Dellufornleifafræði í tímaritinu Sögu

Fyrir tæplega tveimur árum var hér á Fornleifi gagnrýnd afar viðvaningsleg túlkun á merkum grip fornum, sem enn er notaður í Helgafellskirkju. Það er kirkjuklukka frá 16. öld (á klukkunni er steypt árið 1547), en gagnrýni mín var sett fram í tengslum við klausturverkefni undir stjórn Steinunnar Kristjánsdóttur prófessors við HÍ. Sjá meira í grein minni frá 2015 sem ber heitið Klausturrannsóknin undir smásjá Fornleifs.

Ég sendi í ágúst 2015 Steinunni grein mína og álit á hlekk í tölvupósti, en setti einnig hlekkinn á smettiskruddu klausturverkefnisins sem kallast afar furðulegu nafni á ensku, Monasticism in Iceland.

Ég fékk því miður engin viðbrögð frá Steinunni, hvorki svör á blogginu ellegar á Facebook. Greinilega trúir Steinunn ruglinu í sjálfri sér líkt og svo oft áður, því hún endurtók villurnar í greinarstúfi sem nýverið gaf út ásamt Völu Gunnarsdóttur í tímaritinu Sögu (LV:2017). Þar er hvergi minnst á gangrýni mína á túlkun hennar (sem reyndar var upphaflega kölluð uppgötvun nemanda hennar Völu Gunnarsdóttur) á klukkunni í Helgafellskirkju, sem höfundarnir skilgreina sem bjöllu.

Kirkjuklukkan nú sögð spænsk og sýna heilaga Barböru

Steinunn heldur að lítil mynd sem á klukkunni er, sem hún hefur ákveðið að sé spænsk og það án nokkurra haldbærra raka, sýni tengsl við Katrínu af Aragóníu en að dýrlingurinn á myndinni sé heilög Barbara.

... en fyrst var það Katrín (Catalina) af Aragon

Steinunn Kristjánsdóttir hélt hins vegar eftirfarandi fram árið 2015 á FB klaustursverkefnisins, sem einnig var til vonar og vara sett á FB Þjóðminjasafnsins: 

Aftur á móti virðist sem að konan á myndinni eigi að vera Catherine af Aragon sem var drottning á Englandi árin 1509-1533. Hún var gift Henry VIII, en blómið á myndinni er merki Tudor ættarinnar - Tudor rósin. Það sem líkist ávexti er granateplið frá Granada og er það skjaldarmerki ættar Catherine. Catherine var mjög vinsæl drottning meðal almennings á Englandi og var heittrúaður kaþólikki. Hún sýndi trú sína vel þegar hún neitaði að skilja við Henry VIII þegar hann hafði hug á að giftast Anne Boyelin. Að lokum afneitaði Henry völdum páfans á Englandi og fékk hjónabandinu við Catherine lýst sem ógildu.

Katrín af Aragóníu hefur aldrei hlotið helgi. Konan á myndinni á bjöllunni gat því á engan hátt verið Katrín þó Steinunn héldi því fyrst fram. Það var ekki fyrr en 2011 að leikari og uppistandari í Georgíu í Bandaríkjunum hafði samband við erkibiskup bandarískan og stakk upp á því að Katrín af Aragóníu yrði tekin í dýrlinga tölu. Maðurinn, sem var atvinnulaus leikari, var greinilega að vekja athygli á sjálfum sér frekar en Katrínu (sjá hér). Katrín af Aragóníu hefur aldrei borið geislabaug á neinum myndum af henni. Það hefðu Steinunn og Vala geta gengið úr skugga um án þess að vera hið minnsta menntaðar í miðaldafornleifafræði.

Í greininni í Sögu LV -1 2017 hefur sagan hins vegar umbreyst og þróast örlítið í meðförum óvenjufrjós ímyndunarafls Steinunnar, því nú heldur Steinunn því fram að dýrlingurinn á myndinni sé engin önnur en heilög Barbara. En Steinunn gleymir því, þó hún hafi sjálf fundið hollenska Barbörumynd úr pípuleir í brotum á Skriðuklaustri, að heilög Barbara var iðulega sýnd með pálmagrein í hægri hendi. Það fer nú lítið fyrir henni á myndinni á bjöllunni frá Helgafelli. Hvað varð af pálmagreininni Steinunn?

