefur stýrt rannsóknum á, er frá 9. - 10. öld, en skreytið á metinu og á mörgum gripum frá kumlateignum í Llanbedrogoch sver sig í ætt við 8.-9. aldar skreyti á Bretlandseyjum.

Lengi hefur verið talið að blýmet eins og þessi, sem á var sett skreytt þynna úr málmi, eins og á þessum tveimur metum, væri írskt fyrirbæri í flokki með gripum sem túlkaðir eru sem "Hyberno-Norse". Mörg slík met eru afar vel gerð og er gylling einatt varðveitt á málmþynnunni. Nýlega birtist ágæt grein eftir Mariu Panum Baastrup í SKALK (4:2013), sem lýsir þannig metum sem fundist hafa í Danmörku. 

Nú hallast fornleifafræðingar frekar að því að þessi met hafi verið framleidd víðar á Bretlandseyjum en bara á Írlandi. Þessi met höfðuðu mjög til norrænna manna á 9. öld sem þá voru mikið á ferðinni á Bretlandseyjum og voru þeir miklir kaupahéðnar og voru met á reislur þeirra örugglega vinsæl vara. Útbreiðsla einnar gerða meta á Íslandi, í Wales og á norður-Englandi sýnir líflega verslun.

Margir telja að málmplöturnar sem sett voru á blýmetin hafi verið plötur af helgum skrínum, írskum eða skoskum sem norrænir menn rændu úr klaustrum og kirkju og bútuðu niður til annarra nota.  

"Skrín Rannveigar" á danska Þjóðminjasafninu. Skrínið er afar lítið og fíngert, aðeins 13,5 sm langt og 5,3 sm að breitt og 10 sm að hæð. Gripurinn hefur safnnúmerið NM 9084. Kom á safnið árið 1845 er það bar nafnið Museet for Nordiske Oldsager árið frá Kunstmuseet þaðan sem þar komið frá Kongens Kunstkammer, þar sem það er þegar nefnt í aðfangaskrá árið 1690. Þar er upplýst að skrínið hafi fundist í Noregi. (Ljósm. Þjóðminjasafn Dana Kaupmannahöfn). Skrínið er talið írskt eða skoskt verk. Á botni skrínsins eru ristar myndir af stöfnun víkingaskipa en einnig er þar að finna rúnir RANVAIK A KISTU ÞASA. Hér fyrir neðan sést botninn á skríninu. Rúnaáletrunin er frá 11. öld.

Mjög líklega hefur verið smelt (emaljering) í reitum skrautsins á blýmetinu frá Bólstað, þó það komi ekki fram í doktorsritgerð Kristjáns Eldjárn, Kuml og Haugfé, eða öðrum heimildum. En leifar smelts er að finna á metinu frá Llanbedrgoch.

Mest minnir mynstrið á lóðunum frá Llanbedrgoch og Bólstað á myntrið á einni hlið helgidómaskrínsins sem kennt er við Rannveigu, sem líklega var norsk kona sem uppi var á 10. öld. Á botnplötu skrínsins er rist RANVAIK A KISTU ÞASA. Samkvæmt rúnasérfræðingum hafa rúnirnar verið ristar á 10. öld. Skrín Rannveigar er mjög lítið, ekki nema 13,5 sm að lengd. Mynstrið á skríninu svipar mjög til skreytisins á annarri langhlið skrínsins. Talið er að skrínið hafi verið gert á Írlandi eða Skotlandi á 8. eða 9. öld.

 

 

Fornbýlið Bólstaður í Álftafirði (merkt A)

Frönsku tengslin

Kanna ein á Þjóðminjasafninu er harla merkileg. Hún er frá miðbiki 17. aldar en var gefin safninu árið 1865 af Guðmundi Sigurðssyni, sem var prestur á hinni fornu kirkjujörð Stað á Reykjanesi (A-Barðastrandasýslu ). Kannan ber safnnúmerið Þjms. 263.

Við fyrstu sýn virðist sem alls ekki sé hægt að drekka af þessari forláta könnu. Á hálsi hennar er gegnbrotið verk, þannig að ætla mætti að allt sem í henni er skvettist út ef hellt væri úr henni. En þetta er gabbkanna, eða gestaþraut. Könnur þessar heita upp á ensku Puzzle jug, á frönsku  Pot trompeur og á þýsku Vexierkrug. Þrautin er er að uppgötva, hvernig hægt er að drekka af könnunni án þess að missa dýrar veigar. Vissulega er hægt er að drekka af könnunni með því að halda um opin á hálsinum, en til þess þarf maður að vera með sæmilega stórar krumlur til að loka fyrir þau 32 göt sem þar eru. Leyndarmálið og lausnin liggur í að loka fyrir gatið á handfanginu innanverðu, sem er holt, (þið sjáið gatið ofarlega og innana á haldinu). Fyrst þarf að halla könnunni lítillega svo vökvinn fljóti inn í haldið sem er rör. Þá er hægt að sjúga vökvann áfram eftir rörinu sem liggur gegnum handfangið  upp í kant könnunar og fram í stútinn.

