Fornleifafræði snýst ekki um uppgröft, heldur uppgötvun

Þessi fleygu orð, sem ég tek heils hugar undir, las ég á vegg í sýningarrými á Sjóminjasafni Reykjavíkur úti á Grandagarði í Reykjavík fyrr í sumar (2019). Ég var þar á ferð með syni mínum og góðvini nærri ættaróðali fjölskyldunnar, eyjunni sem Grandinn tengdi við borg syndanna. Ég gerði mér far um að heimsækja sýningu frá 2018 á Sjóminjasafni Reykjavíkur úti á Granda áður en hún lokar.

Það fyrsta sem maður sér þegar maður kom inn í sýningarsalinn, þar sem áður var saltaður fiskur (eða voru það þorskhausar) mátti lesa þessi orð á veggnum:

Fornleifafræði snýst ekki um uppgröft, heldur uppgötvun

Þetta er frekar ýkt þýðing yfir á íslensku á orðum bandaríska fornleifafræðingsins David Hurst Thomas (f. 1945): "Archaeology is not what you find, it´s what you find out" , Einnig var  búið að klína upphaflegu heilræðunum upp á vegg í annars smekklegri sýningu.

En efnistök sýningarinnar voru á engan hátt smekkleg miðað við þau heilræði sem ég las á veggnum. Sýningin fjallaði fyrst og fremst uppgröft, neðansjávaruppgröft, því flest af því sem telst til uppgötvana á sýningunni hefur áður verið gert skil. En höfundur sýningarinnar virtist hafa gleymt að nefna þá sem uppgötvað hafa hlutina á undan honum og ritað um uppgötvanir sínar og alþjóðleg tímarit.

Þetta er sýning um nýlegar rannsóknir á flaki hollenska fluyt-skipsins de Melckmeyt, sem á sýningunni er ranglega kallað Melckmeyt. Skipið hét de Melckmeyt, þ.e. Mjaltastúlkan, en ekki Melckmeyt, eða Mjaltastúlka. Ef greinir er til í tungumálum, er um að gera að læra að nota hann. Hann skiptir töluverðu máli. Mig grunar hins vegar að hinn írskfæddi doktorsnemi í fornleifafræði við HÍ, Kevin Martin, sem fékk leyfi til að kafa niður á flak de Melckmeyt skorti mjög eiginleikann til að uppgötva hlutina sjálfur, en sé ríkulega búinn því siðleysi að nota vinnu annarra líkt og hún væri vinna hans sjálfs. Tökum nokkur dæmi.

Vinnu annarra og niðurstöðum stolið

Við inngang sýningarinnar er minnst á köfun og rannsókn Bjarna F. Einarssonar á flaki de Melckmeyt árið 1992. Bjarna tókst ekki að halda rannsóknum sínum áfram, og ekki veit ég til þess að hann hafi reynt það. Hins vegar er ekki minnst einu orði á rannsóknir mínar og hollenska fornleifafræðingsins Ninu Linde Jaspers á fajansa og leirkerum sem fundust í flakinu af de Melckmeyt árið 1992.

Til fjölda ára reyndi ég að ná mér í styrk til að vinna úr leirkerum úr flakinu. Ég skráði brotin og fór með sýnishorn til Hollands.

Hollenskur sérfræðingur, sem var haldinn þeim leiða og stórkallalega eiginleika að slá hlutum út, án þess að rannsaka þá, hélt því fram við mig árið 1995, að ákveðin gerð hvíts fajansa sem fannst í flaki de Melckmeyt væri ítalskur. Ég stóð því lengi í þeirri trú því ég treysti manninum. Mig langaði einnig að halda áfram rannsóknum mínum. En rækilega var komið í veg fyrir það af Margréti Hallgrímsdóttur þjóðminjaverði.

Mörgum árum síðar uppgötvaði ég að ungur fornleifafræðingur í Hollandi hafði komist að því að þessi ákveðna tegund af fajansa væri frönsk enn ekki ítölsk. Þessu hef ég gert grein fyrir í nokkrum greinum hér á blogginu Fornleifi en einnig í mest lesna fornleifatímariti Dana, Skalk (sjá hér); sem og í hollenska tímaritinu Vind (sjá hér og hér). Þar að auki skrifaði ég um fajansann í de Melckmeyt ásamt Ninu Linde Jaspers í mikla sýningarskrá, sem jafnframt er mjög gott fræðirit, White Delft; Not just blue, (sjá mynd) sem kom út í tengslum við skemmtilega sýningu á hinu heimsfræga Gemeentemuseum Den Haag í Hollandi árið 2014 (sjá hér).

Þessu greinir Kevin Martin, sem stendur á bak við sýninguna, hvergi frá á sýningunni, en hann hann notar samt óspart upplýsingar og UPPGÖTVANIR okkar Ninu Jaspers. Þegar hann upplýsir sýningargesti m.a. um franska keramík á sýningunni. Honum ber, líkt og hann nefnir vinnu Bjarna F. Einarssonar 1992-93, að nefna að uppgötvanir varðandi leirtauið sem fannst í de Melckmeyt voru gerðar af Ninu Linde Jaspers og mér. Að láðst að greina frá því er einfaldlega frekar ósiðlegt.