Granateplið í tengslum við Katrínu af Aragon.

Höfundar greinarinnar um kirkjuklukkuna í Helgafellskirkju, Steinunn og Vala, héldu því upphaflega fram að granateplið sem sést á kirkjuklukkunni að Helgafelli sé hluti af ættarskildi ættar Katrínar. Enn er vaðið í villu. Þær gleyma einnig að nefna að Katrín var fyrst lofuð og gefin Artúri, bróður Hinriks VIII. Foreldrar Katrínar voru Ferdinand II af Aragoníu (Aragónía liggur á norðaustur-Spáni víðs fjarri Granada) og Ísabella (Elísabet 1) af Castillíu.

Eftir að herir þeirra hjóna höfðu endanlega ráðið niðurlögum á veldi Nasrid konunganna múslímsku (Imarat Gharnatah í Al-Andaluz sem stofnað var 1230 e.Kr.), tóku hjónin sér af og til búsetu í höllinni Alhambra.

Nafn borgarinnar og héraðsins umhverfis var ekki Granada á tímum Nasrid ættarinnar - heldur Gárnata (Karnatha) sem þýðir hæð útlendinganna á arabísku og vísar til þess að gyðingar, sem fyrir múslímunum voru ávallt útlendingar og óæðri músílmönum, bjuggu í miklum mæli á þeirri hæð sem borgríkið fær nafn sitt af. Borgin var reyndar einnig nefnd Gárnata al-Yahud á arabísku. Gyðingar í Granada, sem síðar flýðu í miklum mæli undan Ferdínandi og Ísabellu, m.a. til Portúgals og síðar til Hollands, voru rétt mátulega þolaðir af múslímum, því þekking þeirra, lærdómur og hagleikur kom sér vel fyrir hina múslímsku herfursta, sem keyptu sér það sem hugurinn girntist.

Granada var því aðeins hljóðmyndun af nafninu Gárnada. Ferdínand hinn kaþólski og Isabella spúsa hans, foreldrar Katrínu litlu og ófríðu, voru í furðu æðiskenndu gyðingahatri sínu eftir að múslímar höfðu verið hraktir á brott úr Gárnata. Þau hjónin gerði allt til að koma þeim í burtu og m.a. þess vegna varð Gárnata al-Yahud að Granada, fyrst og fremst með vísun til Maríu Meyjar og ávaxtar hennar Jesús, og táknaði granteplið la granada á trénu el granado, á myndmáli miðalda og endurreisnartímabilsins að María sé þunguð. Granateplið var einnig tákn eða allegoría fyrir kirkjuna sem safnar sama þeim sem trúa (með vísun til berjanna/fræjanna í fræbelgnum), og á síðmiðöldum er granateplið stundum sýnt í hendi Jesúbarnsins og táknar hið nýja líf sem fórnað er fyrir mannkynið. Hins vegar var granateplið aðeins lítill hluti af skjaldamerki ættar Katrínar árið 1492.

Katrín hljóp í spik sem hústrú Hinriks og fæddi honum engan karlkyns erfingja

Þess ber að geta að þegar Hinrik VIII var að reyna að losa sig við Katrínu, því hún gat ekki fætt honum annað en lífvana drengi og stúlkur en aðeins eina lifandi stúlku (Maríu). Karlstaulinn var einnig farinn að daðra við aðrar konur. Hann taldi að hjónabandið með Katrínu væri undir álögum og að bróðir hans Artúr hefði í raun átt samfarir við Katarínu og að hún hafi alls ekki verið hrein mey þegar Hinrik tók við henni og kvæntist.