Hollensk kona í Vlaardingen nærri Rotterdam sýgur sætan sopa af gabbkönnu.

Þegar kannan kom á Þjóðminjasafnið árið 1865 fylgdi sú saga að þetta væri vítabikar. Vítabikarar þekkjast úr svokölluðum vítadrykkjum sem tíðkuðust í veislum og boðum á Íslandi fram á 18. öld. Í veislulok var borinn fram vítabikar og áttu boðsmenn að drekka úr honum til að bæta fyrir yfirsjónir sínar og um leið fuku oft á tíðum kersknivísur um yfirsjónir manna. En nú er þetta ekki bikar heldur kanna, svo ólíklegt þykir mér tilgátan um að kannan hafi verið notuð sem vítabikar. Íslendingum hefur örugglega verið svo sárt um dropann, að þeir hafa ekki farið að glutra niður víni að ástæðulausu með svona fíflaskap.

Kannan er úr fajansa, úr bláleir sem verður gulur við brennslu. Hún er er skreytt með lagi af hvítum pípuleir og á er málað með bláu og ryðrauðu blómamynstri og síðan er kannan glerjuð með tinglerungi.

Nevers borg við Leiru

Ekki hollensk heldur frönsk

Þess kanna, og aðrar af sömu gerð með sama skreyti voru lengi taldar vera hollenskar. En á allra síðustu árum er komið ljós, að þær eru franskar, og flestar ættaðar frá borginni Nevers í Frakklandi. 

Rannsóknir franska sérfræðingsins dr. Jean Rosen og hollenska fornleifafræðingsins Nina Jaspers, sem ég hef haft samvinnu við, sýna að mikið magn af leirvöru barst frá borgunum Nevers og Rúðuborg til Niðurlanda - og greinilega áfram til Íslands. 

Um miðbik 17. aldar blómstraði verslun Hollendinga við Íslendinga þrátt fyrir einokunartilskipun. Danir áttu um miðja öldina, eins og oft áður, í stríði við erkifjendur sína Svía. Á meðan björguðu Hollendingar verslun á Íslandi  í áhugaleysi og getuleysi konunglegu Íslandsverslunarinnar, til að mynda þegar Svíar réðust á Kaupmannahöfn í febrúar 1659. Verslun á 6. áratug 17. aldar eða fram 1662 var sú besta sem Íslendingar höfðu lent í. En 1662 var Konungsverslunin Íslenska endurskipulögð og var þá erfiðara fyrir Hollendinga að versla.

Í Frakklandi sóttu Hollendingar m.a. salt og voru samkvæmt heimildum neyddir til að kaupa leirvöru um leið. Þessi varningur með öðru, m.a. ríkulega skreyttri hollenskri leirvöru var fluttur til Íslands. Þar söltuðu menn fisk og seldu  hann og skreið og fengu t.d. leirvöru fyrir, því eins og alltaf átu ekki allir það sem í askana var látið á Íslandi. Til var fínna fólk, t.d. umhverfis Breiðafjörð og á Vestfjörðum, sem át af hollenskum  og frönskum diskum og grautinn úr skál frá Portúgal (sjá næstu færslu). Íslenski fiskurinn, blautsaltaður fiskur og skreið, var seldur í Hollandi, Frakklandi, suður til Spánar og Portúgals, alt suður til  Kanaríeyja, þar sem t.d. kaupmaðurinn Pedro Flaemuel á Tenerife keypti t.d.  20.000 tonn af íslenskum fiski árið 1657 af hollenska kaupmanninum Adriaen Pauwelszoon frá Rotterdam eins og fram kemur í tollaskjölum nótaríusar þar í bæ.

Við þessa víðtæku verslun, þar sem hollenskir kaupmenn voru potturinn og pannan, bárust gripir eins og kannan franska til Íslands. Evrópumenn, sem undir ESB-fána hafa tæmt öll mið á  umráðasvæði sínu, eru enn sólgnir í hinn góða íslenska fisk, svo sólgnir að þeim tókst nærri að lokka það einfalda fólk á Íslandi sem kallar sig "krata" inn í ESB til þess að ná í allan fiskinn á Íslandsmiðum. Íslendingar voru nærri búnir að sjúga af gabbkönnu Evrópusambandsins.

Líklegast þykir mér að Hollendingar, sem fluttu þessa gabbkönnu og mikið magn leirmuna til Íslands, hafi haft gaman af að sjá Íslendinga lenda í vandræðum við að drekka af þessu íláti. Dæmigerður hollenskur húmor.

Meira  um verslunarsögu Íslendinga síðar.

Kanna á Victoria & Albert safninu í Lundúnum

Kanna sem var til sölu í Bath á Englandi

Kanna til sölu á Englandi

Kanna sem seld var á uppboði hjá uppboðsfyrirtækinu Christies í Amsterdam

Brot af könnu á safni í Rotterdam

Kanna á Fries Museum (Frísneska Safninu) í Leeuwarden.

 

*Ljósmyndin efst er tekin af ljósmyndaranum Ívari Brynjólfssyni, Þjóðminjasafni Íslands.