Keramík úr flaki de Melckmeyt. Ljósmynd Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson.

Skipið de Melckmeyt tengist aðeins óbeint einokunarverslun á Ísland

Sýningin endurspeglar vinnubrögð í doktorsverkefni hins írskættaða Kevin Martins í fornleifafræði við Háskóla Ísland, sem ber ber titilinn The archaeologogy of the Monopoly in Iceland. Martin er enn að vinna að þessu verkefni sínu, þó hann hafi hafið doktorsverkefni sitt árið 2015. Tæknilega séð ætti því að vera lokið - en svo er víst ekki. En þessi aðvörunarorð mín vona ég verði lesin af yfirboðurum Kevin Martins í Háskóla Íslands.

Eins og titill verkefnis Martins kemur fyrir sjónir, furðar það mig að de Melckmeyt sé notuð sem stefnismynd (gallíonsfígúra) verkefnis Martins við HÍ, því de Melckmeyt tengist aðeins óbeint einokunarverslun Danakonungs á Íslandi. Ferðir skipsins við Ísland en er fyrst og fremst gott dæmi um áhuga Hollendinga á norðurslóðum. Jonas Trellund, Daninn sem stjórnaði útgerð skipsins til Íslands hafði kvænst inn í forríka fjölskyldu, fjölskylduna Pelt, í Amsterdam. Trellund stundaði siglingar og  verslun fyrir tengdaföður sinn allt frá Miðjarðarhafi og Madeira til Norður-Evrópu.  Fjölskyldan var með skip í siglingum, til að flytja sykur til sykurhreinsunarverksmiðju sinnar í Amsterdam. Trellund kom því til leiðar að Pelt-fjölskyldan lánaði Danakonungi skip til hernaðar gegn Svíum. Þakklætisvottur Danakonungs var að veita Trellund tímabundið leyfi til verslunar og hvalveiða við Ísland. Sú ákvörðun konungs var hins vegar gerð í óþökk Íslandskaupmanna í Danmörku, þ.e. þeirra sem höfðu konungsleyfin í Kaupmannahöfn, Helsingør og Glückstadt.

Trellund, sem var í alþjóðlegum siglingum allt frá Madeira til Íslands, var alls ekki hinn dæmigerði einokunarkaupmaður í Danmörku sem hafði leyfi til Íslandsverslunar. Trellund var fyrst og fremst hlekkur í kapítalískri verslun hollenskrar ættar, sem hann kvæntist inn í, en einnig ævintýramaður. Endalok Trellunds voru einnig mjög ævintýraleg eins og ég hef skrifað um (sjá hér).

"Uppgötvun er fornleifafræði"

En ef sýning Kevin Martins í Sjóminjasafni Reykjavíkurborgar á að sýna ekta fornleifafræði á grundvelli uppgötvana, furðar það mig hve mikið Kevin Martin hefur leitað til smiðju annarra sem uppgötvað hafa hlutina á undan honum. Það gerir hann einnig, mér til mikillar furðu, án þess að vitna í vinnu annarra sem bera heiðurinn og erfiðið af uppgötvununum sem hann gerir að sínum.

Á sýningunni er því haldið fram að á Þjóðskjalasafni Hollands hafi árið 2017 fundist skjal, sem er gert mjög hátt undir höfði á sýningunni. Í skjali þessi, sem Kevin Martin segist hafa "uppgötvað",  er skýrsla sem var þinglýst í Amsterdam 20. júlí 1660 sem greinir frá framburði nokkurra áhafnameðlima de Melckmeyt sem tókst að snúa aftur til Hollands.

"Rannsókn árið 2017" "uppgötvaði" það sem vitað hefur verið síðan 1935 - á safni þar sem skjalið sem uppgötvað var 2017 hefur aldrei verið til. Þvílík og önnur eins uppgötvun!

Á sýningunni í Sjóminjasafni Reykjavíkur er birt mynd af skjali frá 1655 sem kemur de Melckmeyt og vitnaleiðslum í Amsterdam sumarið 1660 yfir skipverjum sem voru á Íslandi árið 1659 einfaldlega ekkert við. Hvers konar vinnubrögð eru þetta? Hver stendur fyrir þessu rugli? Hér, hér og hér má sjá skjalið frá 1660, sem Pieter Buytene útbjó 20.7.1660.

Nú er þetta skjal frá 1660, sem vitnað er í á sýningunni ekki nein ný uppgötvun gagnstætt því sem haldið er fram í sýningartexta. Marie Simon Thomas vitnaði í þetta skjal í frábærri doktorsritgerð um samskipti Hollendinga og Íslendinga, Onze IJslandsvaarders in de 17de en 18de Eeuw, sem gefin var út í Amsterdam árið 1935.