Hinrik VIII leitaði m.a. ráða hjá sefardískum (spænskum) rabbínum búsettum í Modena á Ítalíu til að losast undan hjúskaparheitunum. Hann taldi gyðinga geta lagt til frumkristin rök fyrir því að hann fengi veittan skilnað. Í guðfræði Sefaradim-gyðinga var fjölkvæni leyft og skilnaður gerður auðveldari en hjá þýskum gyðingum. En hann gat ekki kallað til Englands gyðinga því þeir höfðu verið bannaðir þar í landi síðan 1290. Þess vegna lét hann kalla til Englands guðfræðing einn, kristnaðan gyðing Marco Raphael að nafni, til að færa sér þægileg rök úr lögmálið gyðinga. Hinrik útvegaði sér m.a. Talmúd til til að leita raka og vísdóms til að losa sig við Katrínu. Hann vissi greinilega hvað fór í taugarnar á Katrínu af Aragon og foreldrum hennar (sjá t.d. hér), sem voru meðal svæsnustu gyðingahatara, kaþólskra sem sögur fara af.

Ekki fór mikið fyrir granateplinu í skjaldamerki konungsættar spænsku. Faðir Ferdínands II var farin að kalla Granada hluta af spænska konungsríkinu árið 1475. En sigur þar var víst mest í munninum á kóngsa. Granateplið var þó ekki tekið upp sem merki Granada-ríkisins fyrr en eftir fullnaðarsigur sonarins yfir Nasrid konungunum. Þá var ávexti Maríu Meyjar, komið fyrir í skjaldamerki konungsættarinnar í mýflugumynd og reyndar fyrst á gullmynt, svo kölluðum exelentum /exelente de Granada), sem hafin var slátta á árið 1497. Hins vegar er það alrangt að granateplið hafi verið skjaldamerki ættar Katrínar líkt og Steinunn hélt upphaflega fram árið 2015.

Granatepli á tveimur greinum var merki Granada eftir 1492 og sést fyrst neðst á hinum konunglega skildi á myntum frá 1497. Á Skjaldamerki Katrínar á Englandi, meðan að hún var drottning, fór sömuleiðis lítið fyrir granateplinu, sem upphaflega var kaþólskt tákn fyrir Jesús, barn Maríu meyjar.

 

Myndin á Helgafellsklukkunni sýnir í raun Maríu mey

Ég taldi til margt í grein minni árið 2015 sem útilokar það algjörlega að konan á bjöllumyndinni sé Katrín af Aragon líkt og Steinunn hélt upphaflega fram. Það helsta er að konan á myndinni sem ég tel vera Maríu mey er með geislabaug. Hún er því helg kona. Rök mín fyrir því geta menn lesið í grein minni frá 2015, sem Steinunn afneitar. Ég tel einni ólíklegt að bjallan sýni heilaga Barböru.

En nú er Katrín, sem yfirmaður klaustursverkefnisins hélt upphaflega fram að væri á myndinni á klukkunni, orðin að Barböru í heimatilbúinni dýrlínatölu Steinunnar Kristjánsdóttur. Eitt af táknun (attribútum) Barböru er vissulega turn. Ef það er turn sem sést hægra megin við dýrlinginn en ekki gosbrunnurinn sem oft er sýndur á helgimyndum af hinum umlukta garði hortus conclusus, þá gleymir Steinunn því sem ég ritaði henni til hjálpar fyrir tveimur árum síðan: Táknrænn turn Davíðs konungs í Jerúsalem (Hebr. Mevo Dovid Melech) stendur einnig i hortus condlusus í miðaldamyndum af þessum forláta garði. Það er ekki bara Barbara sem sýnd er með turn. Stundum er turninn í garði Maríu sýndur sem gosbrunnur.

Áletrunin á bjöllunni H C sem Steinunn les sem H G stendur fyrir Hortus Conclusus (sjá grein mína frá 2015). En Steinunn telur það vera upphafsstafi klukkusteypumannsins - sem þá hefur kannski verið einhver Hector Gonzalez, því Steinunn hefur nú gert bjölluna spænska án nokkurra raka nema þeirra að ónafngreindur aðili á Englandi hafi haldið það.

Að bjallan sé spænsk eins og Steinunn lætur sér detta í hug í grein sinni í Sögu er út í hött. Íslendingar voru á engan hátt í verslunarsamböndum við Spánverja á 16. öld. Hlutir frá Spáni berast fyrst óbeint til Íslands á 17. öld. Ensk gæti bjallan verið, en engar hliðstæður eru til á Bretlandseyjum. Líklegast er að bjallan sé úr Niðurlöndum eða frá Þýskalandi, en ekki er hægt að útiloka Bretlandseyjar.

Í byrjun 16. aldar og um miðja öldinar voru majúsklar (stórir bókstafir á öllum bókstöfum orða í áletrunum (epigrafíu) aftur komnir í tísku. Bjallan var einmitt steypt á þeim tíma, árið 1547. Lag bjöllunnar minnir nokkuð á bjöllur frá því fyrir og um 1200. Slíkt lag kom aftur í tísku um tíma í Þýskalandi.

Í Þýskalandi hafði Lúther einnig gert bænina sem hefst á orðunum DA PACEM DOMINE IN DIEBVS NOSTRIS (sem er að finna á bjöllunni á Helgafelli) að sínum orðum og samdi m.a. sálm sem hann kallaði Verleih uns Frieden gnädiglich, sem byggir á þessari gömlu kaþólsku morgunbæn.

Tveir möguleikar eru hugsanlega fyrir því að prófessor við HÍ virði að vettugi athugasemdir frá kollega sem er sérmenntaður í kirkjufornleifafræði og miðaldafræðum, sem Steinunn er alls ekki.

Þeir eru að:

1) Steinunn hafi afhent Sögu greinarstúf sinn áður en að ég gagnrýndi skoðun hennar og sendi henni.

2) Hún virðir ekki þekkingu annarra og er enn á þeirri skoðun að hún hafi rétt fyrir sér um túlkun sína á kirkjuklukkunni á Helgafelli.

Það skiptir einu hvaða skýringu maður velur. Ritstjórn Sögu er til háborinnar skammar. Ritstjórarnir ættu að hafa fræðilegt bolmagn til að sjá að greinin inniheldur fjölmargar villur, vangaveltur og staðhæfingar í stað fræðilegra raka, og hefur greinin því takmarkað fræðilegt gildi. Ritstjórar eiga vitaskuld að kynna sér hvort aðrir hafi ritað um sama efni.

Tímaritið Saga virðist í einhverri fræðilegri lægð og getuleysinu er greinilega fagnað með því að setja greinarstúf með alvarlegum rangfærslum fremst í tímaritið og nota myndefnið fyrir greinina sem kápumynd. Myndin á kápunni er álíka óskýr og tilgátur Steinunnar. Ljósmyndirnar með greininni eru einnig í hræðilega bágum gæðum. Spyrja mætti, hvort að í tísku sé á Íslandi að hylla fáfræði og vitleysu, þar sem ógrunduð persónuleg skoðun háskólaprófessors með skáld í maganum sé meira virði en fræðileg rök undirbyggð með dæmum?

Höfundar greinarinnar í Sögu vitna í blogg á vefsíðu The Museum of London, þar sem Vala Gunnarsdóttir hefur sett inn fyrirspurn. Engin svör hafa borist Völu nema frá mér á þeirri síðu (Sjá hér).

Greinilegt er að mýtufornleifafræði á upp á pallborðið á Íslandi (sjá t.d. grein mína hér á undan um túlkun fornleifa í Stöðvarfirði). Það er líkast til tímanna tákn á Íslandi. Formóðir fílamannsins og fóstra eskimóakvennanna og annars rugls (sjá t.d. hér, hér, hér um alla tíð, hér, hér, hér og hér) hefur einnig hlotnast fálki með slaufu. Það er víst víðar verðbólga en í spilltum fjármálum Íslands eða ferðamannaplokkinu.

Leitið, og þér munuð finna...

Ef Steinunn Kristjánsdóttir hefði í raun og veru sökkt sér niður í fræðin í stað þess að vera á eintómu fjölmiðlatrippi með þvælukenndar tilgátur, hefði henni, fyrir ritun hneisulegrar greinar sinnar í Sögu, verið kunnugt um prýðisgóða fræðigrein eftir Hope Johnston:

CATHERINE OF ARAGON'S POMEGRANATE, REVISITED. Transactions of the Cambridge Bibliographical Society, Vol. 13, No. 2 (2005), pp. 153-173 (sjá  http://www.jstor.org/stable/41154945).