Í skjölum og vangaveltum sem Leó Ingason, fyrrverandi skjalvörður í Kópavogskaupstað (sem á ættir að rekja til Hollands eins og sá sem þetta ritar) sendi mér árið 1993, þegar sem ég hafði yfirumsjón með rannsóknum á vegum Þjóðminjasafns Íslands, er ljóst að þá var íslenskur bæklunarlæknir, dr. Halldór Baldursson, sem var mikill áhugamaður um fallbyssur og flakið í Flatey, búinn að verða sér út um ljósrit af skjalinu frá 20. júlí 1660. Ég fékk sömuleiðis ljósrit af skjalinu í Amsterdam árið 1995. Bjarni F. Einarsson hafði einnig aðgang að þessu skjali. Síðar, þegar veraldarvefurinn kom til hefur skjalið, sem Kevin Martins segist hafa "uppgötvað" árið 2017, verið aðgengilegt á vefsvæði Borgarskjalasafns Amsterdam.

En getur Kevin Martin yfirleitt lesið skrift einokunartímans? Þegar hann notar skjal frá 1655 til að skreyta texta um skjal frá 1660. Mig grunar ýmislegt um vangetu doktorsnemans.

Það er svo sem ekki nein ný uppgötvun að notarus puplicus (lögbókari/vitnaleiðslumaður) í Amsterdam, Pieter van Buytene að nafni (en ekki van Buijtene líkt og stendur á sýningunni úti á Granda), tók skýrslu af nokkrum skipsverjum á de Melckmeyt þann 20. júlí 1660 á Nieuwebrugsteeg í Amsterdam, þar sem hinn afkastamikli notaríus Pieter Buytene bjó. 

Skjalið frá 20. júlí 1660 er heldur ekki varðveitt á Þjóðskjalasafni Hollendinga líkt og Kevin Martin heldur fram. Þjóðskjalasafn Hollands er í den Haag, og þar er skjalið ekki varðveitt. Skjalið er að finna á borgarskjalasafninu í Amsterdam, Stadsarchief Amsterdam, þar sem það var er ég skoðaði það árið 1995, reyndar í annarri byggingu en það er varðveitt í nú.

Úr upphaflega skjalinu frá 20.7. 1660. Ljósmynd Stadsarchief Amsterdam.

Hvernig eru svo léleg vinnubrögð möguleg? 

Hvernig getur Kevin Martin haldið því fram, á sýningu sem tengist doktorsverkefni hans í fornleifafræði einokunarverslunarinnar, að skjal sem hann segist hafa uppgötvað, þó margir hafi áður lýst innihaldi þess, sé að finna á Þjóðskjalasafni Hollands sem er í den Haag,  þegar skjalið er í raun og veru varðveitt á borgaskjalasafni Amsterdam?

Þetta þýðir aðeins eitt: Kevin Martin hefur ekki sjálfur uppgötvað skjalið sem hann nefnir á sýningunni og aldrei verið á Þjóðskjalsafni Hollands í den Haag, því skjalið er varðveitt í Amsterdam. Upp komst um kauða.

Til að bæta gráu ofan á svart, hvað varðar "stórar" uppgötvanir sínar í fornleifafræði, lætur Martin fylgja ljósmynd mynd af skjali frá 1655.  Myndin er alls ekki af skjalinu varðandi de Melckmeyt frá 20. júlí 1660, sem Kevin segist hafa uppgötvað í Hollandi, heldur af alls endis óskyldu skjali varðandi kaupmenn í Amsterdam sem m.a. versluðu í Svíþjóð. Þvílík og önnur eins vinnubrögð hef ég aldrei séð. Þau eru til háborinnar skammar.

Kevin Martin getur að mínu mati því miður ekki talist fornleifafræðingur. Nú, ég leyfi mér að segja þetta með því að taka mark boðorðum David Hurst Thomas, sjálfofmetins bandarísk fornleifafræðings,  sem Martin gerir hátt undir höfði á sýningu í Reykjavík - og það af algjörlega óskiljanlegum ástæðum. David Hurst Thomas kemur fornleifafræði á Íslandi ekkert við. Boðorð hans er þó í sjálfu sér ágætt, en maðurinn á bak við sýninguna í Sjóminjasafni Reykjavíkur hefur ekki fylgt boðorðunum sjálfur, ellegar ekki skilið þau.

Ég á erfitt með að skilja, að maður sem stundar vinnubrögð af þessu tagi geti verið doktorsnemi við HÍ. En þar á bæ virðist ýmislegt hægt, að því er mér skilst. En vinnubrögð eins og þau sem maður sér á sýningunni, að köfunarvinnu Kevin Martins ólastaðri sem ég hef engin tök á því að gagnrýna, eiga ekki neinn grundvöll í akademískri hefð. 

Sonur Nebúkaddnessars, Belzhassar, gat ekki lesið og skilið orðin á veggnum. En hann hélt veislu með þýfi þegar orðin birtust honum. Belzhassar vegnaði ekki vel. Málverkið er málað af Rembrandt van Rijn um það bil 25 árum áður en de Melckmeyt sökk í Flatey. Belhazzar og Rembrandt koma de Melckmeyt svo sem lítið við, líkt og orð bandarísk fornleifafræðings, en orðin á veggnum úti á Granda voru illilega misskilin af Kevin Martin eða heilræðinu sem hann lét mála á veggin ekki fylgt af honum sjálfum.