Þá hefði prófessorinn getgjarni vitað að rós og granatepli voru myndmál margs annars á 16. öld en hjónabands Arthúrs og Katrínar - eða síðar Hinriks og sömu Katrínar. Þessa grein ættu ritstjórar líka að hafa fundið og með henni getað bent Steinunni á villur hennar. Það fer greinilega lítið fyrir fræðilegri getu á Sögu. Kannski kannast ritstjórarnir ekki við Google?

Við látum hér í lokin meistara Bob biðja fyrir okkur og hringja klukkum sínum fyrir fremsta grillufangara íslenskrar fornleifafræði. Henni er vitaskuld leyfilegt að svara fyrir sig. En hingað til hefur ekki verið neinn vilji hjá Steinunni að gera það nema þá á bak við tjöldin. Þögnin og yfirklór hefur hentað henni betur þegar yfirlýsingarnar í fjölmiðlunum reyndust vera dómadags rugl. En nú hefur hún hins vegar fengið tímabundið sérleyfi á ruglið í sér með grein í hinu virta tímariti Sögu. Það er allt annað og mun alvarlegra mál en að vera með delludreif í gúrkutíðinni á fjölmiðlum.

Bobbi á bjöllunni í Japan árið 1997. Þetta er einfaldlega ekki hægt að gagnrýna.

 

Sjá fyrri grein um efnið hér

Klausturrannsóknin undir smásjá Fornleifs

Í ár og í fyrra hafa fréttir borist með jöfnu millibili af klausturverkefni prófessors Steinunnar Kristjánsdóttur og félaga. Steinunn er reyndar ekki með neina menntun í miðaldafornleifafræði og klausturfræðum, þótt hún hafi gert miðaldir og klausturlifnað að "sérfræðisviði" sínu á prófessorsstólnum í HÍ. Verkefni hennar hefur fengið nafnið Klaustur á Íslandi og svo enska nafnið Monasticism in Iceland, sem vitanlega er alls ekki það sama og "Klaustur á Íslandi". Verkefnið hefur því hlotið tvö mjög mismunandi heiti á tveimur tungumálum. Það vekur náttúrulega strax furðu.

Jarðsjá er eitt af þeim verkfærum sem beitt er í verkefninu sem er styrkt af Rannís. Þetta er merkilega verkfæri, sem ég mæli þó ekki með að menn taki tröllatrú á, þó apparatið geti við vissar kringumstæður verið hentugt. Þetta tól hefur nú sýnt trúuðu fólki eins og  Steinunni Kristjánsdóttur og samstarfsfólki hennar, að á Þykkvabæ hafi verið 1800 fermetra bygging, sem hún telur vera hluta af klaustrinu á Þykkvabæ. Það þykja tíðindi út fyrir landsteinana, líklega á við grænlensku konurnar og fílamanninn með "paget-sjúkdóminn" og önnur furðuverk sem Steinunn hefur grafið upp. Það voru fræðileg viðrini sem Steinunn fann hér um árið á Skriðuklaustri, áður en þau drógu sig í hlé, eins og pínlegar villur hugarheimanna eiga það til að gera. Þótt Steinunn Kristjánsdóttir muni að eigin sögn eftir sérhverri beinagrind sem hún grefur upp (sjá hér) sem væru þær börnin hennar, þá hefur henni greinilega þótt best að gleyma beinunum úr blessuðu furðufólkinu sem hún umgekkst og fór með í fjölmiðlana. Enginn góð skýring hefur enn komið á því, af hverju eskimóar og fílamaðurinn urðu loks úti í Austjarðarþokunni. Ekkert var nefnt í fjölmiðlunum um hvarf þeirra úr rannsóknarsöguninni. Hvers konar fræðimennska er það? Hvað er um að vera?

Til að ganga úr skugga um hvað um var að vera í rústaþyrpingu á Þykkvabæ sem menn hafa kallað Fornufjós, eftir að jarðsjármyndir þaðan voru skoðaðar, fékk Steinunn sérleyfi frá Minjastofnun Íslands til að grafa 5 metra langan rannsóknarskurð nú í sumar. Það leiddi því miður ekkert afgerandi í ljós.

Það að halda sig hafa fundið byggingu á stærð við dómkirkjuna í Niðarósi er Fatamorgana, hyllingar, sem auðtrúa fólk að upplagi sér oft þegar það fer að trúa alveg blint á maskínur eins og jarðsjár, eða þá DNA-rannsóknir, AMS-greiningar og strontíum-mælingar svo eitthvað sé nefnt.

En stóð ein stærsta bygging Norðurlanda á miðöldum, 1800 fermetrar að flatarmáli, virkilega á Íslandi?  Ég leyfi mér að efast um það, líkt og ég gerði þegar ég frétti af inúítakonum og fílamanninum á Skriðuklaustri, sem og margri annarri bábilju (sjá t.d. hér, hér, hér og hér) sem hefur komið úr smiðju Steinunnar Kristjánsdóttur gegnum árin. En klaustur getur þó hæglega hafa verið á þessum stað, það útilokar maður ekki fyrr en hefðbundnar fornleifarannsóknir fara fram.
 
Konan á klukkunni, ljótt dæmi um fræðilega vangetu í íslensku klausturrannsókninni.

Á FB Monasticism in Iceland birtist fyrr í ár afar furðulega tilgáta sem virðist nú orðin af staðhæfingu, sem ekki gefur ástæðu til kinnroða. Það sýnir mér að þeir sem að rannsóknunum standa fjalli um rannsóknarefni sín af mjög mikilli vanþekkingu. Í þessu tilfelli er það ekki blessuð jarðsjáin sem notuð er til að ná uppljómun. 

Kirkjuklukka ein, sem á okkar dögum er varðveitt í Helgafellskirkju er til umræðu. Myndir hafa birst af henni í ritröðinni Kirkjur Íslands. Einn nemandi Steinunnar, Vala Gunnarsdóttir, uppgötvar fyrr í ár, að mynd sem sett hefur verið í það mót sem bjallan var steypt með sýni Katrínu af Aragon, fyrstu eiginkonu Hinriks 8. Skrifaði hún um skoðun sína til sérfræðings erlendis, sem ekki svaraði (sjá hér). Sjá nokkrum dögum síðar var Katarín af Aragon samt komin í Fréttatímann:

Steinunn segir einsetu og klausturlíf hafa verið notað sem undankomuleið frá hagsmunahjúskap. Hún vinnur nú að því að skrá allar minjar úr klaustrum á Íslandi frá kaþólskum tíma og þegar hefur fundist kirkjuklukka sem er merkt sjálfri Katrínu af Aragon, fyrstu eiginkonu Hinriks áttunda Englandskonungs.

Á FB íslensku monasticistanna er því nú einnig slegið föstu að myndin sýni Katrínu af Aragon sem andaðist árið 1535. Því til stuðnings er því haldið fram að á merkinu sjáist rós Tudor-ættarinnar, ættar Hinriks, og granatepli tákn ættar Katrínar.  

Hortus Conclusus

En nú vill svo til að konan á myndinni sem situr við lestur er sýnd með geislabaug. Katrín af Aragon hefur aldrei verið tekin í heilaga manna tölu. Einnig má benda klausturrannsóknarfólkinu á, að rósin sem Tudor-ættin notaði var mjög algeng gerð skjaldamerkjarósar. Slíkar rósir sjást m.a. á legsteinum og innsiglum án þess að þær hafi nokkuð með Tudor-ættina að gera. Reyndar var rós Túdorættarinnar rauð, en rós hreinleikans tákns Maríu meyjar var hvít. Nú er myndin á bjöllunni vissulega ekki í lit, en nokkuð víst þykir mér að þarna sitjir hún María mey við lestur i Hortum Conclusum, sem ég bendi klausturfólkinu á að lesa um hér sér til gangs og halds, því greinilegt er að það er ekki vel að sér í guðfræði miðalda eins og miðaldafornleifafræðingar verða þó að vera.

Í þessum lokaða garði gerðu menn sér á miðöldum í hugarlund að María Mey hafi beðið erkiengilsins Gabríels. Í garðinum voru hin fallegustu tré, blóm og ávextir og rósir. Þar var brunnurinn sem greint var frá í GT, Ljóðaljóðuum 4:12 Lokaður garður er systir mín, brúður, byrgður brunnur, innsigluð lind,("Hortus conclusus soror mea, sponsa, hortus conclusus, fons signatus"), sem og í Ljóðaljóðunum 4:13 Laut þín sem garður af granateplum, með gómsæta ávexti, henna og nardus. Á miðöldum trúðu menn því að einhyrningur tölti í þessum himneska garði sem sótti sér fyrirmyndir í GT (lesið endilega öll erindin í Ljóðaljóðum 4). Voru gyðingar ekki alveg eins og íslenskir sauðabændur af góðum framsóknarættum?

Hve fögur ertu, ástin mín, hve fögur,
og augu þín dúfur
undir andlitsblæjunni.
Hár þitt er sem geitahjörð
sem rennur niður Gíleaðfjall,
²tennur þínar ær í hóp,
nýrúnar og baðaðar,
allar tvílembdar
og engin lamblaus.

María var vitaskuld í Paradís, Edens garði. Allt eru þetta tákn Maríu Meyjar. Hinn lokaða garð reyndu menn svo að skapa á jörðu í klausturgörðum. Kannski hefur verið einn slíkur á Þykkvabæ upp á 1800 fermetra og hví ekki smáreitur að Helgafelli?

Tígulmyndaði ramminn kringum myndina af Maríu á bjöllunni á Helgafelli er einmitt stílfært gerði kringum garðinn og hún situr fyrir framan birgðan brunninn og innsiglaða lindina, sem af og til eru sýnd sem gosbrunnur, og hún les og les. Hún las mikið á þessum biðtíma sínum. Það virðist geta verið gosbrunnur bak við Maríu, en mögulegt er einnig að það sé Turn Davíðs, sem einnig greinir frá í Ljóðaljóðum og sést hann einnig oft á málverku frá hámiðöldum þar sem María er sýnd í garðinum.

Granateplið táknar á myndmáli miðalda og endurreisnartímabilsins að hún sé þunguð. Granateplið var einnig tákn eða allegoría fyrir kirkjuna sem safnar sama þeim sem trúa (með vísun til berjanna/fræjanna í fræbelgnum), og á síðmiðöldum er granateplið stundum sýnt í hendi Jesúbarnsins og táknar hið nýja líf sem fórnað er fyrir mannkynið.

Madonna della melagrana eftir Sandro Botticelli (d. 1510). Botticelli kunni vitaskuld myndmál (ikonografíu) trúar sinnar betur en flestir. Hér sjáum við Maríu og ávöxt hennar. Rósin og granateplin eru tvö af fjölmörgum táknum, attributum, hennar. Það er tilviljun að Henrik 8, sem notaðir rós í innsigli sínu kvæntist Katrínu sem notaði granateplið á ættarskyldi sínum. Sumir telja einnig að Botticelli hafi málað myndina hér fyrir neðan af Granateplakristi, en hún er að minnsta kosti eftir ítalskan samtímamann Botticellis.

 

María drekkur vatn úr hinum birgða brunni og innsigluðu lind úr þýskum glerbikar og hefur greinilega borðað granatepli. Þarna er María í mörgum hlutverkum. Myndin er þýsk eftir hinn svo kallaða Meister des Frankfurter Paradiesgärtleins.

Þess má enn fremur geta, að Marteinn Lúther notaði einnig sem merki sitt hvíta rós (vitaskuld Tudor-rós) sem var með rautt hjarta í miðjunni sem á var kross. Allt voru þetta kaþólsk tákn sem Lúther endurnotaði, enda hafði Lúther verið kaþólikki. York-ættin á Englandi notaði einnig hvíta rós í merkjum sínum.

Katrín af Aragon, sem andaðist árið 1535, birtist vitaskuld ekki á málmsteypumynd á kirkjuklukku sem búin hefur verið til árið 1547. Katrín var engum hugleikin í Niðurlöndum, þar sem klukkan er að öllum líkindum steypt 12 árum eftir dauða hennar. Samband hennar við Hinrik var úr sögunni og hann margbúinn að gifta sig aftur, skaufinn sá. Bjallan er einföld, lítil Maríubjalla.

Mislestur?

Það er dýrlingur á myndinni, og er kirkjuklukkan á Helgafelli líklega friðarklukka, ef dæma skal út frá orðunum DA PACEM DOMINE IN DIEBVS NOSTRIS MDXLVII – sem þýðir: Gef þú Drottinn frið á vorum dögum - 1547.

Klausturliðið, sem fær styrk frá RANNÍS, heldur því einnig fram að á hinni hlið bjöllunnar standi HG. Þetta er einfaldlega ekki rétt. Þar stendur HC, sem mér þykir mjög líklegt að sé skammstöfun fyrir Hortus Conclusus. Friðarbjöllur báru oft áletrunina DA PACEM DOMINE IN DIEBVS NOSTRIS. Mér sýnist á öllu að Klausturrannsóknin hafi ekki starfsmenn sem þekkja til epigrafíu, áletrunarfræði, miðalda. Við háskólann í Árósum þurfti ég á 9. áratug síðustu aldar að fara í próf í þeim fræðum til að fá kandídatsgráðu. Í Gautaborg fór slík kennsla ekki fram, tel ég mig vera fullvissan um.

Ekki ætla ég að hafa þessa kennslustund lengri, því ekki er ég með prófessorsembætti í HÍ, og tek mjög hátt tímakaup fyrir meiri visku úr birgðum brunni mínum. En í stað þess að rannsaka málið niður í kjölinn, þá hoppar starfsfólk HÍ og rannsókna vel styrktra af RANNÍS beint út í galgopalegar tilgátusmíðar og innihaldslausar hugaróra um að klukkan sé táknræn fyrir atburði á Helgafelli skömmu fyrir 1550. Það hefði nú eitthvað verið sagt í sama skóla ef prófessor HHG hefði leyft sér slík vinnubrögð. En á okkar tímum þegar friðurinn er úti, er það ekki sama hvort maður er séra Jón eða síra Gunna.

Vangaveltur Klausturverja um kirkjuklukku þessa, sem líklegast var steypt í Niðurlöndum eða Þýskalandi árið 1547, og um að hún tengist atburðum í klaustrinu að Helgafelli eru vægast sagt stórfurðulegar. Steinunn skrifar: "Val myndefnisins á bjöllunni er sérstakt en var vafalaust úthugsað. Gæti myndefni þessarar litlu saklausu bjöllu sýnt fram á mikinn mótþróa á Helgafelli við hina nýju trú sem var að ryðja sér rúms í landinu?" - Spurningar eru góðar, en þegar menn svara spurningum sínum sjálfir án mikilla eða djúpra athugana, og hlaupa síðan með svörin í blöðin til birtingar í alhæfuformi er fræðimennskan rokin út í veður og vind.

Á fornleifafræðin á Íslandi að vera teoretísk módelafornleifafræði eins og hún var einu sinni kennd sem allra fjarstæðukenndust við t.d. Gautaborgarháskóla, hinum gamla háskóla Steinunnar - eða á fornleifafræðin á Íslandi að byggja á fræðimennsku sem nýtir sér allar heimildir, ritaðar, málaðar, heimspekilegar, trúarlegar sem og jarðfundnar, hér á landi og annars staðar? Menn þurfa að þekkja biblíuna. Það þýðir ekkert að vera herskár trúleysingi í fullu í kynjafræðum og skíta á helg rit, ef maður ætlar að setja sig inn í hugarheim miðalda.

Hvort vilja menn facts eða fiction? Fornleifafræðin er ekki skemmtiatriði, þótt hún sé vissulega oft skemmtileg. Það er ekki hægt að slengja hverju sem er út, órannsökuðu, sérstaklega ekki ef það er einungis gert til að lappa upp á fréttaleysið í sumarleyfinu eða til að kæta fólk í leiðindum þess, og alls ekki til að fá fleiri peningum frá opinberum sjóðum. En allt gengur víst á Íslandi. Ekkert kemur á óvart. AMEN